Konspekt artykułu Mieczysława Wieliczko "Status jeńca wojennego a położenie żołnierzy Wojska Polskiego w Związku Sowieckim, pojmanych w latach 1939 - 1941"

1. 17 września 1939 roku nastąpiła agresja wojsk sowieckich na Polskę. Był to początek tragicznego losu żołnierzy Wojska Polskiego pojmanych w następstwie tej agresji. Część z nich została przekazana na przełomie października i listopada przez władze sowieckie sojusznikom niemieckim. Było to ogółem 42 492 szeregowców i podoficerów. Reszta pozostała w ZSRR, a liczba ich ze względu na kłamliwe informacje ze strony władz rosyjskich nie jest znana. Części tylko udało się przeżyć do lipca/sierpnia 1941 roku. Po zawarciu porozumień wynikających z układu o wzajemnej pomocy w wojnie przeciwko Niemcom czas okazał się w miarę łaskawy. Rozpoczął się czas formowania Armii Polskiej na terenie ZSRR, co dla wielu oznaczało odzyskanie wolności.

2. Okres dwóch lat, o którym mowa powyżej pokazuje, że pojęcia „status” i „położenie”, chociaż znaczeniowo bliskie, to w odniesieniu do jeńców wojennych przetrzymywanych w ZSRR zupełnie różne. Wynika to z faktu transformacji ustrojowej jaką przeszła Rosja w wyniku rewolucji bolszewickiej. Z państwa, któro formowało wiele inicjatyw humanitarnych aprobowanych przez społeczność międzynarodową i przekształcanych w tzw. konwencje zmieniło się w państwo totalitarne w najgorszej postaci z rozbudowaną propagandą i terrorem na niespotykana skalę. A zatem w niedługim czasie ideały humanitarne zostały zastąpione zbrodnia ludobójstwa na skale niespotykana dotąd, co w wypadku żołnierzy Wojska Polskiego pojmanych w niewolę kryje się chociażby pod nazwą „Katyń”, ale nie tylko, bo przecież nie jest Katyń odosobnionym przypadkiem ludobójstwa dokonanego na jeńcach wojenny.

3. Proces historyczny, który doprowadził do ustaleń dotyczących statusu jeńca wojennego wyraźnie wskazuje na wiele inicjatyw ze strony Rosji. Jednak po I wojnie światowej, kiedy to na konferencji pokojowej w Paryżu uzgadniano także te kwestie Rosja nie uczestniczyła. Zajęta rewolucją niechętnie uczestniczyła w życiu międzynarodowym zresztą Rosja bolszewicka nie była także zapraszana do obrad. Efektem tego było niewykształceni się w Rosyjskim Czerwonym Krzyżu, który był zresztą organizacją polityczną jak i wszystkie inne, struktur organizujących opiekę nad jeńcami, czy biuro informacji. Zaszłości historyczne zaważyły tez na pojmowaniu jeniectwa w Rosji, gdzie za cara dostanie do niewoli było traktowane jak zdrada stanu.

4. Na temat wzajemnych stosunków miedzy Polską a Rosją wypowiadały się traktaty i porozumienia podpisywane z Rosją po I wojnie światowej. Całości dopełniała podpisana Konwencja Genewska, która rząd Rosyjskiej Federacyjnej SSR zobowiązał się przestrzegać, jak i wszystkich późniejszych zmian redakcyjnych oraz konwencji dotyczących Czerwonego Krzyża uznanych przez Rosję. Także w późniejszym czasie Rosja zobowiązała się przestrzegać wszystkich konwencji humanitarnych, które uznała i ratyfikowała do października 1917 roku. Ratyfikacja konwencji genewskiej przez władze ZSRR nastąpiło 26 września 1931 roku, ale nie objęła drugiej konwencji dotyczącej traktowania jeńców wojennych. Nastąpiło to dopiero w 1041 roku kiedy Rada Komisarzy Ludowych wydała dekret o jeńcach wojennych. Można zatem powiedzieć, że ZSRR była zobowiązana do przestrzegania zasad dotyczących statusu jeńca wojennego.

5. Działalność dyplomacji ZSRR inicjatywa w sprawie konwencji o definicji agresora otworzyła drogę do Ligii Narodów, co stało się faktem 18 września 1934 roku kiedy to ZSRR wszedł w skład Ligii Narodów i uznał zasady tejże Ligii.

6. Już od samego początku swego członkostwa w Lidze ZSRR nie respektował jej postanowień. Przykładem może tu być plan zbrojeń Armii Czerwonej, który nie został przerwany. Co więcej podejmowano kolejne kroki w tym kierunku, co wbrew doktrynie sowieckiej która mówiła o wojnie obronnej było wyraźnym przygotowywaniem się do wojny. Agresja z 17 września była więc złamaniem wszelkich postanowień Ligii Narodów.

7. Kolejnym problemem jest status żołnierzy Armii Czerwonej do żołnierzy Wojska Polskiego. Wprawdzie Żołnierzy Wojska Polskiego wziętych do niewoli nazywano jeńcami wojennymi, ale nie przyznawano im statusu jeńca wojennego, co było niezgodne z wszelkimi prawami. Zabierani im godność ludzka i zadawano śmierć skrytobójczą, samowolna, ale i bezwolną tylko dlatego, że byli oficerami polskiego wojska.

8. Nota dyplomatyczna skierowana do rządu Polski miała znamiona aktu wypowiedzenia wojny. Stanowisko państw alianckich w tej kwestii, a także postawa Ligii Narodów pozostała bierna. Okoliczności te tworzyły niekorzystne konsekwencje zarówno dla cywilów jak i żołnierzy na terenach objętych działaniami wojennymi, które wg ZSRR były działaniami wyzwalającymi wschodnie tereny Rzeczpospolitej. W efekcie miały doprowadzić do likwidacji państwa polskiego, co potwierdzał tajny protokół nazywany paktem Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku, a pierwszym krokiem w tym kierunku była likwidacja armii. Tak więc los żołnierzy polskich pojmanych w niewole przez Armię Czerwoną był z góry przesądzony.

9. Wobec zaistniałej sytuacji o losach jeńców wojennych decydowało Biuro Polityczne KC WKP oraz Rada Komisarzy Ludowych ZSRR. Utworzono „przy NKWD ZSRR Zarząd ds. Jeńców Wojennych” oraz osiem obozów dla jeńców wojennych. Wydana została także instrukcja w sprawie ewidencji operacyjnej jeńców wojennych, co miało ich rozpoznać pod względem ideowo-politycznym. Ewidencje prowadzono wg specjalnie przygotowanego kwestionariusza osobowego. Na uwagę zasługuje Regulamin Jeńców Wojennych, który w szczególny sposób określa warunki przetrzymywania, prawa oraz odpowiedzialność dyscyplinarno-karną. Także instrukcje dla Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca oraz utworzenie Centralnego Biura Informacyjnego o jeńcach wojennych stwarzać miały pozory działania zgodnie z prawem międzynarodowym. Jednak ich rzeczywistym celem była daleko idąca dezinformacji. Wobec powyższego należy stwierdzić, że sytuacja jeńców wojennych w początkowym okresie była regulowana przez Armię Czerwoną, natomiast ich położenie określały akty NKWD. To wszystko sprawiło, że ogromna rzesza jeńców została uznana za wrogów państwa i zabita, a jeszcze większa stała się siłą robocza w Gułagu.

10. podsumowując należy stwierdzić, że strona radziecka od początku realizowała swój plan w stosunku do pojmanych jeńców. Dowodem tego są chociażby kwestionariusze osobowe, których celem była nie ewidencja sama w sobie, ale określenie przydatności jeńca dla państwa radzieckiego. Ponadto wyraźnie widać, że strona sowiecka mimo wcześniejszych deklaracji o przestrzeganiu statusu jeńca wojennego w rzeczywistości nie brała tego pod uwagę stosując w odniesieniu do nich własne kryteria. Na przykładzie żołnierzy polskich, którzy dostali się w niewole wyniku agresji ZSRR na Polskę w 1939 roku widać wyraźnie, że określenia „status jeńca wojennego” i „położenie jeńca wojennego”, to dwa różne terminy.