Rozwój Świerż w średniowieczu

4. Rozwój Świerż w średniowieczu.
Miejscowość Świerże, to jedno z najstarszych miasteczek powstałych na Ziemi Chełmskiej. Położona jest nad Bugiem w obrębie Kotliny Dubienieckiej w bliskim sąsiedztwie rzeki Bug. Początki miejscowości Świerże nie są znane. Milczą o niej źródła pisane. Nie prowadzono tu badań wykopaliskowych, co z pewnością rzuciłoby nieco więcej światła na jej historię we wczesnym średniowieczu. Można jedynie domniemywać, że obszar, na którym w połowie XV wieku zostało lokowane miasto był już wcześniej zasiedlony i rozwijał się bardziej intensywnie niż otaczające go tereny, gdzie osadnictwo sięga X-XI wieku.
Niewiele wiadomo o pochodzeniu nazwy miejscowości „Świerże”. Wg St. Rosponda, którego cytuje A. Wawryniuk jest to nazwa o charakterze topograficznym, oznaczająca miejsce porośnięte świerzopem, czyli żółto kwitnącym chwastem . Innego zdania jest B. Czopek, wg której jest to nazwa miejscowa pochodząca od odapelatywnej nazwy osobowej „Świrże (:n.os. Świrz)” . Jeszcze inne stanowisko w tej sprawie zajmuje I. Lasek, która sądzi, że nazwa miejscowości wywodzi się od przymiotnika „świeży”, który w rodzaju nijakim brzmi „świeże” i może wskazywać na osadę, która została założona niedawno .
Obecna nazwa „Świerże, Świerż, świerżowski” jest bardzo podobna
w brzmieniu do tej z XV wieku, która brzmiała „Świrze”. Różnica zaznacza się jedynie w pisowni: „Świrze (1443) > Świrsze (1485) > Świerze (1564-1921) > Świerże (1952)” .
Podobnie rzecz się ma z herbem miasta Świerże. Herbarze Lubelszczyzny nie podają informacji na ten temat. Dlatego też nie wiadomo, czy miasteczko posiadało swój herb. Być może rację ma B. Zimmer, który uważa, że miasto miało swój znak, a był nim herb jego założycieli, a później kolejnych właścicieli . Zatem pierwszym herbem Świerż byłby herb Działosza, którym legitymował się ród Wołczków Rokutowiczów.

„Działosza polski herb szlachecki przedstawia w polu czerwonym biały róg jeleni i czarne skrzydło orle w słup. W klejnocie nad herbem w koronie trzy pióra strusie” .

W 1966 roku w miejscowości Hniszów, która w interesujących nas czasach należała do klucza majątku Wołczków-Rokutowiczów, znaleziono monetę. Figuruje na niej napis „Dobra Świerże”, a poniżej znajduje się tarcza z kotwicą w polu. W klejnocie korona a nad nią mniejsza kotwica. Być może był to herb miasta, które ma przecież ponad 500-letnią historię, położonego nad Bugiem, w którym istniała przystań rzeczna.

4.1. Właściciele.
Pierwszym znanym właścicielem Świerż był Piotr Wołczko Rokutowicz
z Kłodna koło Lwowa herbu Działosza, podkomorzy lwowski (1434-1451), starosta chełmski (1443-1444) . Być może był on identyczny z Wołczkiem (wymienionym bez imienia), który urząd starosty chełmskiego piastował już w latach 1429-1430 .
Piotr Wołczko Rokutowicz był przedstawicielem bojarów litewskich, który w Horodle w 1413 roku został przyjęty do rodu Działosza . Władysław Semkowicz tak go identyfikował: „Do rodu przyjęty został bojar litewski Wołczko Rokutowicz (Rocuthowicz, Rocutouicz, Rokuthowicz), który posiadał jeszcze imię Piotr. Był prawdopodobnie z pochodzenia Żmudzinem. Zapewne ojciec jego to Rokut (Roeukutte) występujący w 1384 r. w otoczeniu Witolda. Wołczka Rokuta spotykamy pierwszy raz w roku 1410 w bitwie grunwaldzkiej, gdzie przebywa w najbliższym orszaku króla. W r. 1436 zjawia się Wołczko Rokutowicz pośród świadków pokoju brzeskiego w charakterze podkomorzego lwowskiego. Okoliczność ta kieruje dalsze poszukiwania na Ruś, gdzie istotnie spotykamy go już w roku 1437 jako Wołczka Rokuthy de Klodno. Odtąd przez lat kilkanaście pełno go na kartach ksiąg sądowych lwowskich. Kłodno i Kłudzienko pod Lwowem, które posiada pochodzą zapewne z nadania królewskiego. W r. 1443 sprawuje Wołczko prócz podkomorstwa lwowskiego, starostwo chełmskie. Tam też w ziemi chełmskiej otrzymuje w r. 1444 od króla Władysława zapis 700 grzyw. na zamku i mieście Lubowli. Godność podkomorzego lwowskiego sprawuje Wołczko aż do r. 1452, w którym w ogóle ostatni raz się z nim spotykamy. Zostawił wdowę Małgorzatę i dwóch synów Andrzeja i Piotra”.
Jemu to król Władysław III nadał w 1442 roku wieś Równo i Pławnice . Zapewne nieco wcześniej musiał wejść w posiadanie wsi Świerże. W jednym z opracowań pojawia się informacja, że wieś tę otrzymał około roku 1436 razem z Dorohuskiem i Kamieniem . Jednak informacja ta jest sprzeczna ze stanowiskiem F. Świstowskiego, który za J. Stafińskim podaje, że Dorohusk był w posiadaniu Piotra Wołczko-Rokutowicza od 1425 roku do końca wieku XV . Data ta jest prawdopodobna o tyle, o ile Wołczek starosta chełmski z lat 1429-1430 to Piotr Wołczko Rokutowicz h. Dziadosza. Włodzimierz Czarnecki. Opierając się na danych zawartych w najstarszych chełmskich aktach sądowych ustalił, że pierwsza wzmianka o Świerżach opatrzona jest datą 1429 roku . Z podanych zapisów można wywnioskować tylko tyle, że Rokutowicz prowadził działalność osadniczą koło Świerż w latach 20-tych XV wieku. Nie wiadomo jednak kiedy otrzymał dobra w Kotlinie Dubienki. Mogło to nastąpić znacznie wcześniej np. za zasługi w wojnie z krzyżakami, czy za współprace z królem w dobie układania unii horodelskiej.
Klucz majątkowy Wołczków Rokutowiczów, w skład którego wchodziły Świerże, Dorohusk, Kamień, Równo, Pławnice, uzupełniały: Wola Świerże, Brzeźno i Stuni. Ponadto Piotr Wołczko był tenutariuszem królewskich wsi Świteź i Szack leżących nad Jeziorem Świteź. Posiadał też zapis od Władysława III z 1440 r. 700 grzywien nie tylko na wspomnianych osadach, lecz przede wszystkim na tenucie lubomelskiej oraz na wsiach rozsianych zwłaszcza na północ od miasta, tzn. Zapolu, Hołownie i Lubochiniu, a także wchodzącym w skład innego kompleksu przestrzennego – Wiśniowie . Była to, więc wielowioskowa własność i dzierżawa, która zdominowała osadnictwo w Kotlinie Dubienki, a także wykraczała poza nią.
Kolejnymi właścicielami dóbr Świerże byli synowie Piotra Wołczka Rokutowicza, bracia: Piotr i Andrzej Wołczkowie. W okresie ich zarządu dobrami dziedzicznymi, pojawiają się nowe miejscowości – Wola Rówieńska i Przewóz oraz Wola Dziwiszowa. Pojawia się też miejscowość położona na północ od Świerż - Hniszów, której połowa była zabezpieczeniem posagu Margarity (Marusia, Maria), wdowy po Stanisławie Wołczku . Warto też zaznaczyć, iż wśród urzędników województwa bełskiego i Ziemi Chełmskiej w latach 1501-1502 był podsędek chełmski Piotr Wołczek ze Świrż .
Do końca średniowiecza majątek Świerże znajdował się w rękach Wołczków Rokutowiczów. Ale w ich poczynaniach nie widać specjalnego wysiłku inwestycyjnego. Jedynie daje się zauważyć działania mające na celu rozbudowę zaplecza miejskiego. Pojawiają się, bowiem w bliskim sąsiedztwie ze Świerżami dwie Wole Ruska i Lacka . Z ich rąk majątek przejęli Anna Chmielowa z Wołczków i Jan Czarnecki. Syn Anny Chmielowej Jan Chmiel około roku 1614 przekazał miasteczko Świerże, Lacką i Ruską Wolę, Horodyszcze i Okopy księżnej Barbarze Koziczynie .

4.2. Mieszkańcy.
Tereny Ziemi Chełmskiej były z całą pewnością zdominowane przez Rusinów, co było wynikiem wielowiekowego oddziaływania ruskiego aparatu państwowego trwającego z małymi przerwami od X do XIV wieku . Jednak w momencie przyłączenia ich do Korony daje się zauważyć napływ na te tereny szlachty z centralnej Polski, czego przykładem może być częsty fakt piastowania w XV wieku starostwa chełmskiego przez ludzi związanych z Lubelskiem, przy czym tylko część z nich posiadała majątki w Ziemi Chełmskiej. Zainteresowanie obszarami nowo włączonymi do Korony przejawiali też przedstawiciele bojarstwa ruskiego i litewskiego . Na fali zainteresowania kolonizacją ziem ruskich pojawił się w Ziemi Chełmskiej Piotr Wołczko Rokutowicz, który dołączył do osiadłej na tych terenach szlachty polskiej, spolonizowanej lub polonizującej się .
Mieszkańcy Świerż, podobnie jak innych wsi i miasteczek w Ziemi Chełmskiej, byli z pewnością przedstawicielami wielu nacji, przy czym powiat krasnostawski miał ludność rolniczą i miejska w przeważającej części polską, zaś ludność rolnicza powiatu chełmskiego była w dużej większości ruska . Można zatem sądzić, że mieszkańcami Świerż byli zarówno Rusini jak i Polacy. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czym trudnili się. Najprawdopodobniej była to uprawa roli, gdyż rolnictwo było w owym czasie głównym źródłem utrzymania nie tylko mieszkańców wsi, ale także sporej liczby mieszkańców miast. Ponieważ miejscowość położona jest nad rzeką, która i w dobie dzisiejszej jest zasobna w różne gatunki ryb, można przypuszczać, że zajmowali się też rybołówstwem. NaBugu, jak twierdzi Zimmer, zbudowano przystań dla tratew i łodzi, która służyła jednocześnie jako port przeładunkowy. Stąd, bowiem pod koniec XVI wieku wypływały statki do Gdańska z transportem drewna i zboża . Dzięki temu w miasteczku mógł rozwijać się handel, chociaż jak twierdzi Jabłonowski, rodzima ludność nim się nie zajmowała. Nie zajmowała się też w większym stopniu rzemiosłem, o czym świadczy fakt, że w roku 1564 było tu sześciu rzemieślników, a w 1628 tylko dwóch .
Nieco więcej światła na zajęcia mieszkańców Świerże rzuca akt fundacji parafii z roku 1443. Wynika z niego, że w Świerżach funkcjonował młyn, stajnia, pasieka, jezioro i być może komora celna, chociaż równie dobrze mogła być
w Dorohusku. Ponadto na terenie majątku Świerże były dwa młyny i jezioro w Dorohusku, stajnia w Kamieniu, pasieka w Rudzie . Można zatem stwierdzić, że nie były to tereny najuboższe i jak na dość trudne warunki naturalne rozwijały się w miarę dobrze.

4.3. Lokacja miasta i jej znaczenie dla rozwoju Świerż.
Ważnym momentem w rozwoju średniowiecznych Świerż był fakt lokowania tu przez Piotra Wołczka Rokutowicza, właściciela dóbr Świerże, prywatnego miasta na prawie niemieckim . Lokacja miasta nastąpiła na mocy przywileju wydanego przez króla, najprawdopodobniej przed rokiem 1443, gdyż przy okazji fundacji kościoła parafialnego obdarzono je mianem oppidum . Lokowanie miast na terenach nadbużańskich było realizacją zakrojonej na szeroka skalę polityki prowadzonej przez monarchę, mającej na celu umocnienie swojej pozycji na obszarach, które dopiero od końca XIV wieku należały do Korony oraz rozwój gospodarczy tych obszarów. Efektem takiej polityki była lokacja na prawie niemieckim miast położonych nad środkowym Bugiem: Horodło, Tyszowce, Krasnystaw, Hrubieszów, Chełm. Lokacja tych miast nastąpiła na przełomie XIV i XV wieku, czyli w początkowej fazie rządów Władysława Jagiełły .
Lokacją miasta stanowiła zasadniczy impuls osadniczy. Prawo czynszowe umacniało podstawy finansowej egzystencji majątku, dlatego też była tym zainteresowana zwłaszcza szlachta, która dość licznie napływała na ziemie świeżo włączone do Korony, licząc na profity płynące z kolonizacji tych terenów . Do grupy miast lokowanych na prawie niemieckim dołączyły też prawdopodobnie Świerże. Przemawia za tym układ przestrzenny – wytyczony rynek, zabudowa ulicowa, uliczki wychodzące z naroży rynku oraz uposażenie parafii Świerże.
Z całą pewnością posunięcie takie przyczyniło się nie tylko do rozwoju gospodarczego i przestrzennego nowo lokowanego miasta, ale także całego majątku. W zadaniu tym pomocny był też fakt fundacji parafii, która obejmując swym zasięgiem całą wołość ułatwiała zarząd nią i pozwalała właścicielowi mieć stały wpływ na poddanych.
Nowo powstałe miasto zlokalizowane zostało obok istniejącej już wsi
i rozciągało się wzdłuż koryta rzeki Bug. Na południu sięgało do niewielkiego cieku wodnego, który obecnie nosi nazwę Kanał Świerżowski , na północy do zakola Bugu, na wschodzie graniczyło z rzeką Bug, a na zachodzie sięgało do „Przebrodzia” . Centralną część miasta stanowił prostokątny rynek, z uliczkami wychodzącymi z jego naroży. Ten główny element dawnego układu urbanistycznego zachował się do dziś. Budynek świątyni parafialnej najprawdopodobniej usytuowany był także przy rynku po jego północnej stronie nad rzeką Bug. Nie miał przykościelnego cmentarza Przemawiają za tym informacje zawarte w dokumentach wizytacji z 1629 roku . Nie wiadomo jednak, kiedy powstała pierwsza świątynia i jak ona wyglądała. Można jedynie przypuszczać, że był to budynek drewniany, jednonawowy, jak większość budynków sakralnych w tym okresie . Także do dzisiaj czytelna jest zabudowa, tzw. ulicówka, gdyż to właśnie wzdłuż głównej ulicy rozbudowywało się miasto. Folwark właścicieli mógł być usytuowany po północnej stronie miasta w miejscu, gdzie rzeka przesuwa swoje koryto w kierunku wschodnim tworząc malownicze zakole. Do dnia dzisiejszego istnieje w tym miejscu dawny park dworski założony prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku. Po istniejącym w średniowieczu zamku zachowało się grodzisko, usytuowane w południowo-wschodniej części parku, które w czasie budowy świątyni zostało częściowo zniwelowane .
Lokacja miasta na prawie niemieckim sprawiła, że mogło się tu rozwijać rzemiosło, handel i szeroko pojęta działalność usługowa. Tak też było i w przypadku miasta Świerże. Dowodem tego jest informacja zawarta w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, gdzie czytamy: „Swierze, mstko i wś, pow. Chełmski. R. 1469 Wołczko przedstawia nadania na różne włości na Podolii tudzież: Swirze in Chełmensi, Permywolky in Leopoliensi. Prócz tego posiadał w Chełmskiem wsi: Camyona i Dorohowsko (Dorohusk). W r. 1569 S. oppidum z kościołem par. łac. płaci szosu 2 grzyw., od 8 kom. po gr. 4, 6 rzem. po gr. 4, od 2 ban gorzał. po gr 24, od 3 kół młyn. po gr. 24, od 14 żydów fl. 14” . Na podstawie powyższego wpisu można stwierdzić, że miasto rozwijało się i w XVI wieku funkcjonowały w nim 2 gorzelnie, 3 młyny, było 6 rzemieślników i mieszkało 14 żydów. Jeśli dodać do tego prawo organizacji 6 jarmarków rocznie i cotygodniowych targów, które odbywały się w środy , jawi się obraz miasta, które nie odbiegało od innych średniowiecznych miasteczek tej wielkości.