Konspekt artykułu Piotra Majera "Dwa komitety - Polska w planach Józefa Stalina”

1. Tematem artykułu jest działalność Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnej Polski, utworzonego na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku w Białymstoku oraz Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), powstałego 29 lipca 1944 roku w Moskwie, a także kształtowanie się w Moskwie pod koniec 1943 roku Polskiego Komitetu Narodowego (PKN), który okazał się strukturą epizodyczną podobnie jak komitet białostocki, ale było czytelnym znakiem gry, jaka toczyła się wówczas w kwestii polskiej, zarówno na szerokiej arenie międzynarodowej, jak i wewnątrz polskich sił komunistycznych.

2. Zbliżanie się Armii Czerwonej do granic Polski było powodem powstania obydwu komitetów z czasów II wojny światowej. Przy czym utworzenie PKN poprzedzało przekroczenie granicy ryskiej, a utworzenie PKWN poprzedzało przekroczenie nowej granicy zaakceptowanej wstępnie przez trzy mocarstwa w Teheranie. Polityka międzynarodowa Stalina, co wyraźnie widać na przykładzie ustalania granic Polski opierała się na faktach dokonanych, które potem były akceptowane na arenie międzynarodowej. Poprzedzone różnego rodzaju inicjatywami stanowiły pewną zasłonę dymną dla prawdziwych intencji.

3. Utworzenie PKN nastąpiło w sposób nagły i nieoczekiwany, a intencja Stalina, który był inicjatorem tego przedsięwzięcia było utworzenie zalążka rządu przyszłego państwa, które według Stalina nie może być państwem komunistycznym, gdyż byłoby to zbyt ryzykowne i gwarantowałoby pożądanego spokoju. Sprawą utworzenia PKN zajęła się Komisja do Spraw Organizacji PKN z Wanda Wasilewską na czele. Prace prowadzone były dość intensywnie, a efektem ich były projekty dwóch dokumentów: Dekret o utworzeniu PKN i Deklaracja PKN. W Deklaracji widać już zapowiedź przesunięcia wschodniej granicy Polski na zachód, co przygotowywało do utraty wschodnich terenów na rzecz Rosji. PKN był organem papierowym, a utworzenie jego było raczej chęcią stworzenia alternatywnego organu wobec legalnego rządu RP w sytuacji, gdy Armia Czerwona zbliżała się do ryskiej granicy z Polską. Ponadto Stalin nie miał jeszcze sprecyzowanej koncepcji rozwiązania sprawy polskiej pomimo, że konferencja w Teheranie przyniosła mu w tej sprawie sukces. Jednak sprawdzianem dla postanowień Teheranu miało być owo przekroczenie granicy z Polską i reakcja USA oraz Wielkiej Brytanii na ten Fakt. A PKN był mu potrzebny, aby zapewnić prawno-polityczną akceptację dla działań sił zbrojnych na terytorium obcego państwa.

4. Początek bezpośrednich działań prowadzących do utworzenia PKWN wiąże się z wystosowaniem do Stalina memoriału, w którym postulowano utworzenie Tymczasowego Rządu Polskiego. Zbiegło się to w czasie z rozpoczęciem ofensywy I Frontu Białoruskiego, który miał niebawem przekroczyć nową granicę z Polską. 18 lipca utworzono Delegaturę Krajowej Rady Narodowej dla Terenów Wyzwolonych, która rozpoczęła swoją działalność 20 lipca przy czym ustalono jej nazwę na PKWN. 21 lipca na spotkaniu z udziałem Stalina postanowiono wydać Manifest i jako miejsce jego powstania podać Chełm. Był to tekst manifestu PKN złagodzony w swej wymowie. 26 lipca podpisano dwa porozumienia. Jedno o objęciu przez Komitet administracji cywilnej na zajmowanych terenach, a drugie dotyczyło kwestii granic.

5. PKN jak i PKWN były inicjowane przez Stalina jako instytucje niezbędne dla zalegalizowania wkroczenia Armii Czerwonej na terytorium jednego z członków koalicji antyhitlerowskiej. Tak więc Stalin zapewnił sobie przyzwolenie reprezentantów państwa na takie posunięcie, a zatem wkroczenie wojsk radzieckich na teren Polski nie miało znamion okupacji. Jak widać oba komitety były traktowane przez Stalina instrumentalnie. Miały zapewnić powodzenie jego zamiarów wobec Polski i utrudnić ingerencję w te posunięcia państw koalicji antyhitlerowskiej.