Kozaczyzna i problem kozacki w Rzeczpospolitej XVI - XVII wieku

1. Powstanie Kozaczyzny zaporoskiej.
Kozaczyzna zawsze budziła żywe zainteresowanie niemal od momentu swego powstania. Wynika to z faktu, że tereny, na których zaistniała Kozaczyzna, to pogranicze trzech potęg, które niejednokrotnie wdawały się w spory, lokalne konflikty, a także prowadziły ze sobą otwarte wojny . Innym powodem, dla którego temat ten budził tak wielkie zainteresowanie, to sami Kozacy, ich styl życia i cała kultura, która na tle ówczesnej Europy a w tym Rzeczpospolitej Obojga Narodów była czymś zgoła innym, można by rzec „dzikim i nieokiełznanym”. Ponadto sam teren jaki zamieszkiwali Kozacy był ternem mało poznanym, a tym samym interesującym.

1.1. Środowisko geograficzne.
Powstanie Kozaczyzny zaporoskiej, która odegrała tak wielką rolę w dziejach Rzeczpospolitej XVI – XVII wieku związane jest ze środowiskiem geograficznym terenów, na których zrodziła się Kozaczyzna . Są to południowo-wschodnie krańce Rzeczpospolitej nazywane Ukrainą. Mianem tym w XIV i XV wieku zarówno w Polsce, jak i w Wielkim Księstwie Litewskim określano regiony pograniczne. Dopiero w XVI wieku nazwa ta zaczęła odnosić się do terenów położonych nad Dnieprem obejmujących najpierw województwa Rzeczpospolitej: kijowskie i bracławskie, a później także czernichowskie. Tereny te zamieszkiwała ludność przede wszystkim ruska, ale nie wszystkie tereny etnicznie ruskie wchodziły w jej skład . Ukraina już przed rokiem 1400 znalazła się w posiadaniu Wielkiego Księstwa Litewskiego i taki stan rzeczy trwał do roku 1569, kiedy to została włączona do Korony. Wg francuskiego podróżnika z XVI wieku była to kraina mlekiem i miodem płynąca. Wyraźny rozkwit tego kraju przypada na wiek XV – XVI, kiedy to widać wyraźny wzrost liczby ludności . Wiąże się to
z kolonizacją tych terenów przez ludność napływową głównie z terenów Rzeczpospolitej. Ludność ukraińska mieszkała przeważnie we wsiach i małych miasteczkach i trudniła się głównie rolnictwem i hodowlą. Urodzajne gleby zapewniały wysokie plony, a stepowy charakter kraju sprzyjał hodowli owiec, bydła i trzody chlewnej, która najbardziej rozwinęła się na południowych terenach Ukrainy. Stosunkowo niewiele hodowano koni i drobiu. Ponadto ludność trudniła się bartnictwem, rybołówstwem, myślistwem i zbieractwem. W miastach rozwiało się rzemiosło – tkactwo, gorzelnictwo, piwowarstwo. Poważną rolę odgrywała też metalurgia. Rozwijał się też handel. Do towarów eksportowych należały: miód, wosk, futra, skóry, płótna, a przede wszystkim zboże .
Powstanie Kozaczyzny wiąże się z terenami położonymi nad dolnym biegiem Dniepru. Było to tak zwane Zaporoże lub Niż nazywane też Dzikimi Polami rozciągające się na południe od Dniepru. Ziemia ta była praktycznie „ziemią niczyją”, gdyż nie sięgała tu żadna władza, ani litewska w XV – XVI wieku, ani później polska.

1.2. Początki Kozaczyzny.
Na tereny Zaporoża, które były szczególnie bogate w różne dobra naturalne początkowo ciągnęli ludzie zwani chodnikami lub dobycznikami, którzy przebywali tu od wiosny do jesieni i pozyskiwali różne dobra naturalne (polowali na zwierzynę, łowili ryby, zbierali miód, wosk i sól), by następnie je sprzedać i w ten sposób zapewnić sobie byt w okresie zimowym. Mówiono o nich, że zajmują się „przemysłem stepowym”.
Ponieważ nie sięgała tu żadna władza państwowa, dlatego też przybywali tu różni zbiedzy – chłopi pragnący uciec przed pańszczyzną, plebejusze miejscy, ludzie, którzy weszli w konflikt z prawem, a także wszelkiego rodzaju awanturnicy szukający nowych wrażeń. Ponieważ Zaporoże dawało nie tylko schronienie, ale także możliwość lepszego życia, dlatego też pojawili się tu nie tylko zbiedzy z ziem ruskich, ale z ziem rdzennie polskich (Lubelszczyzna, Mazowsze, Wielkopolska), a także z innych krajów, takich jak: Mołdawia, Wołoszczyzna, Wielkie Księstwo Moskiewskie, Niemcy i Austrii. Byli wśród nich nierzadko przedstawiciele szlachty i arystokracji (ścigani przez prawo) .
Ci pozostawali na Dzikich Polach na zawsze i w ten sposób tereny, które niegdyś były pustkowiem zaczęły się zaludniać. Życie ich upływało na ciągłych utarczkach z agresorami. Z czasem ludzi prowadzących taki tryb życia zaczęto nazywać kozakami rozumiejąc przez to wolnych ludzi stepowych pędzących niezwykły tryb życia . Samo słowo „kozak” jest pochodzenia turecko-tatarskiego i używano go na długo przed pojawieniem się kozaków zaporoskich. W języku tureckim oznaczało ono żołnierza lekkozbrojnego. W dokumencie Połowców z 1303 roku oznacza ono przednią straż wojskową. Tatarzy mianem tym nazywali człowieka wolnego, awanturnika stepowego i rozbójnika. Także wg Długosza „kozak”, to stepowy rozbójnik.

1.3. Kozacy i ich organizacja wojskowa.
Ponieważ tereny te nie były bezpieczne z racji tej, iż często były penetrowane przez Tatarów, dlatego też osadnicy łączyli się w większe grupy i spośród siebie wybierali starszego, czyli „atamana”, który musiał dobrze znać rzemiosło wojenne. W ten sposób zaczęły wykształcać się zaczątki organizacji wojskowej, której głównym zadaniem na początku była obrona przed Tatarami. Była to organizacja demokratyczna, a wszyscy jej członkowie byli sobie równi. Ataman był jedynie dowódcą na czas wyprawy wojennej lub obrony przed najeźdźcą. Był on wybierany przez tzw. Koło, czyli zgromadzenie ogólne Kozaków obradujących na stojąco w kole.
Jednym z najważniejszych elementów wojskowej i społecznej organizacji Kozaków zaporoskich była sicz (zasieki). Był to warowny obóz kozacki zakładany na jednej z trudno dostępnych wysp, których na Dnieprze było bez liku. Pierwszą sicz założono na wyspie Chortycy położonej za porohami Dniepru w XVI wieku. Siczy były wiele i przenoszone je dość często, co dezorientowało wroga. Zakładano także mniejsze obozy zwane koszami, które służyły w okresie przygotowań do wypraw wojennych. Tam też wybierano tymczasowego dowódcę zwanego atamanem koszowym .

1.4. Państwo polsko – litewskie wobec Kozaczyzny.
Ponieważ na pograniczu Rzeczpospolita utrzymywała niewielkie siły wojskowe, dlatego też Kozacy byli często jedynymi obrońca tych terenów przed częstymi najazdami Tatarów. Militarne możliwości Kozaków, których „mołojecka sława” rozchodziła się szeroko, zostały dostrzeżone przez kresowych starostów, którzy zaczęli werbować ich do swego wojska. Najwcześniejsza wzmianka o Kozakach w służbie państwowej pochodzi z przełomu lat 1523/1524, kiedy to wielki Książe litewski a zarazem król Polski Zygmunt Stary nakazał Semenowi Połzowiczowi i Krzysztofowi Kmityczowi przeprowadzić werbunek wśród Kozaków i dokonac na ich czele wypadu na posiadłości tatarskie . Starosta Czerkawski Ostafi Daszkowicz na czele oddziału kozackiego odparł najazd Chana Krymskiego w 1532 roku. Jednak najsławniejszym przywódcą kozackim w XVI wieku był książę Dymitr Wiśniowiecki spokrewniony z rodem Jagiellonów, który ok. roku 1550 porzucił swoje dobra i udał się na Zaporoże. To on na Małej Chortycy założył fortyfikację kozacką przyszłą Sicz Zaporoską. Wielokrotnie najeżdżał na ziemie tatarskie i tureckie .
Wprawdzie działalność oddziałów kozackich w obronie pogranicza przed najazdami tatarskimi była rzeczą pożyteczną, to jednak liczne ataki na tereny tureckie i tatarskie doprowadziły do zaognienia stosunków między Rzeczpospolita a władzami tatarskimi i tureckimi, które zaczęły wysyłać skargi do Polski. Należało zatem rozwiązać problem Kozaczyzny, która usiłowała prowadzić własna politykę zagraniczną nie zwracając uwagi na interes Korony. Ponadto władze Rzeczpospolitej starały się roztoczyć swą władzę na tereny Zaporoża, które to tereny były przecież jej częścią. Należało zatem rozwiązać problem Kozaczyzny, która już wtedy posiadała znaczącą siłę militarną .
Bezpośrednio po unii lubelskiej w 1569 roku Zygmunt August specjalnym dokumentem wzywa Kozaków by opuścili Niż i wrócili na Kijowszczyznę i Bracławszczyznę, gdzie znajda dla siebie zajęcie w specjalnych oddziałach wojskowych. Król ponadto zabrania starostom dostarczania na Zaporoże wszelkiej amunicji, broni itp. W 1572 roku Zygmunt August nakazuje, aby Jerzy Jałowiecki stworzył pierwszy rejestr kozacki, czyli spis imienny Kozaków. Kozacy z rejestru musieli bronić południowo-wschodnich granic Polski przed Tatarami. Zamierzenia Zygmunta Augusta wobec Kozaków zrealizował Stefan Batory, któremu Kozacy byli potrzebni w toczącej się wojnie z państwem moskiewskim . Na polecenie króla Jan Oryszkiewicz dokonał drugiego rejestru. Wojsko kozackie w tej wojnie oddało królowi i Rzeczpospolitej wielkie zasługi. To ośmieliło ich do występowania w okresie powojennym w obronie swoich interesów. Król Stefan Batory w uznaniu ich zasług obdarował ich nadaniami ziemskimi na Ukrainie oraz rozkazał powiększyć rejestr do 600 żołnierzy.

2. Pierwsze powstania kozackie w Rzeczpospolitej
Dla państwa polskiego powstanie Kozaczyzny było od początku problemem, który należało rozwiązać. Jednak z racji tej, iż Kozacy to lud wolny i w pewnym okresie swego istnienia stał się ludem świadomym swej siły i zaczął wysuwać pretensje do samodzielnego bytowania wszelkie środki i metody, które próbowano zastosować okazywały się mało skuteczne i spotykały się z oporem ze strony Kozaków, co w rezultacie prowadziło do mniejszych lub większych buntów zwanych powstaniami kozackimi.

2.1. Unia Lubelska i jej znaczenie w dziejach Ukrainy.
Unia lubelska z 28 czerwca 1569 roku zawarta pomiędzy Królestwem Polskim a Wielkim księstwem Litewskim spowodowała nowy podział ziem miedzy Litwą a Polską. Tereny, które niegdyś należały do Litwy stały się częścią Korony, a to zapoczątkowało kolonizację Ukrainy. Umożliwiły ją liczne nadania królewskie, dzięki którym na Ukrainie zaczynają wyrastać olbrzymie latyfundia-państwa takie jak: na Zadnieprzu – słynne państwo Wiśnioweieckich i mniejsze Niemiryczów, Lubomirskich, Pasławskich, Tyszkiewiczów, Sobieskich, Koniecpolskich. Wpływa to pozytywnie na rozwój gospodarczy tych terenów, a także na rozwój kulturalny. Dokonuje się polonizacja zamieszkującej te tereny szlachty ruskiej. Jednak inkorporacja ziem ukraińskich do Korony zapoczątkowała także konflikty społeczne, religijne i narodowe, które okazały się tak brzemienne w skutkach. Ogniskiem zapalnym stała się Kozaczyzna, której konflikt z Rzeczpospolita pod koniec XVI wieku zaczął gwałtownie narastać .

2.2. Zaostrzenie się problemu kozackiego w Rzeczpospolitej.
„Powstanie kozaczyzny jako dynamicznej siły społecznej i militarnej, która tylko w niewielkim stopniu była zależna od władzy centralnej Rzeczpospolitej stało się elementem destrukcyjnym wobec państwa szlacheckiego” , z którym to problemem szlachta polska nie wiedziała jak sobie poradzić. Całkowita likwidacja nie wchodziła w grę, gdyż straciłaby na tym siła militarna Polski, której znaczącą część stanowili właśnie Kozacy. Nobilitacja przynajmniej zamożniejszej części Kozaków godziła w klasowe interesy szlachty i magnatów . Dlatego też prowadząc politykę wobec Kozaków państwo polskie stosowało metodę „kija i marchewki”, co niewątpliwie nie sprzyjało stabilizacji. Ponadto jedną z istotnych przyczyn zaostrzenia problemu kozackiego w Rzeczpospolitej był niewątpliwie podział jaki dokonał się w samym łonie Kozaczyzny, a mianowicie podział Kozaków na rejestrowych i nierejestrowych. Nie tylko nie ułatwiło to sprawowania rządów na Ukrainie, ale także stało się powodem dodatkowych niepokojów na kresach . Rejestr stał się poważnym czynnikiem zróżnicowania społecznego.
Kozacy Zaporoscy sprawiali wiele kłopotów Rzeczpospolitej powodując na jej granicach stałe zatargi z Tatarami. Stale atakowani przez oddziały tureckie i tatarskie sami też dokonywali „chadzek” na terytorium agresorów – Krym i czarnomorskie wybrzeże Turcji . „Od końca XVI wieku urządzali wypady na swych łodziach zwanych czajkami na osady położone nad brzegiem Morza Czarnego” . To doprowadziło do zaostrzenia stosunków Rzeczpospolitej z jej wschodnimi sąsiadami. W owym czasie nierzadkie były też przypadki najazdów kozackich na majątki ukraińskie , co było skutkiem wzrostu napięcia społecznego na Ukrainie ogarniętej anarchią i bezhołowiem .
Wobec tak istotnego problemu nie mogło państwo polskie pozostać obojętne. Sejm wiosenny w 1590 roku w Warszawie przyjął konstytucję (ustawę) zatytułowana Porządek z strony Nożowców i Ukrainy, która miała ująć Kozaków w karby oddając ich pod nadzór hetmana koronnego, a rejestrowych pod nadzór starszego ze szlacheckiego rodu. Zamknięto dostęp do rejestru dla dezerterów i przestępców. Kozacy zostali zobowiązani do złożenia przysięgi królowi i Rzeczpospolitej. Bez zgody hetmana lub jego zastępcy nie mogli przekraczać granic Rzeczpospolitej. Niżowcy zostali zobowiązani do przestrzegania tych postanowień pod groźbą surowych kar. To jednak nie uspokoiło sytuacji na Ukrainie i w rezultacie doszło do wybuchu niepokojów społecznych na Ukrainie skierowanych przeciw Rzeczpospolitej .

2.3. Powstanie Kosińskiego 1590 – 1593.
Prawdopodobna przyczyna wystąpienia Kosińskiego były spory majątkowe miedzy Kosińskim a Ostrogskim o majątek w Rokitnie. Ta początkowa awantura przekształciła się w powstanie chłopsko – kozackie skierowane przeciw wprowadzanym na Ukrainie porządkom feudalnym. Rebelia objęła wkrótce całą Kijowszczyznę, Wołyń i Bracławszczyznę. Powstańcy napadali na dwory szlacheckie, palili i mordowali. Ponieważ nadal owa rebelia postrzegana była przez ówczesnego kanclerza i zarazem hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego jako prywatna wojna Kosińskiego z Ostrogskim nie użyto wojsk koronnych do jej stłumienia. Dlatego też przeciwko powstańcom wystąpiły prywatne wojska i pospolite ruszenie szlachty ukraińskiej.
W lutym 1593 roku powstańcy zostali rozbici w bitwie pod Piątkiem, a Kosiński zawarł ugodę z magnatami ukraińskimi obiecując im zaprzestanie prowadzenia walk i oddanie zagarniętych dóbr. Słowa jednak nie dotrzymał i znów ruszył przeciwko magnaterii ukraińskiej, tym razem przeciwko staroście Czerkawskiemu Aleksandrowi Wiśniowickiemu. W niewyjaśnionych okolicznościach został jednak zabity przez ludzi Wiśniowieckiego pod Czerkasami . Bunt trwał jeszcze czas jakiś, ale ponieważ zabrakło przywódcy nie miał szans powodzenia. Doszło do podpisania ugody z władzami Rzeczpospolitej. Kozakom rejestrowym został wypłacony zaległy żołd, a sejm uchwalił konstytucje „O Niżowcach”. Zaostrzyła ona kary za bunty kozackie – szlachta uzyskała prawo zabijania napastników bez odpowiedzialności sądowej jako wrogów ojczyzny i zdrajców, zabroniono też Kozakom posiadania własnych – nie zatwierdzonych przez Rzeczpospolita przywódców. Jednak postanowienia te nie zostały wprowadzone w życie, gdyż nie było odpowiednich sił ku temu. Doprowadziły jedynie do zaostrzenia konfliktu na Ukrainie . Pojawił się inny groźny element, a mianowicie dyplomacja habsburska próbująca poprzez Kozaków sprowokować konflikt Porty i Rzeczpospolitej. Misja cesarskiego wysłannika na Zaporoże zaowocowała zwerbowaniem Kozaków na służbę habsburską, którzy w latach 1594 – 1595 podjęli kilka wypraw morskich i lądowych przeciwko Tatarom i Turkom .

2.4. Powstanie Nalewajki 1594 – 1596.
Okres względnego spokoju na Ukrainie nie trwał długo. Pomimo, że Kozacy zaporoscy bardziej ustabilizowani gospodarczo nie rwali się do kolejnego konfliktu z Rzeczpospolitą , to jednak kolejny przywódca buntu społecznego Semen Nalewajko znalazł popleczników wśród zbiegłych z całej Rzeczpospolitej chłopów i mieszczan, którzy nową falą tu przybywali, a także pośród rozpędzonych przez Ostrogskiego uczestników powstania Kosińskiego. Wystąpienie to od samego początku miało charakter społeczny. Oddziały kozackie zwróciły się przeciwko szlachcie napadając na ich dwory, grabiąc i zabijając. Wystąpienia te zbiegły się w czasie ze służbą kozacką dla Habsburgów. Toteż kolejne fale wystąpień przerywane były kolejnymi wyprawami przeciwko Tatarom i Turkom. Powstańcy w kolejnych zrywach zajmują miasta Husiatyń, Słuck, Bobrujsk, Mohylew, Bracław, Bar. Sukcesy te były możliwe, gdyż wojska koronne były zaangażowane w Mołdawii, a ponadto początkowo lekceważono to wystąpienie . Dopiero po zakończeniu działań w Mołdawii zajęto się problemem kozackim i wysłano przeciwko powstańcom wojsko pod wodzą hetmana Stefana Żółkiewskiego, który wspomagany przez posiłki prowadzone przez Jana Karola Chodkiewicza i Jakuba Potockiego doprowadził powstańców w czerwcu 1596 roku do kapitulacji a samo powstanie Nalewajki do zakończenia. Podczas kapitulacji doszło do rzezi jeńców . Nawet sam Żółkiewski nie mógł zapobiec tym wydarzeniom, ani ich powstrzymać .Wszyscy przywódcy powstania zostali straceni. Na Ukrainie nastąpił krótki okres spokoju, w czasie którego oddziały kozackie brały udział w działaniach wojennych prowadzonych przez Rzeczpospolitą. Kolejny raz szlachta i magnateria polska uratowała swoje interesy na Ukrainie.

3. Pod znakiem unii i wypraw morskich.
Kolejne lata pokazują, że polityka Rzeczpospolitej w stosunku do Kozaczyzny była nadal prowadzona metodą „kija i marchewki”. Wprawdzie kozacy pogodzili się z Rzeczpospolitą, a wojska kozackie były wyjątkowo użyteczne w kolejnych wojnach prowadzonych przez Koronę, to jednak szlachta nie zamierzała nie zamierzała iść na jakiekolwiek ustępstwa w stosunku do Kozaków. Pokazała to między innymi unia brzeska.

3.1. Unia brzeska i jej skutki.
Jak wiadomo religia dominująca na ziemiach polskich był katolicyzm, natomiast większość Rusinów była prawosławna. Kościół katolicki długo dążył do podporządkowania sobie prawosławia. Władcy polscy byli do tego pomysłu nastawieni sceptycznie. Jednak, gdy w 1589 roku utworzono w Moskwie patriarchat, który rościł sobie prawa do zwierzchności nad prawosławiem w Polsce, Zygmunt III Waza poparł wysiłki zmierzające do zjednoczenia polskiego katolicyzmu i prawosławia. Wynikiem tego było zawarcie pomiędzy oboma Kościołami unii w Brześciu i powstania Kościoła unickiego, o obrządku prawosławnym , ale podporządkowanego papieżowi. Choć Kościół ten pozyskał większość hierarchii prawosławnej , to ludność pozostała raczej przy dawnym wyznaniu . Unia ta, zamiast załagodzić, pogłębiła podziały wśród społeczeństwa Rzeczypospolitej, a na Ukrainie stała się kolejnym źródłem sporów. Kozacy, dotąd niezbyt religijni, stali się ostoją prawosławia, obrońcami "prawdziwej wiary greckiej". Unia więc nie osiągnęła celów, jakie sobie zakładała. Nie podporządkowała Rzymowi Kościoła prawosławnego w Polsce, który faktycznie nigdy nie uległ likwidacji, ani rzeczywiście, ani nawet formalnie. W rzeczywistości unia brzeska legła u źródeł kolejnych wystąpień kozackich, do których doszło na tle religijnym w latach dwudziestych XVII wieku.

3.2. Sprawa Ukrainy i Kozaczyzny w końcu XVI i początku XVII wieku.
W roku 1600 Polska ponownie ingerowała w Mołdawii , a w wyprawie Zamoyskiego wzięli udział również Kozacy. W tym samym roku wybucha wojna ze Szwecją i potrzebna stała się pomoc kozacka, więc sejm uchwalił w 1601 konstytucję, która rehabilitowała Kozaków za ich zasługi w wyprawie mołdawskiej i za gotowość służenia przeciwko Szwedom. Kozacy podlegali władzy starszego wybranego prze hetmana, a ich majątki w razie śmierci miały być przekazane ich potomkom. Konstytucja ta była półśrodkiem, nie załatwiała sprawy kozackiej na stałe, lecz jedynie na krótki okres.
Kozacy wsławili się w walkach ze Szwedami , brali również udział w dymitriadach, w czasie których dali się we znaki ludności Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Ponadto wznowili ataki na ziemie tatarskie i tureckie zarówno lądowe jak i morskie - w swych łodziach (czajkach). W 1606 napadli na Kilię , Akerman i Warnę - najpotężniejszą twierdzę nad Morzem Czarnym. W kolejnych latach ponownie, tym razem bezowocnie, atakują te miasta. W 1613 plądrują Synopę i Trapezunt, a w 1615 przedmieścia Stambułu - Mizewnę i Archiokę. Był to okres największej potęgi Kozaków, którzy czuli się bezkarni, gdyż Wielka Porta wciąż nie podejmowała działań, wysyłała jedynie w odwecie Tatarów. Sułtan wciąż słał protesty do króla polskiego, lecz Polacy sami stwierdzili, że nic nie mogą na to poradzić. Jednak gdy Kozacy, pod wodzą swego hetmana Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego, zaatakowali Kaffę w 1616 i Trapezunt w 1617, Turcy zareagowali i wyprawili armię przeciw Polsce. Powstrzymana została ona dzięki zabiegom dyplomatycznym Żółkiewskiego. W 1617 doszło do ugody w Olszanicy, która ograniczyła rejestr do tysiąca ludzi oraz zabraniała ataków na ziemie sułtana.
W 1618 została zorganizowana wyprawa na Moskwę, na którą stawiło się dwadzieścia tysięcy Kozaków, dzięki którym Polsce udało się zawrzeć korzystny rozejm w Dywilinie.
Rok 1620, początek wojny z Turcją, przyniósł klęskę Polaków pod Cecorą. Konaszewicz-Sahajdaczny, odciągnięty przez patriarchę jerozolimskiego Teofanesa, nie przyszedł z pomocą Żółkiewskiemu. Jednak w kolejnej bitwie z Portą Kozacy, zachęceni obietnicami królewskimi, wystawili armię liczącą ok. 25 000 ludzi i walnie przyczynili się do klęski wojsk sułtańskich .
Pomimo braterstwa broni zademonstrowanego wspólnemu wrogowi przymierze miedzy Rzeczpospolita a Kozakami nie trwało długo. Wkrótce znów miało dojść do niepokojów i kolejnych zbrojnych wystąpień, których powodem tym razem miały być sprawy religii .

4. Powstania kozackie lat 1625 – 1638.
Przymierze to przetrwało krótki okres i wkrótce na Ukrainie sytuacja ponownie zaostrzyła się. Jedną z przyczyn tego stanu było nielegalne wskrzeszenie hierarchii kościoła prawosławnego. Ludność ruska zaczęła widzieć w Kozakach obrońców wiary
i popierała ich. W owym czasie nastąpił również ogromny rozwój latyfundiów, których właściciele bogacili się, pogorszyła się jednak sytuacja chłopstwa. Wśród ludności ruskiej ujawniała się coraz większa nienawiść do Lachów, jednak póki żył hetman Konaszewicz-Sahajdaczny kontrolował on sytuację. Po jego śmierci Kozacy znów wymówili posłuszeństwo Polsce i wdali się w walki wewnętrzne na Krymie. W tym czasie polski kościół prawosławny poprosił o cara o protekcję .

4.1. Powstanie Żmajły i ugoda kurukowska
Do zaprowadzenia porządku na Ukrainie sejm wyznaczył hetmana polnego królewskiego Stanisława Koniecpolskiego , który na czele ośmiu tysięcy żołnierzy ruszył na Ukrainę. Przywódcą powstańców był wówczas niejaki Marek Żmajło. W październiku 1625 doszło do walk koło Kryłowa, zakończonych bezwarunkową kapitulacją Kozaków. Nowym hetmanem kozackim został Michał Doroszenko, który podpisał z Polakami tzw. ugodę kurukowską. Gwarantowała ona amnestię dla uczestników powstania; do rejestru, na czele którego stał starszy, wpisano 6000 ludzi. Starszy odpowiadał zarówno za Kozaków rejestrowych jak i nierejestrowych. Zaporożcy mieli spalić swoje czajki oraz zwrócić zagrabione mienie szlacheckie. Kozacy usunięci z rejestru - tzw. wypiszczycy - mogli mieszkać tylko w królewszczyznach .
Ugoda ta miała dla Polski doniosłe znaczenie gdyż, w zasadzie, całkowicie uzależniała Kozaków od Rzeczpospolitej. Zabezpieczała ona również interesy starszyzny kozackiej, ale była nie do przyjęcia dla wypiszczyków i innych nierejestrowych. Nie przyniosła też żadnego uspokojenia na Ukrainie. Stała się tylko zarzewiem nowych niepokojów i buntów kozackich .

4.2. Powstanie Tarasa Fedorowicza 1630.
Do kolejnych niepokojów dochodzi w 1630. Hryćko Czarny - starszy rejestru - próbuje uspokoić buntujących się Kozaków, miał przy tym poparcie rejestrowych. Wkrótce jednak zginął zamordowany, a władzę nad Zaporożcami przejął Taras Fedorowicz (od 1629 hetman nierejestrowych). Wybuchło kolejne powstanie. Fedorowicz zdobył Korsuń, a następnie okopał się koło Perejasławia. Doszło tam do walk z Koniecpolskim zakończonych ugodą perejasławską potwierdzającą warunki ugody kurukowskiej. Zwiększono jedynie rejestr do 8000 ludzi. Po raz kolejny sprawa kozacka pozostała nie zamknięta .

4.3. Powstania z lat 1635 – 1637.
W 1632 roku Kozacy żądają zrównania w prawach ze szlachtą - sejm odrzucił te żądania. Po wojnie z Moskwą (1632-1634) sejm ponownie zajął się sprawą kozacką. Uchwalono zmniejszenie rejestru do 7000, a nad dolnym Dnieprem postanowiono wybudować twierdzę Kudak - dla kontroli Zaporożców. Budowę rozpoczęto, jednak Kozacy wnet (1635) zniszczyli ją, wybijając przy tym całą załogę.
Nierejestrowi oraz czerń (pospólstwo ruskie) dążyli do powstania, do którego wybuchu doszło w 1637. Na czele buntowników stanął Paweł Pawluk Michnowicz. Powstanie to cechował głęboki radykalizm społeczny - walczono przeciwko szlachcie polskiej, ale i starszyźnie kozackiej. Wojska powstańcze zostały rozbite przez hetmana polnego Mikołaja Potockiego 16 grudnia 1637 pod Kumejkami. Choć Kozacy podpisali kapitulację pod Borowicą (24.12) to walki trwały nadal. Wkrótce jednak bunt został zdławiony .

4.4. Konstytucja sejmu 1638 roku.
Następstwem tych wydarzeń było wydanie przez sejm konstytucji, która odebrała Kozakom wszystkie dotychczas uzyskane prawa. Konstytucja z 1638 starała się przekształcić Kozaków w chłopstwo pańszczyźniane i zamiast zakończyć spory stała się przyczyną dalszych walk. .

5. Wielka wojna 1648 – 1654.
Połowa XVII wieku ujawniła, jak silne procesy rozkładowe ogarnęły Rzeczpospolitą. Pierwszym wstrząsem okazało się powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Był to kolejny zryw kozacki, który już trudno było nazwać tylko powstaniem. Był to bowiem wielki ruch społecznonarodowy.

5.1. Geneza powstania.
Trudno mówić o jednej przyczynie wybuchu powstania Chmielnickiego. Sytuacja bowiem nabrzmiewała przez lata i w końcu dojrzała do rozwiązania. Niewątpliwie jedną z głównych przyczyn była błędna i nieskuteczna polityka Rzeczpospolitej wobec Kozaczyzny. Ponadto powszechnie występujące na Ukrainie napięcia natury społecznej, narodowościowej i religijnej, a zwłaszcza konflikt między prawosławiem, za którym opowiedzieli się Kozacy a unią były zarzewiem przyszłych wydarzeń . Od połowy lat czterdziestych XVI wieku Władysław IV dążył do wielkiej wojny z Turcją, w której udział wziąć mieli również, a może przede wszystkim, Kozacy. Plany te napotkały na zdecydowany opór szlachty i nie zostały zrealizowane. Kozacy, którzy liczyli w tej wojnie na duże łupy, poczuli się oszukani i sytuacja na Ukrainie stała się bardzo napięta. Wzburzonych Kozaków próbował uspokoić książę Jeremi Wiśniowiecki organizując w 1647 wyprawę na Mołdawię. Jednak nie zaspokoiło to żądań i ambicji kozackich.
Ze zwiększoną siłą wybuchła nienawiść Kozaków jaką żywili do Lachów i katolicyzmu - czynniki narodowe i religijne były kolejnymi przyczynami wybuchu powstania. Ponadto, obciążenia pańszczyzną, jakie nakładali panowie na ludność poddaną spowodowały, że ta buntowała się przeciw magnaterii, która bezlitośnie wykorzystywała chłopstwo i czerń. Kozacy pamiętali o krzywdach jakich doznali ze strony polskiej i pragnęli zemsty . Sytuacja na Ukrainie dojrzała do wybuchu powstania, potrzebny był jedynie ktoś, kto poprowadzi Kozaków do walki. Pojawił się ktoś taki - Bohdan Chmielnicki.
W tym czasie popadł on w osobisty konflikt z magnatem polskim Aleksandrem Koniecpolskim, oraz z jego urzędnikiem - Czaplińskim, który uwiódł mu ukochaną kobietę. Zdecydował się on stanąć na czele Kozaków. Był człowiekiem o wybitnych zdolnościach dyplomatycznych, militarnych i politycznych. Zrozumiał, że tylko scalenie całej Kozaczyzny (rejestrowych, nierejestrowych i czerni) oraz pomoc z zewnątrz daje szanse na zwycięstwo. Tym sojusznikiem zewnętrznym stali się Tatarzy .

5.2. Sojusz kozacko – tatarski i pierwsze wielkie klęski Rzeczpospolitej (1648).
Chanat Krymski był w tym czasie liczącą siłą w tym rejonie. Celem polityki władców Krymu było utrzymanie równowagi sił w środkowej i wschodniej Europie, a ponieważ Rzeczpospolita Obojga Narodów była w tym okresie znaczną potęgą, Tatarzy decydują się na udzielenie pomocy Kozakom w celu osłabienia państwa polsko - litewskiego. Chan Islam III Gerej zawiązał z Chmielnickim sojusz i wysłał mu na pomoc konne oddziały pod dowództwem Tuchaj-beja. Przymierze to miało duże znaczenie militarne dla Kozaków, którzy mieli świetną piechotę, lecz nie posiadali konnicy co było przyczyną klęsk ze znakomitą polską kawalerią. Tatarzy zapewnili im, oprócz przewagi liczebnej, szybką i zwinną lekką jazdę, zdolną nawiązać walkę z kawalerią polską .

5.3. Działania wojenne 1648 – 1649.
W kwietniu 1648 Chmielnicki i Tuchaj-bej opuścili Zaporoże kierując się na północ. Na wieść o tym hetman wielki koronny Mikołaj Potocki ruszył im naprzeciw. Popełnił on kardynalne błędy, gdyż nie zaczekał na posiłki ze strony Wiśniowieckiego, a ponadto rozdzielił swoje niewielkie siły (15 000 ludzi) na trzy oddziały. Straż przednia, licząca około 3000 ludzi, pod dowództwem Stefana Potockiego (syna Mikołaja) ruszyła szybko naprzód lądem, druga część, w której skład wchodzili Kozacy rejestrowi popłynęła rzeką (ok. 4000), reszta - ok. 8000 ludzi pod dowództwem hetmana ruszyła powoli za nimi.
Do pierwszej bitwy doszło 29 kwietnia 1648 nad Żółtymi Wodami gdzie młody Potocki stanął naprzeciw armii kozacko - tatarskiej liczącej około 10 000 ludzi. Polacy okopali się i dzielnie odpierali ataki wroga. Chmielnicki zorientowawszy się w zaistniałej sytuacji pozostawił część wojsk przy oblężonym taborze, a z resztą ruszył na spotkanie rejestrowych. Nawiązał kontakt z jednym z przywódców rejestrowych - Krzyczewskim i przekonał go do przejścia na stronę powstańców. 16 maja oddział Stefana Potockiego został całkowicie rozbity, a sam dowódca zmarł z odniesionych ran.
Oddział hetmanów wielkiego i polnego (Marcin Kalinowski) okopał się pod Korsuniem. 25 maja rozpoczęły się walki. Ponieważ Polacy ustępowali wrogom pod każdym względem, Potocki zarządził odwrót . Oddziały koronne wpadły jednak w zasadzkę, w której wielu żołnierzy zginęło, wielu, w tym obaj hetmani, dostali się do niewoli.
Była to największa klęska Polaków od bitwy pod Cecorą - wojska koronne przestały w zasadzie istnieć. Tymczasem do oddziałów Chmielnickiego przyłączało się chłopstwo, mieszczaństwo, a nawet szlachta ruska. Książe Jeremi Wiśniowiecki na wieść o klęsce korsuńskiej rozpoczął odwrót z Zadnieprza ku północy. Powstanie tymczasem rozrastało się poza granice Ukrainy, buntownicy byli okrutni, mordowano szlachtę polską i Żydów - szczególnie przez chłopstwo znienawidzonych. Wiśniowiecki na terror powstańców również odpowiadał terrorem, na rzeź rzezią. W lipcu doszło do bitwy Wiśniowieckiego z oddziałem Krzywonosa - została on nie rozstrzygnięta. Odwrót z Zadnieprza był znakomitym posunięciem militarnym, jednak, swą nieugiętą postawą, zaprzepaścił Jeremi możliwość szybkiego pokoju gdyż "...pobić się nie dał , wojny nie rozstrzygnął , a pokój uniemożliwił" [Wł. Konopczyński]. Dodatkowo sytuację na Ukrainie zagmatwała śmierć króla Władysława IV 20 maja 1648. Interrexem został prymas Maciej Łubieński jednak dominujący wpływ na państwo miał kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński.
Jeśli chodzi o sprawę powstania to mieszały się dwie tendencje: ugodowa - Kisiel ( wojewoda kijowski ) oraz pro wojenna - wojewoda ruski Wiśniowiecki.
Nie powiodły się pierwsze próby mediacji prowadzone przez Ossolińskiego i Kisiela, Chmielnicki wiedział, że zadał Polsce poważny cios, wiedział również, że wojsko polskie może się szybko odrodzić. Dowództwo nad wojskami koronnymi powierzono trzem regimentarzom - W. D. Zasławskiemu , M. Ostrorogowi i A. Koniecpolskiemu, których Chmielnicki nazywał: Pierzyną, Łaciną i Dzieciną. Rozmowy pokojowe nie przyniosły skutku gdyż społeczeństwu ruskiemu nie wystarczały już obietnice przywrócenia dawnych przywilejów. Powstała nowa koncepcja - niezależnej Ukrainy.
Na jesieni 1648 na Wołyniu zgromadziły się wojska koronne i Wiśniowieckiego (ok.
30 000), które ruszyły na wroga i napotkały go pod Piławcami. Doszło do walk, jednak na wieść o zbliżających się oddziałach tatarskich w obozie polskim wybuchła panika, która doprowadziła do ucieczki regularnej armii polskiej. Chmielnicki ruszył na Lwów, który złożył mu okup, następnie rozpoczął obleganie Zamościa.17 listopada 1648 nowym królem został Jan Kazimierz. Kisiel rozpoczął rozmowy z Chmielnickim, proponując mu: buławę hetmana zaporoskiego, przywrócenie dawnych przywilejów i wyjęcie Kozaków spod władzy sejmu. Chmielnickiemu to nie wystarczyło - on chciał wyzwolenia z niewoli "lackiej". Kisielowi udało się jedynie uzyskać zawieszenie broni .
W lecie 1648 roku wojska polskiego (ok. 9 000 ludzi, wraz z czeladzią 16 000) zostało otoczone w Zbarażu przez stutysięczną armie kozacko - tatarską (10 VII - 22 VIII). Obroną polską dowodził Wiśniowiecki, na czele oblegających stali Chmielnicki i chan Islam III Gerej. Polacy walczyli niezwykle dzielnie z przeważającymi siłami wroga, wojska koronne chciały zmyć "hańbę piławiecką". Napastnicy, widząc trudności
w zdobyciu miasta szturmem, zdecydowali się na długotrwałe oblężenie.
Na pomoc Zbarażowi ruszył na czele 15 000 ludzi sam król - Jan Kazimierz. W momencie przekraczania rzeki Strypy (15 sierpnia 1649) wojska królewskie zostały zaatakowane przez część sił tatarsko - kozackich pod dowództwem Chmielnickiego. Reszta jego armii w dalszym ciągu oblegała Zbaraż. Bitwa, mimo wielkiej odwagi wojska i talentów dowódczych króla, toczyła się dla Polaków niepomyślnie. Ossolińskiemu jednak udało się skłonić do rokowań Tatarów, którzy nie chcieli zbytniego osłabienia Rzeczpospolitej, zgodnie ze swoją polityką równowagi sił. Rokowania zakończyła tzw. ugoda zborowska, która ustalała co następuje: ogłoszona została amnestia dla powstańców, rejestr kozacki został zwiększony do 40 000 ludzi, którzy uzyskali prawa i przywileje. Chmielnicki uzyskał buławę marszałka kozackiego, urzędy w trzech województwach Ukrainy właściwej (kijowskie, czernichowskie, bracławskie) zostały zastrzeżone dla prawosławnej szlachty ruskiej, z tych terenów mieli zostać usunięci Żydzi i jezuici. Metropolita kijowski miał zostać dopuszczony do senatu. Szlachta polska miała powrócić do dóbr ukraińskich.
Jednocześnie Jan Kazimierz zawarł przymierze z chanem w zamian za olbrzymie, coroczne "podarki" .

5.4. Zmienne koleje wojny.
Ugoda ta nie przetrwała długo gdyż nie zadawalała żadnej ze stron. Polacy dążyli do ograniczenia ustępstw na rzecz Kozaków, ci z kolei dążyli do zrzucenia wszystkich zależności względem Lachów. W czasie realizacji kolejnych punktów ugody nastąpiły liczne trudności: między innymi biskupi katoliccy nie zgodzili się na dopuszczenie do senatu metropolity kijowskiego. Obie strony znów górują się do walk, choć formalny pokój trwa do 1651. W tym czasie Ukraina stała się de facto państwem niezależnym. Chmielnicki wprowadził nowy podział administracyjny, powstała władza kozacka, w miejsce dawnej polskiej. Nie nastąpiła zmiana porządku społecznego, był to dalej kraj feudalny, jedynie w miejsce szlachty polskiej weszła szlachta ruska.
W 1651 stało się wiadome, że dalsze walki są nieuniknione. Chmielnicki, w ramach dywersji, podburzał chłopów na terenach rdzennie polskich co doprowadziło do powstania Kostki-Napierskiego w czerwcu 1651. Przeciągnął ponadto na swoją stronę Tatarów.
28 czerwca 1651 doszło do bitwy pod Beresteczkiem. Naprzeciw siebie stanęły stutysięczna armia kozacko - tatarska i armia polska licząca ok. 63 000 ludzi, z czego 30 000 było to pospolite ruszenie. Drugiego dnia walk przewagę uzyskał Chmielnicki i wydawało się, że kolejny dzień przyniesie zwycięstwo Kozakom. 30 czerwca król, wbrew radom Kalinowskiego i Potockiego, ustawił wojsko według szwedzkiego szyku bojowego (w szachownicę). Ciężka jazda Wiśniowieckiego rozbiła konnicę tatarską i zmusiła Chana do ucieczki. Kozacy okopali się wówczas w taborze, który został zdobyty 7 lipca. Wielu jeńców zostało zamordowanych. Zwycięstwo, nie zostało wykorzystane - nie zlikwidowano powstania, czego przyczyną była niechęć pospolitego ruszenia do dalszej walki z powodu zaniepokojenia ruchami chłopskimi na Podhalu i w Wielkopolsce.
Do kolejnej bitwy doszło w dniach 23 do 28 września 1851 pod Białą Cerkwią. Wojska polskie, choć wzmocnione wojskami litewskimi, nie były na tyle silne by zmusić Kozaków do kapitulacji. 28 września zostaje podpisana ugoda w Białej Cerkwi, która ograniczała rejestr do 20000, a wpływy kozackie tylko do województwa kijowskiego. Ugoda ta, jak większość jej podobnych, nie została zrealizowana.
W 1652 roku Chmielnicki rozpoczął działania na Mołdawii, zmierzające do obalenia tamtejszego hospodara Bazylego Lupula i podporządkowania tych ziem swojej władzy. Polacy wysłali na pomoc hospodarowi 10-tysięczną armię pod dowództwem Kalinowskiego. Armia ta zostaje wybita niemal do nogi pod Batohem w dniach od 29 czerwca do 02 lipca 1652 roku. Kozacy wzięli srogi odwet za Beresteczko.
Syn Bohdana - Tymofiej poślubił Rozandę - córkę hospodara i Mołdawia stanęła otworem dla wpływów Chmielnickiego. Sam Tymofiej wkrótce zginął w Suczawie obleganej przez połączone siły polsko - wołosko - siedmiogrodzkie. Główne siły polskie przegrały bitwę pod Żwańcem i w grudniu 1653 została podpisana ugoda żwaniecka, przywracająca warunki ugody zborowskiej, a Tatarzy podpisali z Rzeczpospolitą pokój .

5.5. Interwencja rosyjska, ugoda perejasławska (1654) i jej historyczne znaczenie.
Obie strony były bardzo wyczerpane ciągłymi walkami , a jednocześnie żadna z nich nie była w stanie zwyciężyć . Wtedy Kozacy ponownie zaczęli myśleć o porozumieniu z Moskwą . Chmielnicki już wcześniej proponował sojusz carowi Aleksemu , który jednak nie kwapił się do podjęcia walki z Rzeczpospolitą. Do zmiany polityki skłoniła go widoczna słabość militarna naszego państwa i przezwyciężenie kłopotów wewnętrznych.
W styczniu 1654 roku poselstwo moskiewskie przybywa do Perejasławia, gdzie zebrana tam starszyzna kozacka przyjmuje zwierzchnictwo cara. Kozacy uzyskali prawo posiadania własnego hetmana, ustalono rejestr na 60 000 ludzi.
Stało się to przyczyną wojny polsko - rosyjskiej. Moskwa, oprócz inkorporacji Ukrainy, dążyła do odzyskania wszystkich ziem utraconych w XVI wieku.
Polakom udało się pozyskać Tatarów, dzięki którym odnieśli zwycięstwo pod Ochmatowem na Ukrainie na początku 1655 roku. Chmielnicki podjął wyprawę na Polskę, która znów dzięki Tatarom została zatrzymana , a sam hetman zmuszony został do uznania zwierzchnictwa króla polskiego.
Dużo gorzej przedstawiał się sytuacja na Litwie, na której tereny wkroczyły wojska moskiewskie. Po rozbiciu wojsk Radziwiłła pod Szepielewiczami zajęły one Smoleńsk, później kolejne miasta Białorusi, aż w lecie 1655 zajęły one Wilno i Grodno.
W połowie 1655 rozpoczął się najazd szwedzki. Moskwa nie chciała zbytniego wzmocnienia Szwecji dlatego podpisuje z Polską rozejm w Nieświeżu w 1656 roku i sama rozpoczyna działania wojenne przeciwko Karolowi X Gustawowi. Chmielnicki cały czas walczył z Rzeczpospolitą i miał wziąć udział w planowanym przez króla szwedzkiego rozbiorze polski (traktat w Radnot – 6 grudnia 1656) .

5.6. Unia hadziacka – epilog powstań kozackich.
Bohdan Chmielnicki umarł w 1657 roku, a jego następcą został Iwan Wyhowski, który w swojej polityce obrał antyrosyjski kurs. 16 września 1658 w Hadziaczu zostaje podpisana ugoda, w myśl której Ukraina (województwa kijowskie, czernichowskie
i bracławskie) jako Księstwo Ruskie miała stać się trzecim, równorzędnym członem Rzeczpospolitej Trojga Narodów. Księstwo miało otrzymać własne urzędy, trybunał, akademię; metropolita kijowski i biskupi prawosławni mieli być dopuszczeni do senatu,
a szlachta ruska do sejmu. Przewidywano zrównanie w prawach katolicyzmu i prawosławia. Starszyzna kozacka miała otrzymać szlachectwo, a rejestr miał wynosić 30 000. Ugoda ta została przyjęta przez sejm polski w 1659 . Doszło do wznowienia walk z Rosją, Wyhowski musiał zrzec się buławy, a nowy hetman Juraszko Chmielnicki odnowił ugodę perejasławską . Do decydujących walk doszło w 1660 - na Litwie gdzie Stefan Czarniecki pokonał pod Połonką armię Iwana Chowańskiego, co pozwoliło na odzyskanie Wilna, a na Wołyniu Jerzy Lubomirski na czele wojsk polsko - tatarskich pokonał pod Cudnowem Wasyla Szeremietiewa. Juraszko uznał wówczas władzę Jana Kazimierza. Klęski zadane Rosjanom pozwoliły na wyzwolenie ziem Wielkiego Księstwa ale bez Smoleńska. Doszło do podziału Ukrainy na lewobrzeżną - uznającą ugodę w Perejasławiu i prawobrzeżną - wierną Polsce. W 1663 Jan Kazimierz podjął próbę opanowania całej Ukrainy, jednak nie przyniosła ona skutku. Król zdecydował się na zawarcie z Rosją rozejmu. Dochodzi do tego w Andruszowie 30 stycznia 1667. Rzeczpospolita traciła ziemie, które uzyskała w Dywilinie (Ziemia Smoleńska i Czernichowska), kilka twierdz w Witebskiem oraz lewobrzeżną Ukrainę z Kijowem (początkowo na dwa lata) i Zaporoże (przez pewien czas pod wspólnym władaniem) .
Wkroczenie Rosji na ukraiński teatr działań wojennych zakończył w zasadzie okres wojen kozackich w dawnej Rzeczpospolitej. Unia hadziacka chociaż doniosła w swych postanowieniach, to jednak nigdy nie została zrealizowana. Ukraina rozdzierana wewnętrznymi walkami stała terenem rywalizacji sąsiednich państw o wpływy. Powolna ruina została przypieczętowana pokojem w Andruszowie. W kolejnych latach XVII wieku wybuchału tu kolejne powstania kozacko – chłopskie ( Sulimki i Werenicy 1664 – 1665, Decyka 1665, Samuela Samusia i Semen Palija 1702 - 1704). Nie miały one jednak takiej siły i zasięgu jak te poprzednie, a zwłaszcza powstanie Chmielnickiego.
W roku 1699 sejm polski uchwalił ostateczna likwidację Kozaczyzny zaporoskiej. To samo uczyniła caryca Katarzyna II w 1775 roku .
Dzieje stosunków między Rzeczpospolitą a Kozaczyzna to morze krwi, które już na zawsze zaważyło na stosunkach między naszymi narodami.


BIBLIOGRAFIA
1. Gierowski Józef Andrzej, Historia Polski 1505 – 1764, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
2. Podhorodecki Leszek, Sicz Zaporoska, Książka i Wiedza, Warszawa 1970.
3. Serczyk Władysław A., Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984.
4. Wójcik Zbigniew, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1989.