Charakterystyka nadpobudliwości psychoruchowej

Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem często spotykanym u dzieci w różnych okresach ich rozwoju. Jest to problem bardzo istotny, gdyż liczba dzieci nadpobudliwych stale wzrasta i uchodzi do rangi współczesnego problemu wychowawczego. Problem ten dotyczy nie tylko psychologów, ale również nauczycieli i rodziców, gdyż oni spędzają z dzieckiem najwięcej czasu w ciągu dnia. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo sprawiają wiele trudności wychowawczych zarówno w domu, jak i w szkole. Wprawdzie przejawy nadpobudliwości są rozmaite, często jednak prowadzą do konfliktów z rówieśnikami i dorosłymi. Dzieciom tym trudniej jest bowiem dostosować się do wymagań norm społecznego współżycia i trudniej również osiągnąć dobre wyniki w nauce. Dlatego dla prawidłowego reagowania na zachowania dziecka, należy dążyć do propagowania wiedzy z dziedzin pedagogiki i psychologii na temat nadpobudliwości psychoruchowej wśród nauczycieli i rodziców.
Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej
Do podstawowych przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej zaliczamy:
- typ układu nerwowego – układ nerwowy człowieka pełni rolę regulatora równowagi pomiędzy organizmem a jego otoczeniem. Odbierane przez układ nerwowy bodźce wywołują procesy pobudzania lub hamowania. Indywidualne cechy ludzkiego działania zależą od przede wszystkim od trzech podstawowych jego właściwości: siły, równowagi i ruchliwości procesów pobudzania i hamowania w korze mózgowej. Właściwości te stały się podstawą do wyodrębnienia typów układu nerwowego, które przejawiają się w zachowaniu i działaniu człowieka. Do dwóch przeciwstawnych typów zaliczamy:
• typ silny – niezrównoważony i niepohamowany, u którego reakcje pobudzania są silniejsze i szybsze niż reakcje hamowania. Dzieci reprezentujące ten typ układu nerwowego charakteryzują się dużą pobudliwością uczuciową, wzmożoną ruchliwością, przyśpieszoną mową oraz ogólną dużą aktywnością.
• typ słaby – labilny, o zmniejszonej pobudliwości i reakcjach powolnych o niewielkim nasileniu. Dzieci należące do tego typu są mało aktywne, bardzo spokojne, męczliwe, o nierównomiernym tempie i wydajności pracy .
- zaburzenia funkcji ośrodkowego układu nerwowego – mogą być spowodowane działaniem wielu szkodliwych czynników na organizm dziecka już w okresie płodowym, w czasie porodu lub po urodzeniu. Wśród tych czynników najczęściej wymienia się zakażenia wirusowe , zatrucia oraz niewłaściwe odżywianie się matki w czasie ciąży, urazy mechaniczne.
- czynniki społeczno - wychowawcze – dziecko poprzez stały kontakt, początkowo z zamkniętą grupą, potem z kręgiem coraz szerszym, podlega wpływom środowisk. Środowisko rodzinne oddziałuje na dziecko poprzez bezpośredni stosunek do dziecka, a także atmosferę jaka w nim panuje, będącą rezultatem charakterów, usposobień i zachowań domowników oraz stosunków między nimi. W napiętej i niespokojnej atmosferze domowej dziecko czuje się niepewne, zagrożone, szuka swojego miejsca w skłóconej rodzinie. Gdy towarzyszą temu agresywne i brutalne zachowania, poczucie zagrożenia przeradza się w lęk. To stałe negatywne pobudzenie emocjonalne narasta i znajduje swój wyraz w nadpobudliwości połączonej często z agresją. Przyczyną nadpobudliwości często są także błędy wychowawcze, związane z wychowaniem niekonsekwentnym lub rygorystycznym. Źródłem nadpobudliwości dziecka może być również szkoła lub przedszkole. W takiej sytuacji niezbędna jest ścisła współpraca domu i danej placówki .
Objawy nadpobudliwości psychoruchowej w sferze behawioralnej, emocjonalnej i poznawczo – intelektualnej
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wyróżniają się określonym zespołem cech zachowania. Cechy te ujawniają się w sposobie wykonywania codziennych czynności, w zabawie, czy odrabianiu lekcji. Wyrazistość i rodzaj objawów są w znacznym stopniu uzależnione od sytuacji w jakiej dziecko obserwujemy. W jednych sytuacjach nadpobudliwe zachowanie wzmaga się, w innych maleje, w większości przypadków jest ono jednak odmienne od zachowania ogółu dzieci w tym samym wieku.
Używając terminu nadpobudliwość psychoruchowa podkreślamy, że dotyczy on zarówno sfery ruchowej, jak i psychicznej. Nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, w nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi. Najbardziej widocznym, a często też uciążliwym dla otoczenia objawem jest nadmierna ruchliwość. Wyraża się ona w stałym niepokoju ruchowym dziecka – w ciągłym kręceniu się, bieganiu, w zmianach pozycji, w niemożności zachowania spokoju. W zabawach dzieci nadpobudliwych przeważa element ruchowy. Dzieci te wolą gonitwy, zawody, siłowania się, niż zabawy wymagające spokoju lub ograniczające ruch dziecka poprzez zasady i reguły. W takich sytuacjach dzieci nadpobudliwe przeszkadzają swoim partnerom, odrywają się od zabawy, nie uważają, kręcą się, a często porzucają wspólną zabawę. Ich nadruchliwość przejawia się również w całym szeregu drobnych ruchów, jak manipulowanie przedmiotami, szarpanie włosów, czy obgryzanie paznokci. Wszystko to obserwujemy często wtedy, gdy dziecko nadpobudliwe jest bezczynne lub zmuszone do spokojnego siedzenia na przykład w czasie słuchania opowiadanie lub głośnego czytania.
Oprócz typowych dla nadpobudliwości objawów spotykanych u dzieci, często stwierdza się również dwie grupy zaburzeń, które odgrywają istotną rolę w przystosowaniu się dziecka do wymagań otoczenia. Pierwszą tego typu grupę stanowią objawy uważane za wyraz zaburzeń nerwicowych, takie jak zaburzenia snu, lęki dzienne i nocne, moczenie się, niektóre przypadki zacinania się i jąkania, tiki oraz natręctwa. Objawy te podobnie jak nadpobudliwość psychoruchowa, są wyrazem zaburzonej równowagi procesów nerwowych. Drugi rodzaj zaburzeń to nieharmonijność rozwoju psychoruchowego, polegająca na opóźnieniu rozwoju niektórych funkcji psychicznych. Opóźnienia te nazywamy fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi. Mogą one stanowić przyczynę trudności w zakresie postrzegania wzrokowego i słuchowego lub obniżać sprawność ruchową dziecka .
Do zaburzeń towarzyszących nadpobudliwości zalicza się bardzo często również zachowania agresywne. Agresja jest bowiem przejawem niskiego progu tolerancji na frustrację. Jest to prawdopodobnie jeden ze sposobów wyrażania przez dziecko swojego zdania na temat otoczenia i trudności, jakie napotyka ono funkcjonując w danym środowisku. Zachowania agresywne mogą przybierać różnorodny charakter i nasilenie . Niektóre z typowych zachowań agresywnych zostały opisane w tabeli poniżej. Tabela ta przedstawia charakterystyczne objawy nadpobudliwości psychoruchowej oraz współistniejących zachowań agresywnych. Objawy te zostały scharakteryzowane w trzech rodzajach sfer, mianowicie w sferze behawioralnej, emocjonalnej oraz poznawczo – intelektualnej.
Problemy edukacyjne dzieci nadpobudliwych psychoruchowo
W szkole podstawowej dziecko ma za zadanie nabyć pięć podstawowych umiejętności koniecznych do podjęcia nauki na wyższym szczeblu wiedzy. Do umiejętności tych zaliczamy umiejętność czytania, literowania, liczenia, pisania oraz wysławiania się. Pod koniec nauki w szkole podstawowej umiejętności te powinny być automatyczne. Mają one służyć poszerzeniu możliwości dalszego uczenia się, zwiększaniu kompetencji dziecka i pogłębianiu wiedzy. Dla większości dzieci nadpobudliwych szkoła i nauka szkolna są jednak źródłem frustracji, niepowodzeń, a w końcu utraty wiary w siebie i poszanowania własnej godności.
Dzieci nadpobudliwe mają problemy z koncentracją, skupieniem uwagi oraz pamięcią krótkotrwałą. Największe trudności dostrzega się na poziomie skupienia się i utrzymania uwagi na informacji. Ponieważ dziecko nie może utrzymać uwagi i zdobyć informacji, nie może jej też zachować, a co za tym idzie, odpowiednio jej zrozumieć. Niektóre z tych dzieci mają również trudności z postrzeganiem i chociaż otrzymują informację w prawidłowej postaci, nie mogą jej zapamiętać, ocenić, ani porównać z poprzednio otrzymanymi wiadomościami. U dzieci nadpobudliwych często dochodzi do trudności z pamięcią krótkotrwałą. Dotyczy to szczególnie zapamiętywania informacji przekazywanej ustnie. Dzieci nie potrafią zapamiętać nowych informacji, nie mogą na ich podstawie budować swojej wiedzy, co za tym idzie miewają braki w zdobywaniu podstawowych umiejętności.
U większości dzieci nadpobudliwych występują też inne trudności w uczeniu się. W wielu przypadkach są to niewielkie zaburzenia, powodujące brak osiągania pozytywnych wyników w nauce, odpowiednich do wieku. U dzieci tych występuje ryzyko trudności w nauce i powstania tak zwanych specyficznych trudności w uczeniu się . Zalicza się do nich dysleksję , dysgrafię , dysfazję oraz dyskalkulię .
Dzieci nadpobudliwe maja zmniejszoną zdolność czytania, literowania oraz pisania. Mniejsza grupa ma kłopoty z liczeniem i matematyką. Istnieje jednak również grupa dzieci mająca problemy ze wszystkimi podstawowymi umiejętnościami.
Dysleksja charakteryzuje się u tych dzieci popełnianiem wielu podstawowych błędów. Dzieci te z powodu osłabionej zdolności koncentracji, połączonej często z impulsywnością, rozpoznają nieprawidłowo litery w słowie jako początkowe, środkowe lub końcowe dźwięki. Nie zwracają również uwagi na kolejność liter w wyrazie i często wypowiadają słowa inaczej, ponieważ złożyły litery w nieprawidłowym porządku. Zdarza się również, że dzieci połykają początek lub koniec słowa, bo czytając bardzo się spieszą. Dzieci impulsywne czytają tak szybko, że omijają całe grupy wyrazów lub zmieniają je na inne, stale mylą się w krótkich słowach. Wiele z tych dzieci ma skłonność do czytania lub składania liter od prawej do lewej. Dzieci mające trudności w czytaniu początkowo mają kłopoty z nauczeniem się na pamięć wyrazów dwu- i trzyliterowych, później z wymawianiem samogłosek.
Trudności w pisaniu wynikają z częstych problemów z motoryką małą oraz koordynacją oko-dłoń. Podstawową trudnością jest nieumiejętne trzymanie ołówka. Zwykle dzieci nadpobudliwe chwytają ołówek bez użycia kciuka. W wielu przypadkach dochodzi również do niewielkiego drżenia dłoni, co uniemożliwia jego prawidłowe trzymanie. W wyniku tego ruchy nie są w pełni płynne, a pismo jest nienaturalnej wielkości i nierówne. Litery różnią się kształtem i rozmiarami, różne są również odległości miedzy nimi. Dla wielu tych dzieci pisanie od strony prawej wydaje się bardziej naturalne, a pisanie we właściwym kierunku sprawia im trudności. Około połowa dzieci z dysgrafią preferuje pisanie drukiem. Składa się ono bowiem z krótkich odcinków, które dziecko może kontrolować.
Trudności z mową i językiem mogą objawiać się w postaci trudności z literowaniem i sylabizowaniem, jak również nieprawidłową wymową i zaburzeniami językowymi. Dzieci te mają problemy z artykulacją, jąkają się, kłopoty sprawia im struktura języka. Przyczyną tego są zazwyczaj zaburzenia pamięci krótkotrwałej.
Dyskalkulia występuje u około 20% dzieci mających trudności w uczeniu się. Zaczyna się od problemów z wyliczaniem kolejnych liczb, a potem pojawia się na każdym kolejnym etapie. Kłopoty sprawia dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie, jak również ułamki. Trudności z matematyką wynikają z nieumiejętności myślenia abstrakcyjnego oraz kłopotów z utrzymywaniem informacji w pamięci krótkotrwałej.
Nadpobudliwość psychoruchowa stanowi we współczesnym świecie istotny problem społeczny, gdyż stale wzrasta liczba dzieci nadpobudliwych i agresywnych. Dzieci poprzez swoje nadpobudliwe zachowanie stwarzają wiele problemów wychowawczych zarówno w domu, jak i w szkole. Ważne jest więc, by poznać trudności na jakie napotyka dziecko nadpobudliwe w codziennym życiu i zrozumieć jego zachowanie oraz reakcje. Nie są one bowiem złośliwością dziecka skierowaną przeciwko nam, lecz formą wołania o pomoc. Ważna wydaje się więc stała pedagogizacja rodziców oraz dokształcanie zawodowe nauczycieli, poprzez udziału w zorganizowanych formach kształcenia.


Bibliografia:
1. Borkowska A., Pozycja dziecka nadpobudliwego psychoruchowo w klasie szkolnej, „Życie Szkoły” 1991, nr 8.
2. Christa M., Kolorowa terapia. Łagodna droga do zdrowia, Warszawa 1994.
3. Górski S., Nadpobudliwość i zahamowanie, zachowanie agresywne, „Życie Szkoły” 1988, nr 2.
4. Grochulska J., Agresja u dzieci, Warszawa 1993.
5. Grzywniak C., Nadpobudliwość psychoruchowa a trudności w szkole, „Życie Szkoły” 2000, nr 6.
6. Kosińska E., Jak w szkole można przeciwdziałać zachowaniom agresywnym?, „Nowe w Szkole” 2002, nr 2.
7. Kubik B., Agresja w szkole, „Życie Szkoły” 2001, nr 4.
8. Marzęda – Przybisz B., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka a powstanie niepowodzeń szkolnych, „Życie Szkoły” 1999, nr 3.
9. Mella D., L., Tajemnice kolorów, Warszawa 1992.
10. Nartowska H., Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. Zaburzenia w zachowaniu i trudności szkolne, Warszawa 1972.
11. Nartowska H., Wychowanie dziecka pobudliwego, Warszawa 1986.
12. Popek S., Barwy i psychika. Percepcja, ekspresja, projekcja, Lublin 2001.
13. Popielarska A., Mazurowa M., Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze, Warszawa 1983.
14. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1980.
15. Sander A., Problem agresji w szkole, „Nowa Szkoła” 1992, nr 4.
16. Serfontein G., Twoje nadpobudliwe dziecko, Warszawa 1999.
17. Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968.
18. Zielińska K., Agresja – charakterystyka i uwarunkowania, „Życie Szkoły” 1980, nr 1.