Znaczenie powstania parafii Świerże

Znaczenie powstania parafii Świerże.
Parafia jest najmniejszą komórką organizacji terytorialnej Kościoła i jako taka oddziałuje na społeczeństwo w dziedzinie religijnej, a także kulturalnej. Sama też podlega wpływom społeczeństwa. Sieć parafialna jest funkcja osadnictwa, tzn. że jej rozwój na danym terenie był silnie uzależniony od istniejącej sytuacji osadniczej . Na obszarach o intensywnym zasiedleniu z chwilą wprowadzenia organizacji kościelnej sieć parafialna rozwijała się wcześniej i znacznie szybciej, aniżeli tam, gdzie osadnictwo dotarło później i było rozproszone. Dużą też rolę w rozwoju sieci parafialnej odgrywała wielka własność, gdyż to właśnie na podstawie kompleksów majątkowych formowała się sieć parafialna, a inicjatorami powstania nowej parafii byli więksi właściciele ziemscy . Oprócz określenia granic parafii istotną rolę odgrywała też sprawa uposażenia warunkującego właściwe jej funkcjonowanie, co niewątpliwie łączy się z osobą fundatora - patrona . Zależności te są powszechnie spotykane w krajach o feudalnej strukturze gospodarczo-społecznej . One też są widoczne przy tworzeniu parafii w Świerżach, której powstanie jest efektem działalności Jana Biskupca, ówczesnego biskupa diecezji chełmskiej i właścicieli ziemskich, jako jej fundatorów. Działalność ta wpisuje się w całość parafialnego ruchu fundacyjnego, który przebiegał w ścisłej korelacji z przemianami krajobrazu osadniczego na terenie Ziemi Chełmskiej .

Daje się zauważyć wyraźna zależność rozwoju struktur parafialnych od stopnia rozwoju osadnictwa na danym terenie. Jest „niemą mapą osadnictwa” , na której widać wyraźne znaczną liczbę parafii w południowo-zachodniej części Ziemi Chełmskiej i ubóstwo pod tym względem północno-wschodnich terenów – starostwo ratneńskie i lubomelskie. Zbiega się to także z ruchem lokacyjnym miast na prawie niemieckim, którym zainteresowana była zwłaszcza szlachta, a ponieważ, aż do początków XIX wieku parafia pełniła funkcję najniższej jednostki państwowej organizacji terytorialnej szlachta była żywo zainteresowana organizowaniem parafii, w ramy której wtłaczano kompleks majątkowy, co w znacznym stopniu ułatwiało zarząd tymże majątkiem , a także dawało możliwość stałego oddziaływania na poddanych .

5.1. Właściciele Świerż jako fundatorzy.
Powstanie parafii w okresie średniowiecza było przedsięwzięciem dużej wagi i wiązało się z dwiema czynnościami: aktem fundacyjnym i aktem erekcyjnym. Fundacji parafii dokonywał patron, którym mógł być król, biskup, kapituła, klasztor, miasto lub osoba prywatna (np. szlachcic) natomiast erekcji dokonywał mocą władzy jurysdykcyjnej biskup .
Parafia w Świerżach została fundowana aktem z dnia 24 czerwca 1443 roku.
W kopi aktu fundacyjnego, jako fundatorzy „występują trzej właściciele ziemscy: Piotr z Kłodnia vel Kłodna Wołczek – podkomorzy lwowski, dziedzic Świerżów, Maciej z Siedliszcza – sędzia ziemski chełmski i Jan Wydżga z Rudy Mniejszej, którzy poczynili na rzecz parafii nadania z dóbr i funduszów własnych (...), które stanowiły uposażenie kościoła w Świerżach” . Była to, więc uposażenie zbiorowe, często spotykane w diecezji chełmskiej .
Warto kilka słów poświęcić fundatorom parafii, którzy razem z właścicielem majątku Świerże przyczynili się do stworzenia warunków dla jej zaistnienia.
Jednym z fundatorów był Maciej, którego A. Przegaliński nazywa Maciej
z Siedliszcza sędzia ziemski chełmski, natomiast W. Czarnecki informuje, że był to Maciej Smok . W spisie urzędników województwa bełskiego i Ziemi Chełmskiej XIV-XVIII wieku autorzy stwierdzili, że brak jest informacji o Macieju z Siedliszcza, który byłby sędzią ziemi chełmskiej. Informacja w dokumencie fundacyjnym parafii w Świerżach co do urzędu sprawowanego przez Macieja z Siedliszcza jest błędna i polega na zamianie urzędów z Gniewoszem z Mościsk faktycznym sędzią, którego odnotowano obok Macieja z tytułem stolnika . Ten urząd w latach 1427-1453 sprawował właśnie Maciej Smok z Siedliszcza herbu Ślepowron . Maciejowi alias Smokowi 13 maja 1432 roku król Władysław Jagiełło nadał wieś Siedliszcze w Ziemi Chełmskiej i brzeg rzeki Gdola na sadzawki. Nadana drogą zastawu wieś królewska Siedliszcze położona była nad Bugiem w miejscu, gdzie wpada do niego rzeka Uherka. Prowadzono tu gospodarstwo bartne, a także rybołóstwo i myślistwo. Był to dość prymitywny sposób gospodarowania . W. Czarnecki wieś tę określa mianem Siedliszcze (Branowo). Pierwsza wzmianka o niej w źródłach datowana jest na rok 1396 . Ród Smoków wywodził się z ziemi sieradzkiej. „Miał zapisy na podlubelskich królewszczyznach Krupiec, Raciborowice i Pilaszkowice, gdzie do Smoków należało także sołectwo. (...). Prawdopodobnie jego krewnymi byli bracia Paweł Smoczek podczaszy (1461-1464) i wojski chełmski (1466-1502) oraz Mikołaj Smok łowczy (1465-1476) i podsędek chełmski (1478-1481) piszący się z Siedliszcz .
Trzeci fundator parafii Świerże, Jan Wydżga z Rudy Mniejszej, jest postacią najmniej znaną. Pierwsze wzmianki o osadzie wchodzące w obręb parafii Świerże, która występuje pod dwiema nazwami „Ruda Mniejsza – Rudka” pochodzą z roku 1443 . Natomiast o samym fundatorze dostępne opracowania milczą.
Jak już wcześniej zaznaczono do zaistnienia parafii pod względem prawnym potrzebny jest akt fundacyjny i akt erekcyjny. Kopia aktu fundacyjnego parafii Świerże znajduje się w Archiwum Archidiecezjalnym w Lublinie . Natomiast nie wiadomo, czy wraz z fundacją parafii nastąpiła jej erekcja, ponieważ nie ma żadnych dokumentów potwierdzających ten fakt . Można jednak przypuszczać, że skoro pod względem prawnym do zaistnienia parafii były potrzebne te dwa dokumenty, to rzeczywiście one były. Przemawia za tym czas powstania parafii, przypadający na lata działalności biskupa Jana Biskupca, którego aktywność zaznaczyła się rozkwitem sieci parafialnej w diecezji chełmskiej, na terenie, której znajdowała się parafia Świerże .

5.2. Zasięg terytorialny parafii.
Akt fundacyjny z 1443 roku wymienia wsie, z których parafia Świerże została uposażenie . Nie określa jednak jej zasięgu terytorialnego. Ponieważ jednak w średniowieczu okręgi parafialne oznaczano najczęściej przez wymienienie miejscowości należących do parafii, a granice parafii wyznaczały posiadłości konkretnych właścicieli , można, więc sądzić, że to właśnie wsie wymienione
w akcie fundacyjnym stanowią terytorium parafii. Zatem okręg parafii Świerże w XV wieku stanowią: Świerże, 1. Dorohusk, 2. Brzeźno, 3. Kamień, 4. Pławnice, 5. Rudka, 6. Siedliszcze, 7. Stuni, 8. Wola Świerże
i prawdopodobnie 9. Równo. W wiek XVI dochodzą: 10. Bukowa, 11. Łukówek, 12. Piszcza, 13. Przewóz, 14. Stulno, 15. Uhrusk .
Istotnym czynnikiem gwarantującym właściwe funkcjonowanie parafii jest jej uposażenie. Jak zauważa W. Czarnecki, diecezja chełmska nie należała do bogatych. Zaważyła na tym przede wszystkim zła sytuacja demograficzna i wyznaniowa. Przytłaczająca większość ludności ziemi chełmskiej stanowili schizmatycy, którzy objęci byli strukturami Kościoła wschodniego. Zaś gęsta sieć cerkwi utrudniała duchownym katolickim wykonywanie posług duszpasterskich . W takiej rzeczywistości zaistniała też parafia Świerże. Dla nowo powstającej parafii uposażenie poczyniono z dóbr prywatnych jej fundatorów. Podstawę uposażenia stanowiły nadania z ziemi – zwykle jeden lub dwa łany z przyległymi łąkami oraz dziesięcina z folwarków okręgu parafialnego. „Na utrzymanie plebana przeznaczano też część opłat celnych. Dodatkowym uposażeniem były też dochody z karczem, stawów, prawo wolnego mlewa czy wyrębu drzew oraz meszne i kolęda ze wsi prawa niemieckiego” . Podobne standardy zostały zachowane przy uposażaniu parafii Świerże. W 1443 roku została ona uposażona w jeden łan położony blisko Świerż, pole przeznaczone na ogród i sad oraz pole na postawienie stodoły w folwarku znajdującym się niedaleko Świerż. Proboszcz świerżowski otrzymał także dziesięcinę snopową z każdego zboża zbieranego, którą na rzecz parafii mieli dawać mieszkańcy miasteczka Świerże, Rudy, Siedliszcz, Kamienia, Brzeźna, Pławnic i innych wiosek (najprawdopodobniej chodziło o wioski wchodzące w obręb parafii). Dodatkowo parafia otrzymała dziesięcinę z trzech młynów (dwa w Dorohusku, jeden w Świerżach), z ryb łowionych z jezior w Świerżach i Dorohusku, z myta, ze stajni w Kamieniu i w Świerżach (co 10 konia każdego roku) oraz dwa dzbany miodu na rok ze wsi Sztun (Ruda) i z miasta Świerże. Ponadto, proboszcz miał do dyspozycji dwa stawy przy wiosce Wola, oraz wieś Ostrów (Chynowiec), która była własnością parafii. Dodatkowo proboszcz miał otrzymywać od parafian po dwa grosze w suche dni. Byli z tego zwolnieni tylko ludzie, którzy nie posiadali ziemi . Dochody te otrzymywał proboszcz na utrzymanie parafii i siebie.

5.3. Dzieje parafii w średniowieczu.
Od początku swego powstania parafia w Świerżach pod względem administracyjnym należała do diecezji chełmskiej, która wchodziła w skład metropolii halickiej przeniesionej w 1412 roku Lwowa .
Parafia istniała nieprzerwanie od momentu powstania do okresu reformacji. Wówczas to ok. roku 1560 kościół parafialny przeszedł w ręce protestantów natomiast parafia przestała istnieć na kilkadziesiąt lat .
Sieć parafialna diecezji chełmskiej obejmującej swoim zasięgiem prawie cały obszar Ziemi Chełmskiej jest pochodną osadnictwa rozwijającego się na tych terenach zwłaszcza od momentu wcielenia tych ziem do Korony i objęcia ich zarządem monarszym. W ten krajobraz wpisuje się też parafia Świerże pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła, której zadaniem była nie tylko troska o rozwój życia duchowego jej mieszkańców, co zważywszy na fakt dość gęstej sieci cerkiewnej na tym terenie było niezwykle istotne w sytuacji budującego swoje struktury Kościoła łacińskiego , ale także integrowanie mieszkańców osad wchodzących w jej obręb i ułatwienie właścicielowi majątku zarządzanie swoimi dobrami. Fakt założenia parafii w pierwszej połowie XV wieku i przetrwanie do dnia dzisiejszego świadczy o rozwoju tych terenów pod względem gospodarczym i osadniczym, co gwarantowało zaplecze ekonomiczne dla kolejnych posługujących w niej proboszczów. Świadczy także o zakorzenieniu się na tym obszarze struktur Kościoła łacińskiego, w które w średniowieczu wpisała się nowo powstająca parafia Świerże.