Rozwijanie twórczości dziecka poprzez wykorzystanie metod twórczych

„Nie to, co jest pobudza do twórczości,
lecz to, co może być,
nie rzeczywiste, ale możliwe.”
Rudolph Steiner

Gwałtowny i dynamiczny rozwój cywilizacji współczesnego świata stawia nas przed negatywnymi wpływami nieustannej modernizacji życia. O ile współczesne życie jest łatwiejsze, o tyle niesie za sobą olbrzymi bagaż obciążeń natury psychicznej. Zarówno dorośli, jak i dzieci narażeni są na zakłócenie równowagi z otoczeniem, ze względu na rodzące się liczne negatywne emocje, związane z samotnością i lękiem przed rzeczami nowymi i nieznanymi. Zwłaszcza dzieci, ze względu na swój niedojrzały układ nerwowy, podatne są na wpływy otoczenia, rodzące nie zawsze pozytywne emocje. Przed nauczycielem – wychowawcą staje więc trudna droga pokonania barier i trudności związanych z kształtowaniem prawidłowych postaw oraz umiejętności radzenia sobie z napięciem emocjonalnym. Ku urzeczywistnieniu tego celu, sprzyja realizacja założeń pedagogiki twórczości. Jej historia sięga połowy wieku XX, gdzie nadrzędne znaczenie w dziejach historii wychowania przypisuje się nurtowi Nowego Wychowania. Jest to prawdziwy triumf pedagogiki twórczej aktywności, którego podstawy i zasady sformułowali klasycy szkoły aktywnej, tacy jak: John Dewey, Henri Bergson, Ovide Decroly, Maria Montessori, Edward Claparède, czy Stanley Hall. Nurt ten dzięki akcentowaniu wartości aktywnej ekspresji, podkreślał tym samym jej twórczy charakter.
Współcześnie twórczość dziecka budzi nadal stale rosnące zainteresowanie specjalistów wielu dziedzin nauki, w tym również pedagogiki. Jak dotąd nie udało się dokładnie ustalić, co skłania dziecko do wyrażania swoich przeżyć emocjonalnych w formie twórczości, realizowanej w plastyce, muzyce, poezji, swobodnych, pełnych ekspresji ruchach ciała, czy wyrazie mimicznym twarzy. Przypuszcza się jednak, że bodźcem, który pobudza proces twórczy dziecka, jest wyobraźnia współwystępująca z silnym przeżyciem emocjonalnym. Mimo, iż stale prowadzone są badania nad właściwościami procesu twórczego, wiele jego elementów pozostaje nadal w kwestii długoletnich badań.
Zgłębienie obszernej literatury na temat twórczości wieku dziecięcego, pozwoliło mi poznać, elementy składające się na szeroko pojmowany proces twórczy dziecka. Równocześnie wiele uwagi poświęciłam na zgłębienie wiedzy odnośnie znaczenia metod twórczych oraz ekspresji emocji w życiu „małego twórcy”. Jak wskazywała lektura przedmiotu wykorzystywanie w procesie dydaktyczno – wychowawczym metod pracy z dzieckiem o charakterze twórczym, prowadzi do spontanicznego i niczym nie skrępowanego, uzewnętrzniania stanów emocjonalnych, przez co organizm dziecka nie kumuluje napięcia oraz negatywnych emocji. Wpływa to na fakt, że angażowanie w proces twórczy wszystkich form aktywności, stwarza podstawy do prawidłowego i harmonijnego rozwoju dziecka.
Źródłem głębszego poznania zagadnień metod twórczych w wyrażaniu emocji dziecka, było moje zainteresowanie aktywnością twórczą dzieci. Wytwór sztuki dziecięcej stanowi bowiem przede wszystkim formę autoekspresji, czyli uzewnętrzniania samego siebie, dlatego tak doniosłą rolę odgrywa w procesie edukacyjnym.

Wincenty Okoń wyróżnia cztery główne i podstawowe metody nauczania. Są nimi metody asymilacji wiedzy , samodzielnego dochodzenia do wiedzy , praktyczne oraz waloryzacyjne. Funkcją i celem przewodnim tychże metod jest kształtowanie osobowości młodego człowieka, poprzez rozwijanie jego zdolności poznawczych.
Dla potrzeb niniejszej pracy skoncentruję się na scharakteryzowaniu metod waloryzacyjnych, inaczej zwanych metodami eksponującymi wartości.
Metody waloryzacyjne to grupa metod o dużej różnorodności. Zależnie bowiem od rodzaju wartości zmienia się sposób ich eksponowania i wpływ na takie składniki osobowości jak uczucia i emocje. Duże różnice w sposobie eksponowania tychże wartości wpłynęły negatywnie na kształtowanie się klasyfikacji metod eksponujących. Można natomiast dokonać podziału na metody impresyjne i ekspresyjne.
Większe znaczenie jednakże dla moich rozważań mają metody ekspresyjne. Ich nazwa pochodzi od łacińskiego słowa expressio , co oznacza wyrażenie siebie, ujawnianie przeżyć, czyli ujmując ściślej ekspresję. Metody te polegają na stwarzaniu takich sytuacji, w wyniku których uczestnicy zajęć, wyrażają samych siebie, uzewnętrzniając towarzyszące im uczucia i emocje. Władysław P. Zaczyński w swojej pracy Uczenie się przez przeżywanie podkreśla znaczenie i wartości procesów emocjonalnych w procesie edukacji. Zwraca uwagę, iż organizowanie uczniom przeżyć emocjonalnych, jest nie tylko konieczne, ale zarazem korzystne z punktu widzenia wszechstronnego rozwoju uczniów. Według Zaczyńskiego uczenie się przez przeżywanie, powinno być, uznaniem prawomocnej obecności przeżyć emocjonalnych w procesie kształcenia. Nie oznacza to, jak pisze Krystyna Pankowska, że zdobywanie wiedzy poprzez działanie i przeżywanie, ma być jedynym praktykowanym sposobem kształcenia. Uczenie się przez przyswajanie to drugi, nie mniej ważny biegun szkolnej edukacji. Chodzi o to, by te różne sposoby uczenia, nie wykluczały się, lecz wzajemnie wspierały i uzupełniały.
Metody ekspresyjne to metody skłaniające dzieci do przyjęcia twórczej postawy oraz inicjowania aktywności twórczej poprzez wpływ procesów emocjonalnych. Dlatego metody te, mogą być rozpatrywane dla celów mojej pracy, jako metody twórcze, inaczej nazywane kreatywnymi.
Poprzez termin „metody twórcze” pojmuję: systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiągnięcie celów kształcenia poprzez wykorzystanie w procesie edukacyjnym takich bodźców, które stymulować będą twórczą aktywność dziecka oraz rozwój procesów psychicznych i zachęcą do ich ekspresji, czyli wyrażania przeżyć emocjonalnych motoryką własnego ciała lub dynamiką artystycznej formy w wytworach sztuki dziecięcej.
W tym miejscu dokonam krótkiej charakterystyki i analizy form wyrazu, czyli ujawniania się treści ekspresji. Dokonując niewielkich zmian, przyjmuję za Różą Popek podział czynności ekspresyjnych. Wyznaczają one, różniące się od siebie środki wyrażania, wchodzące w skład różnych rodzajów aktywności twórczej. Dla celów niniejszej pracy podział ten można traktować jako klasyfikację metod twórczych.
Wyróżniając różnorodne formy aktywności twórczej możemy przyjąć następujący podział czynności ekspresyjnych:
• ekspresja plastyczna – jest najbardziej powszechną formą ekspresji. Dzieci już od najmłodszych lat samorzutnie rysują, malują, formują kształty w materiałach takich, jak plastelina, glina, masa solna czy papierowa, a także w mokrym piasku. Tworzą na płaszczyźnie i w przestrzeni bogate formy, wyrażając w ten sposób pełnię swych przeżyć emocjonalnych;
• ekspresja muzyczno – słowno – ruchowa – składają się na nią trzy komponenty ekspresji: Ekspresja muzyczna przejawia się w spontanicznym wokalizowaniu, czyli nuceniu melodii oraz improwizowaniu słów i melodii. Bywa połączona z ruchem ciała i tańcem. Często ujawnia się, jako indywidualna interpretacja wyuczonych wcześniej fragmentów melodii i słów piosenek. Można zaobserwować wśród dzieci także improwizowanie gry na instrumentach muzycznych, co jest często spotykane, jako wystukiwanie rytmów bez użycia bębenka, czy trąbienie bez trąbki. Ekspresja słowna zwana inaczej werbalną, jest natomiast czynnością modulacji barwy i dynamiki głosu wyrażającego emocjonalny nastrój poprzez krzyk, śmiech, płacz, a także poprzez nadawanie emocjonalnego znaczenia symbolom słownym. Ekspresja ruchowa jest realizowana poprzez plastykę ciała, czyli gest, pozę oraz spontaniczny ruch, a także mimikę twarzy. Wyraża się nadawaniem ruchom rytmicznego wyrazu i symbolicznego znaczenia poprzez improwizowany taniec lub interpretację algorytmów tańca zgodnie z rytmem i nastrojem utworu muzycznego.
• ekspresja teatralna – odnosi się do zabaw inscenizacyjnych, zwanych dramą edukacyjną. Jest syntezą wielu form ekspresji. Drama dziecięca jest edukacją poprzez działanie, włączające emocje i wyobraźnię. Istota jej stosowania polega na stwarzaniu sytuacji, w których uczniowie mogliby się identyfikować z innymi osobami. Jest formą pracy z wykorzystaniem podstawowej właściwości, którą posiada każdy człowiek, czyli umiejętnością wchodzenia w role. „Drama jest jak życie, jak pisze Krystyna Pankowska, bowiem tylko w życiu prawdziwe uczenie się polega na przeżywaniu i działaniu”. Drama edukacyjna to metoda dydaktyczno – wychowawcza angażująca w działanie dziecka całą jego wiedzę o świecie, tworzącą nowe jej jakości w związku z wykorzystywaniem wyobraźni, emocji, zmysłów, intuicji. Podstawą dramy jest rozgrywanie trudnych sytuacji, w celu ich zrozumienia, uwewnętrznienia, zdobycia wiedzy o sobie, świecie i innych ludziach. Wpływa ona równocześnie na rozwój wyobraźni, fantazji, wrażliwości emocjonalnej, a także plastyki ciała. Drama edukacyjna nie jest gotową, jednolitą metodą pracy z dzieckiem, jest zbiorem różnorodnych technik, z których każda ma swoje zalety i dostarcza zadowolenia, emocji i przeżyć, pozwalając równocześnie na ich swobodną ekspresję. Do najczęściej stosowanych technik dramowych zaliczają się:
-rozmowa oraz wywiad są najprostszymi formami wchodzenia w role, uczą uzewnętrzniania uczuć poprzez ekspresję słowną;
-ćwiczenia pantomimiczne zwane etiudami pantomimicznymi polegają na przedstawieniu ciałem, gestem i mimiką określonego tematu, sprzyjają rozwojowi plastyki ciała, koncentracji i fantazji. Uczą oszczędnej ekspresji i operowania symbolem. Mogą silnie pobudzać emocjonalnie. Jak pisze Jolanta Lipińska „Etiudy pantomimiczne są dynamiczne i pełne ekspresji. Dzieci chętniej improwizują niż inscenizują, tworząc własne dialogi, zmieniając przebieg zdarzeń.” ;
-improwizacja czyli „wchodzenie w role”, którego inspiracją jest opowiadanie lub utwór literacki;
-inscenizacja to technika, która wymaga pamięciowego opanowania tekstów, gry pod kierunkiem reżysera, według ustalonego scenariusza;
-rzeźba polega na uplastycznieniu sytuacji. Tworzywo do formowania tworzy grupa dzieci, zabawa polega na przyjęciu przez dziecko lub grupę dzieci określonej pozy i zastygnięciu w bezruchu w najbardziej dramatycznym momencie granej scenki, następnie akcja zaczyna toczyć się dalej, aż do następnego zatrzymania. Taka forma pracy doskonali współdziałanie i koncentrację;
- „stop - klatka” to obraz zatrzymany w ruchu. Polega na zatrzymaniu akcji, zastygnięciu w bezruchu, skupia uwagę na ważnym aspekcie tematu, dając czas na jego analizę, refleksję.
Wysoki poziom wiedzy psychologicznej na temat wszechstronnego rozwoju dziecka stał się przyczyną, wzrostu wykorzystania twórczych metod nauczania w procesie dydaktyczno – wychowawczym w przedszkolach i szkołach. Nakłania się współczesnych nauczycieli, do wykorzystywania wszystkich naturalnych okazji, do inspirowania ekspresyjnych form zachowania dzieci oraz stwarzania poprzez metody i formy pracy, sytuacji stymulujących takie zachowanie.