Sytuacja polityczna ziemi chełmskiej w średniowieczu

2. Sytuacja polityczna ziemi chełmskiej w średniowieczu.

Ziemia Chełmska nie została ukształtowana na gruncie ziem jednolitych pod względem geograficznym, co zostało wykazane w rozdziale pierwszym niniejszej pracy. Jest to nienaturalny, sztuczny zlepek terytorialny, który był efektem kompromisów zawartych pomiędzy rywalizującymi pomiędzy sobą o te ziemie stronami: Polską, Litwą i Rusią, a także Węgrami . Tereny te od zarania dziejów były przedmiotem sporów dynastycznych i politycznych o ich przynależność państwową.
Historia Ziemi Chełmskiej w najdawniejszym okresie wiąże się ściśle z dziejami Grodów Czerwieńskich, które tworzyły pogranicze polsko-ruskiei były przedmiotem sporów toczących się między Polską i Rusią Kijowską, a następnie między Polską a książętami halicko-włodzimierskimi. Być może już w X wieku Grody Czerwieńskie znajdowały się w strefie oddziaływań państwa Mieszka I, by następnie dostać się pod wpływy księcia kijowskiego Włodzimierza, który wg relacji latopisu Nestora podbił je w 981 roku. Taki stan rzeczy utrzymał się aż do wyprawy kijowskiej Bolesława Chrobrego w 1013 roku, w wyniku, której Grody Czerwieńskie wróciły do Polski, ale tylko do 1031 roku, kiedy to Jarosław Mądry korzystając ze sprzyjającej mu sytuacji politycznej za rządów Mieszka II, ponownie związał je z Rusią i w ten sposób weszły one w skład silnego Księstwa Halicko-Włodzimierskiego .
W okresie przynależności terytorialnej do Rusi Halickiej daje się zauważyć wzrost znaczenia Ziemi Chełmskiej. Ma to niewątpliwie związek z okresem rządów Daniela Romanowicza . Książę ten, wobec zagrożenia ze strony Tatarów i bojarstwa, wiązał się politycznie, kulturalnie i gospodarczo z Krakowem, a stolicą swojego księstwa w latach 1237-1264 uczynił Chełm . Około roku 1240 przeniósł tu biskupstwo wschodnie ufundowane przez siebie w roku 1220, którego siedzibą pierwotnie był Uhrusk , co znacznie wzmocniło pozycję Chełma. Był to czas szczególnego znaczenia Ziemi Chełmskiej, o czym świadczy nie tylko znaczny rozwój miasta, ale i zagęszczenie osadnictwa w niedalekiej odległości od niego .
O znaczeniu Chełma i Ziemi Chełmskiej świadczy także fakt koronacji Daniela na króla Rusi dokonana przez legata papieskiego w Drohiczynie. Błyskotliwy rozwój Chełma, jako stolicy książęcej, a co za tym idzie także całej Ziemi Chełmskiej osłabł z chwilą śmierci księcia Daniela w roku 1264. W następnych latach rolę centralnego grodu przejął Bełz. Ziemia Chełmska straciła swą odrębność .
Sytuacja ta trwała z niewielkimi przerwami przez okres ponad 300 lat. Wprawdzie kolejni władcy Polski zabiegali o zapewnienie sobie wpływów
na terenach Rusi Kijowskiej, a później Rusi Halicko-Włodzimierskiej nie tylko organizując wyprawy wojenne, ale także zawierając sojusze i związki małżeńskie, popierając spokrewnionych z Piastami książąt halickich pretendujących do tronu księstwa halickiego i włodzimierskiego, ale nie przyniosło to oczekiwanych rezultatów, zwłaszcza że podobną politykę prowadziły Węgry . Dogodna sytuacja nadarzyła się dopiero na początku XIV wieku, a w sposób radykalny zmieniła się, gdy na arenę dziejową wszedł kolejny władca Polski Kazimierz Wielki.

2.1. Ziemia chełmska w polityce wschodniej Kazimierza Wielkiego.

Terytorium późniejszej Ziemi Chełmskiej na przełomie XIII i XIV wieku wchodziło w skład silnego Księstwa Halicko-Włodzimierskiego , a w XV wieku sąsiadowało „Od zachodu z województwem lubelskim, od północy z województwem brzeskim, od wschodu z województwem wołyńskim i bełskim, a od południa z ziemią przemyską” . Ciągła rywalizacja polsko-ruska trwająca od końca X wieku miała między innymi podłoże dynastyczne , co w szczególny sposób dało o sobie znać na początku XIV wieku. Wtedy to bezpotomnie zmarli ostatni władcy Rusi Halicko-Włodzimierskiej z dynastii Rurykowiczów. Wykorzystując tę sytuację Władysław Łokietek wprowadził na tron książęcy Bolesława Trojdenowicza , syna księcia mazowieckiego Trojdena i Marii Rurykowiczówny, córki Jerzego I księcia halickiego . Pretendentką do tronu Rusi Halicko-Włodzimierskiej była też księżna Anastazja, córka księcia halicko-włodzimierskiego Lwa I, bratowa Władysława Łokietka. Także Litwini zgłaszali swoje prawa do sukcesji po Rurykowiczach, gdyż syn Giedymina Lubert-Dymitr był mężem córki księcia włodzimierskiego Andrzeja, a ponadto fakt zawarcia małżeństwa pomiędzy Bolesławem Trojdenowiczem a córką Giedymina Eufemią dawał im dodatkowe atuty w staraniach o sporny tron, co jednak poprzez owo małżeństwo zostało odsunięte w czasie .
Rządy Jerzego II na Rusi, to czas bliskich stosunków z Polską, których podstawą było dynastyczne pokrewieństwo z Kazimierzem Wielkim oraz fakt, iż żony obydwu władców były siostrami . Owo spokrewnienie, a także sytuacja na Rusi, gdzie książę Jerzy II miał silna opozycję w bojarstwie oraz zagrożenie ze strony Tatarów sprawiły, że w 1338 roku w Wyszehradzie na spotkaniu władców Polski, Węgier i Rusi książę Jerzy II „zawarł z Kazimierzem Wielkim układ, na mocy którego w zamian za obiecaną pomoc uczynił króla polskiego swoim następcą” . Bezpotomna śmierć księcia Jerzego II , która miała miejsce prawdopodobnie 7 kwietnia 1340 roku na nowo otworzyła spór między Polską, Litwą i Węgrami, a także bojarstwem ruskim i Złotą Ordą o sukcesję po Jerzym Trojdenowiczu. Król Kazimierz Wielki natychmiast wyruszył na Ruś Halicką, którą zajął jako król Polski i sukcesor zmarłego księcia piastowskiego . Władza Kazimierza Wielkiego nie została jedna utrwalona i wobec spisku zawiązanego przez Dymitra Detkę konieczna była kolejna wyprawa na te ziemie, która zakończyła się ugodą, na mocy której Kazimierz uzyskał pewne zwierzchnictwo nad Rusią w zamian za poszanowanie wyznania, praw i miejscowych zwyczajów . Wprawdzie sytuacja na Rusi Halickiej została w pewien sposób ustabilizowana , to jednak pozycja, jaką zajmował na tym terenie Kazimierz Wielki nie była do końca jasna. Świadczy o tym tytulatura, jakiej używała kancelaria królewska: „pan i dziedzic Rusi”, „król Polski i Rusi” .
Roszczenia do tronu książęcego na Rusi wysuwali także Litwini, którzy już w roku 1340 pod wodzą księcia Luberta Giedyminowicza opanowali Ziemię Chełmską, Wołyń i Ziemię Bełską, czyli północną część Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Takie działanie podyktowane było między innymi tym, że rok wcześniej umarła księżna Aldona-Anna, żona Kazimierza Wielkiego, a co za tym idzie przymierze z 1325 roku przestało obowiązywać. Ponadto bezpotomna śmierć Bolesława Jerzego Trojdenowicza i objęcie tronu po nim przez Kazimierza, do którego także pretendowali Litwini dopełniło całości. Interesująca nas Ziemia Chełmska znalazła się pod panowaniem Litwy. Ten fakt wskazuje na to, że Litwini nie zamierzali zaniechać starań o tron ruski, czy też zadowolić się jakąś częścią spuścizny po nim. Taki stan rzeczy utrzymywał się przez kilka lat. Kazimierz Wielki był bowiem zajęty stabilizacją stosunków z Czechami i Krzyżakami .
Do ostatecznego rozstrzygnięcia walki o sporne ziemie przystąpił Kazimierz Wielki w roku 1349, kiedy to podjął uwieńczona sukcesem wyprawę na Ruś. W wyniku tej wyprawy opanował Ziemię Chełmską, Bełską, Wołyń i Ruś Halicką. Na uwagę zasługuje opis oblężenia Chełma dokonany przez Długosza, który wskazuje, że był to gród silnie umocniony i bogaty . Tak też Ziemia Chełmska w roku 1349 przeszła w ręce Kazimierza Wielkiego. Stan ten trwał jednak krótko, gdyż już w następnym roku Litwini ruszyli z wyprawą wojenną na ziemie rdzennie polskie – lubelską, radomska i sandomierską, i zniszczyli je. Następnie uderzyli na Ruś Halicko-Włodzimierską odbierając ponownie Ziemię Chełmską. Odpowiedzią była wyprawa Kazimierza Wielkiego zorganizowana wespół z Węgrami, której efektem było zawarcie rozejmu między walczącymi stronami, na mocy którego strony zobowiązały się do zaakceptowania obecnego stanu posiadania. W wyniku zawartego rozejmu ziemia chełmska, łucka, włodzimierska, brzeska i bełska pozostały w posiadaniu Litwy , natomiast Polsce przypadła ziemia lwowska. Władzę w księstwie chełmsko-bełskim w imieniu Lubarta przejął Jerzy Narymuntowicz, książę litewski na Bełzie .
Kolejne lata były czasem względnego spokoju, chociaż nierzadkie były przypadki najazdu Litwinów i sprzymierzonych z nimi Tatarów na ziemie będące we władaniu Polski i akcje odwetowe organizowane przez Kazimierza Wielkiego. Ponadto przez cały ten czas prowadzone były rozmowy zarówno ze stroną litewsko-rusko-tatarską, jak i innymi władcami oraz ze Stolica Apostolską, które dotyczyły zawarcia pokoju z Litwinami i umocnienia sojuszu z Tatarami oraz chrystianizacji Litwy przez Polskę i włączeniu jej do polskiej prowincji kościelnej .
Względny spokój na tych terenach utrzymywał się do roku 1366, kiedy to nastąpiła kolejna wyprawa wojenna Kazimierza Wielkiego na Ruś, której celem było odzyskanie utraconych ziem. W wyniku podjętych działań Polska odzyskała księstwo chełmsko-bełskie i włodzimierskie, które na mocy zawartego pokoju stały się lennami Polski. W księstwie chełmsko-bełskim władzę sprawował nadal Jerzy Narymntowicz, a w księstwie włodzimierskim Aleksander Koriatowicz. Obaj jako lennicy króla. Taki stan rzeczy trwał do chwili śmierci króla Kazimierza Wielkiego . Jednak niedługo po niej, bo 1376 roku Litwa znów zagarnęła utracone w 1366 roku ziemie: chełmską i bełską, które w roku następnym, w wyniku zbrojnej wyprawy polsko-węgierskiej zostały na nowo przyłączone do Rusi Halickiej, powierzonej przez króla Polski i Węgier Ludwika zarządowi starostów węgierskich . Na uwagę zasługuje także fakt podjęcia przez Kazimierza Wielkiego starań o założenie na terenie Ziemi Chełmskiej stałej organizacji kościoła łacińskiego. Wprawdzie papież przychylił się do prośby króla i w 1359 roku mianował pierwszego biskupa chełmskiego, którym został Tomasz, syn Ninogniewa z Sienna, to jednak diecezja chełmska nie została wówczas erygowana, ani uposażona. Wobec powyższego biskup Tomasz nie objął jej, lecz został biskupem pomocniczym w diecezji krakowskiej .
Podsumowując niniejsze rozważania należy stwierdzić, że Ziemia Chełmska jak i inne ziemie ruskie zajmowała znaczące miejsce w polityce wschodniej Kazimierza Wielkiego. Zmagania o te ziemie z Litwą, jakie prowadził przez szereg lat, pod koniec jego panowania przyniosły oczekiwane rezultaty. Wprawdzie istniało nadal zagrożenie oderwania Chełma i Ziemi Chełmskiej od korony, gdyż władzę sprawowali tam nadal Litwini, to jednak działania, jakie podejmował dały podwaliny pod przyszłe jej włączenie do Polski. Pomocne w tej kwestii były także starania Kazimierza Wielkiego o utworzenie na tym terenie sprawnej organizacji kościelnej, której jednym z zadań było wspomaganie polityki państwa
i pomoc przy kolonizacji tych ziem . Nie bez znaczenia dla końcowego efektu podejmowanych przez Kazimierza Wielkiego działań w rywalizacji
o ziemie ruskie była sprawna polityka, jaką prowadził, zwłaszcza że sytuacja, w jakiej przyszło mu sprawować rządy była niezwykle skomplikowana z racji między innymi umowy sukcesyjnej zawartej z Węgrami, na mocy której i to państwo włączyło się czynnie w rywalizację o pogranicze polsko-ruskie. Zagadnienie to zostanie szerzej przedstawione w kolejnym punkcie niniejszego rozdziału.
Przynależność terytorialna Ziemi Chełmskiej kilkakrotnie zmieniała się, co zostało wykazane w niniejszym punkcie. Można jednak stwierdzić, że w latach 1340-1366 oprócz kilku krótkich okresów należała jednak do książąt litewskich, jak zresztą cała północna część Rusi . Jej teren był niejako sceną, na której rozgrywała się rywalizacja polsko-litewska, a co za tym idzie był wielokrotnie najeżdżany i niszczony, co z całą pewnością miało negatywny wpływ na jej rozwój gospodarczy oraz na rozwój osadnictwa.

2.2. Ziemia chełmska w konfliktach Ludwika Węgierskiego z Litwą.
Aby zrozumieć rolę Węgier w rywalizacji o ziemie ruskie i miejsce Ludwika Węgierskiego w tych konfliktach należy wrócić do czasów Kazimierza Sprawiedliwego, którego polityka wobec Rusi wyraźnie wskazuje na dążność tego władcy do związania z Polską Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Opierała się ona na „popieraniu spokrewnionych z Piastami lub sprzymierzonych z Kazimierzem Sprawiedliwym książąt ruskich, konkurujących o tron halicki i włodzimierski” .
W analogicznym okresie podobną politykę prowadziły także Węgry. Tak więc od czasów Kazimierza Sprawiedliwego, a zwłaszcza w okresie panowania jego syna Leszka Białego można mówić o zazębianiu się polityki polskiej i węgierskiej wobec Rusi, ale nie na zasadzie współpracy, chociaż i taka z konieczności występowała, ale raczej na zasadzie rywalizacji, co najbardziej uwidoczniło się w okresie rządów Kazimierza Wielkiego. Jeśli chcemy odszukać źródło roszczeń Węgier do tronu na Rusi, to jest nim związek małżeński zawarty między Kolomanem, synem króla Węgier Andrzeja II i Salomeą, córką Leszka Białego oraz koronacja Kolomana na króla Rusi Halickiej, która była następstwem tego związku. W tym też fakcie, jak dowodzi Wyrozumski, należy doszukiwać się powodów zaangażowania się Węgier w rywalizację o ziemie ruskie .
Na zaangażowanie Ludwika Węgierskiego w sprawy sukcesji po Rurykowiczach miał też niewątpliwie wpływ fakt, iż prawdopodobnie już w 1327 r. Władysław Łokietek obiecał Andegawenom (Karolowi Robertowi i jego synom), z którymi łączyły go pokrewieństwo i wspólne przedsięwzięcia polityczne, następstwo w przypadku swej śmierci bez męskiego potomka. Kazimierz Wielki kilkakrotnie ponawiał obietnicę przekazania Andegawenom tronu polskiego w przypadku wygaśnięcia królewskiej linii Piastów , ale wydaje się, że było to dla niego koniecznością, gdyż Kazimierz przez całe swoje dorosłe życie borykał się z brakiem legalnego męskiego potomka. Jednak w tej kwestii nie mógł liczyć na przychylność Węgier zainteresowanych przejęciem tronu Polski, o czym może świadczyć gra dyplomatyczna prowadzona przez stronę andegaweńsko-luksemburską, która nie tylko miała istotny wpływ na życie osobiste króla, ale także torpedowała wszelkie jego poczynania mające na celu pozostawienie legalnego następcy tronu .
Tak więc w chwili śmierci ostatnich władców Rusi Halicko-Włodzimierskiej z rodu Rurykowiczów, w roku 1323, oba państwa rozpoczęły starania o tron tych ziem . W roku 1323, przy pomocy Władysława Łokietka, na tron halicki został wprowadzony Bolesław, syn Marii – siostry zmarłych książąt i księcia mazowieckiego Trojdena. Jeśli chodzi o zaangażowanie Węgier w rywalizację o tron halicki, to najpierw była to pomoc w wyprawach wojennych Kazimierza Wielkiego, by następnie po jego śmierci w 1370 roku i objęciu tronu Polski, zgodnie ze wcześniejszymi ustaleniami, przez króla Węgier Ludwika, który już jako król Polski i Węgier kontynuował rywalizację z Litwą o ziemie wschodniego pogranicza . Nie był to jednak czas troski o interesy Polski na tym terenie, co zresztą w polityce Ludwika Węgierskiego uwidoczniło się już w czasie wspólnej wyprawy polsko-wegierskiej w roku 1351, kiedy to wobec ciężkiej choroby Kazimierza Wielkiego, która zmusiła go do pozostania w Lublinie, król Węgier Ludwik, kontynuując samodzielnie tę wyprawę, zadbał o własne interesy podpisując tylko we własnym imieniu pokój z Litwą reprezentowaną przez Kiejstuta . Podobnie rzecz się miała w roku następnym, kiedy to oblegając razem z Kazimierzem Bełz, za jego plecami wdał się w układy z kasztelanem bełskim, który złożył mu hołd i umieścił flagę Węgier na miejscu flag litewskich .
Kolejny konflikt z Litwą nastąpił w roku 1377, a właściwie nieco wcześniej, kiedy to Litwini zaatakowali księstwa: włodzimierskie, chełmskie i bełskie przyłączając je do swoich ziem. Odpowiedzią była wyprawa Ludwika Węgierskiego, który oblegał Bełz i przy wydatnej pomocy wojsk polskich, które już wcześniej zdobyły Chełm, zdobył ten gród zmuszając Jerzego Narymuntowicza i jego brata Lubarta do złożenia przysięgi wierności. Jerzy Narymuntowicz został usunięty z Chełma i Bełza do Lubaczowa. Ziemia Chełmska i Ziemia Bełska zostały przyłączone do Rusi Czerwonej (Ziemia Lwowska i Ziemia Przemyska), która już wcześniej znajdowała się w zarządzie węgierskim . W planach Ludwika Węgierskiego było wcielenie tych ziem do Węgier, dlatego faktyczny zarząd tymi ziemiami sprawowali starostowie węgierscy . Jeśli chodzi o interes Polski, to wyraźnie widać, że chociaż strona polska była zaangażowana w tę wyprawę w niemałym stopniu, to żadnych wymiernych korzyści nie osiągnęła. Także następne lata zasadniczo nic nie zmieniły w tej sprawie. Można, zatem powiedzieć, że lata 1377-1387, to czas dominacji Węgier na Rusi . Taki stan rzeczy utrzymywał się do objęcia tronu Polski przez królową Jadwigę.
Reasumując należy stwierdzić, że czasy rządów w Polsce Ludwika Węgierskiego, a także jego następczyni, królowej Marii, to czas podporządkowania spraw Polski interesom Węgier, szczególnie w odniesieniu do spornych terenów wschodniego pogranicza. Także Ziemia Chełmska od roku 1378, czyli od momentu powierzenia tych terenów starostom węgierskim, była bardziej związana z Węgrami niż z Polską . Wyrazem tego jest chociażby fakt nadania przez Ludwika Andegaweńskiego wołości szczebrzeskiej Dymitrowi z Goraja , co sprawiło, że okręg ten został wyłączony spod władzy monarszej .

2.3. Status Ziemi chełmskiej pod rządami Jagiellonów.
Losy Ziemi Chełmskiej na przestrzeni dziejów były nierozerwalnie związane ze stosunkami, jakie panowały między państwem polskim a jego wschodnimi sąsiadami. Ziemia Chełmska jak i całe pogranicze polsko-ruskie było areną rozgrywek politycznych i rywalizacji zbrojnej. Szczególna aktywność w tym zakresie przypada na wiek XIV .
Sytuacja ziem ruskich zmieniła się zasadniczo po wyborze Jadwigi Andegaweńskiej na królową Polski oraz zawarciu unii z Litwą . Zanim do tego doszło odbył się w Sieradzu w roku 1383 zjazd panów polskich, na którym to zjeździe postawiono przyszłej królowej pewne warunki. Jednym z nich było odzyskanie Rusi Czerwonej . Obietnicy swej królowa dotrzymała i już w roku 1387 wyruszyła na czele rycerstwa polskiego na tereny pogranicza, gdzie panowie polscy już wcześniej poczynili działania mające na celu usunięcie wszelkich elementów zarządu węgierskiego . Królowa Jadwiga występowała jako prawowita dziedziczka tych ziem i swoim majestatem sankcjonowała przelanie praw Andegawenów do Rusi na Polskę . Nie byłoby to możliwie, gdyby nie wcześniej zawarta unia w Krewie (14 sierpnia 1385). Była to unia personalna przekształcona z czasem w unię realną, która połączyła Królestwo Polskie z Wielkim Księstwem Litewskim na prawie 400 lat. Jeśli chodzi o ziemie ruskie to sprawę ich przynależności do Polski oraz ich przyszłość ostatecznie rozstrzygnął przywilej Jagiełły z roku 1388, w którym „zagwarantował Polakom integralność Rusi Czerwonej z Koroną i jej niezbywalność” . Był to akt szczególnej wagi, gdyż zamknął drogę na Ruś książętom litewskim, którzy zabiegali o lenna z ramienia króla polskiego oraz raz na zawsze przekreślał ewentualne roszczenia węgierskie. W tym też roku król Władysław Jagiełło dokonał podziału spornych ziem ruskich, a także dzielnicy chełmsko-bełskiej na szereg mniejszych księstw oraz oddał księstwo bełskie księciu mazowieckiemu Siemowitowi IV, jako lenno Korony . Dla Ziemi Chełmskiej był to moment narodzin jej niezależności od reszty ziem ruskich, gdyż księstwo bełskie całkowicie odgrodziło ją od terenów byłej Rusi Halickiej . Objęta w roku 1387 bezpośrednim zarządem Jagiełły wiązała się przede wszystkim z osobą monarchy . Wprawdzie w niektórych dokumentach piętnastowiecznych Ziemia Chełmska przedstawiana jest jako jedna z ziem ruskich, to nie weszła w skład utworzonego w 1434 roku województwa ruskiego . Inne zdanie na ten temat prezentuje Stefan Warchoł, który twierdzi, że Ziemia Chełmska formalnie weszła w skład województwa ruskiego obok ziemi przemyskiej, sanockiej, lwowskiej i halickiej, ale zachowała niemal całkowitą odrębność i niezależność w stosunku do pozostałych ziem . Bez względu na fakt, od kiedy Ziemia Chełmska weszła w skład województwa ruskiego, cieszyła się ona od samego początku daleko idącą niezależnością. Świadczyć o tym może przede wszystkim fakt, że w XV wielu funkcjonowały tu urzędy grodzki i ziemski z urzędami kasztelańskimi i podwojewódzkimi. Całości dopełnia pełna hierarchia urzędników ziemskich oraz sprawnie działający samorząd szlachecki . Jeśli chodzi o przyłączenie terytorialne do województwa ruskiego, to w dokumentach pojawia się ono na przełomie XV i XVI wieku, ale nie zmieniło dotychczasowych uprawnień sejmiku, w czym najpełniej wyraża się niezależność w stosunku do województwa i w tym należy upatrywać uprzywilejowanej pozycji Ziemi Chełmskiej w stosunku do innych ziem tworzących województwo . Można zatem stwierdzić, że Ziemia Chełmska różniła się od województwa jedynie nazwą i brakiem wojewody. Taki stan rzeczy utrzymał się także w następnych wiekach, a właściwie aż do pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku, o czym świadczą przekazy źródłowe . Sprzyjało to niewątpliwie rozwojowi tych terenów, który przejawiał się między innymi w lokacji miast, a co za tym idzie w rozwoju gospodarczym, przy czym powiązania gospodarcze były bardziej widoczne z województwem lubelskim niż z ruskim.
Czasom panowania Władysława Jagiełły, a właściwie rozgrywce politycznej o tron Litwy zawdzięcza Ziemia Chełmska swój ostateczny zasięg terytorialny .
Po śmierci wielkiego księcia litewskiego Witolda i objęciu po nim władzy przez Świdrygiełłę, który prowadził politykę separatystyczna wobec Korony doszło do niepokojów w państwie litewskim. „Przychylny Jagielle i Polsce Zygmunt Kiejstutowicz zgodził się wydzielić dla Korony obszar nad górna Prypecią i nieco na południe od niej z Ratnem, Łopatyniem, Horodłem i Oleckiem” . Być może, że ta część Zabuża z Ratnem weszła w jakiś sposób pod zwierzchnictwo Polski już w roku 1366. Inne źródła przemawiają jednak za tym, że stało się to pod koniec panowania Władysława Jagiełły lub jeszcze później . Faktem jest jednak, że inkorporacja tych ziem do Korony została potwierdzona przez Jagiełłę , a następnie powtórzył to Kazimierz Jagiellończyk . Tak więc Władysławowi Jagielle zawdzięcza Ziemia Chełmska swój zasadniczy zasięg terytorialny. W następnych latach następowały szczegółowe ustalenia, co do przebiegu jej granic, które starano się dostosować do lokalnych uwarunkowań. Zmiany następowały także wewnątrz samej ziemi Chełmskiej, a dotyczyły zmian w strukturach administracji . Władysławowi Jagielle zawdzięcza także Ziemia Chełmska odnowienie, a właściwie ufundowanie diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego , co też niewątpliwie miało istotny wpływ na rolę tego obszaru w Koronie. Tak więc, czas rządów Jagiellonów dla rozwoju Ziemi Chełmskiej był okresem szczególnie sprzyjającym. Zakończył się, bowiem czas sporów polityczno-dynastycznych o ziemie ruskie, a nastąpił czas nadawania jej ostatecznych kształtów.
Podsumowując rozważania poczynione w niniejszym rozdziale można stwierdzić, że obraz osadnictwa późnośredniowiecznej Ziemi Chełmskiej kształtował się od zarania w toku dziejowych zmagań o jej kształt i przynależność terytorialną między państwem Piastów, księstwami ruskim i litewskim oraz Węgrami. Najbardziej specyficzną cechą Ziemi Chełmskiej wydaje się jej peryferyjne położenie w stosunku do pozostałych ziem Korony, a jednocześnie jej północne usytuowanie w stosunku do pozostałych ziem Rusi, co przyczyniło się w zasadniczym stopniu do jej odrębności w stosunku do tych ziem. Omówiony proces historyczny, a zwłaszcza czasy Jagiellonów sprawiły, że Ziemia Chełmska stała się samodzielną jednostką administracyjną, co niewątpliwie miało istotny wpływ na jej rozwój. Można, zatem powiedzieć, że Ziemia Chełmska jest efektem kompromisów politycznych zawieranych na przestrzeni stuleci.
Proces kształtowania się zasięgu terytorialnego Ziemi Chełmskiej miał także wpływ na rozwój osadnictwa w Kotlinie Dubienki, które było zdominowane przez Rusinów. Istotne zmiany w tej kwestii nastąpiły dopiero w okresie przynależności tych ziem do Korony i objęcia ich bezpośrednią władzą monarchy. Był to czas rozdawnictwa dóbr królewskich, co przyczyniło się do znacznej intensyfikacji procesów osadniczych. Włączenie tego obszaru do państwa polskiego uczyniło go atrakcyjnym dla szlachty licznie napływającej z terenów środkowej Polski, która widziała w osadnictwie na terenach Chełmszczyzny szanse wzbogacenia i kariery politycznej.