Nauczyciel wychowania przedszkolnego - kompetencje, cechy osobowości i drogi rozwoju

Nauczyciel wychowania przedszkolnego wywiera bardzo duży wpływ na swoich podopiecznych. Swoim zachowaniem, osobowością oraz postawą może stymulować rozwojem dzieci. Silne więzi uczuciowe łączące nauczyciela z uczniem mogą przetrwać wiele lat. W jednej z nowosądeckich szkół dzieci z klasy trzeciej miały napisać pracą na temat „Moja pani”. Jedna z uczennic napisała tak: „Chociaż już 3 lata temu opuściłam przedszkole, to zawsze mile wspominam moją panią. Bardzo ją lubię. Moja pani była bardzo dobra, wymyślała różne ciekawe zabawy, uczyła nas piosenek, wierszy. Nawet, gdy byliśmy smutni, to umiała nas rozweselić.” Wypowiedź uczennicy świadczy o tym, że nauczycielka miała bardzo dobry wpływ na dzieci, poświęcała czas każdemu z osobna, a poprzez swoją postawę umiała kształtować ich osobowość. Postawa nauczycielki jest jednym z najważniejszych czynników wywierających wpływ na rozwój dziecka. Nauczycielka jest wzorem do naśladowania, stymuluje przeżycia dzieci, organizuje warunki ciekawej zabawy, dostarcza wiadomości o otaczającym świecie.

Kompetencje zawodowe nauczyciela wychowania przedszkolnego
Przez kompetencje zawodowe rozumie się zakres uprawnień, wiedzy, umiejętności i odpowiedzialności, a ponadto przygotowanie do zawodu.
Praca nauczyciela wychowania przedszkolnego ma charakter bardzo specyficzny. Nauczyciel ten pełni pełną funkcję dydaktyczną, opiekuńczo-wychowawczą, funkcję wzorca osobowego oraz funkcję środowiskową. Powierzone mu dzieci wymagają szczególnej troski i cierpliwości, co przyczynia się do tego, iż od grupy zawodowej nauczycielek wymaga się szerokiego zakresu wiedzy. Ze względu na specyfikę pracy potrzebna jest wiedza o etapach, jakie przechodzi dziecko w różnych okresach wieku przedszkolnego w dziedzinie rozwoju mowy, myślenia, twórczości plastycznej, rozwoju społecznego. Nauczyciel musi posiadać pewien zasób wiedzy z anatomii, fizjologii, psychologii rozwojowej oraz wychowawczej, aby mógł dziecko poznawać i rozumieć. Oczekuje się od niego przede wszystkim jednak pełnienia zadań opiekuńczo-wychowawczych wobec powierzonych mu dzieci oraz oddziaływania na kształtującą się osobowość dzieci w bezpośrednim kontakcie osoby nauczyciela z osobą dziecka. Ze względu na wiek dzieci w przedszkolu i poziom ich rozwoju psychicznego funkcje te są szczególnie ważne i powinny być eksponowane. Realizacja tych specyficznych funkcji jest często trudna i wymaga osobistego zaangażowania, a także wypracowania takiego sposobu kontaktowania się z dziećmi, który w największym stopniu sprzyjał by efektywnemu oddziaływaniu wychowawczemu. Wypracowanie własnego sposobu kontaktowania się z dziećmi akcentuje inicjatywę, jak również rezygnację z utartych wzorów, naśladowanych postaw i zachowań. Więcej bowiem satysfakcji uzyska nauczyciel, gdy jego kontakty z dziećmi będą miały charakter osobisty, podmiotowy i uwzględniający indywidualność obu stron.
Ze sformułowanych zasad skutecznego działania można wyprowadzić fazy cyklu zorganizowanego postępowania pedagogicznego. Na cykl ten składają się przygotowanie do pracy z dziećmi, realizacja oraz ocena wyników. Przygotowanie do pracy z dziećmi jest fazą przenikającą cały proces wychowania. Składa się na niego świadomość celu, który jest dla wychowawcy głównym źródłem motywacji działania. Jeżeli nauczyciel zna cele wychowania i edukacji, to dobór środków, sposobów realizacji jest zależny od inicjatywy, możliwości, dyspozycji, a także od sytuacji w grupie dzieci, ich potrzeb i możliwości. Daje to szansę twórczego wykorzystania umiejętności i dyspozycji w bezpośrednich kontaktach z dziećmi, co przyczynia się do efektywnego oddziaływania wychowawczego. Na przygotowanie nauczycielki do pracy składa się również diagnoza, czyli niezbędna wiedza o każdym dziecku, środowisku w którym żyje oraz całej grupie, którą ma pod opieką. Następnym etapem jest prognoza, czyli wstępna konfrontacja zamierzeń pedagogicznych, możliwości dzieci oraz warunków realizacji, a także planowanie i realizacja pracy z dziećmi. Tak zorganizowany cykl postępowania pedagogicznego umożliwia przygotowanie nauczycielki do planowej i przemyślanej realizacji procesu wychowawczo-dydaktycznego.

Postawa pedagogiczna i cechy osobowościowe
Postawa nauczyciela wychowania przedszkolnego zależy przede wszystkim od cech jego osobowości, usposobienia, uzdolnień. Postawę tą można również świadomie tworzyć i kształtować, poprzez własny stosunek do treści pracy z dziećmi, autorytet, takt, humor. Osobisty emocjonalny stosunek do celów i zadań przedszkola jest jednym z najważniejszych motywów, dla których nauczycielka stara się dobrze wykonywać swoją pracę. Na postawę pedagogiczno – społeczną ma wpływ jej światopogląd, wiedza zawodowa i ogólna, własne zainteresowania i zamiłowania. Odpowiedzialna nauczycielka troszcząca się o wszechstronność wychowania, otoczy dzieci wielostronną opieką, troszczyć się będzie w równej mierze o stan ich zdrowia, rozwój zainteresowań, układ stosunków w grupie rówieśniczej. Każde dziecko będzie dla niej jednakowo ważne, chociaż zależnie od tego, jakie ma na przykład warunki rodzinne, będzie rostrzygała, które potrzebuje z jej strony więcej starań i uwagi. Motywem mogącym nauczycielkę zaangażować uczuciowo w sprawę wypełniania swych zadań i powinności, jest świadomość wpływu otoczenia na rozwój fizyczny i psychiczny dziecka. Światopogląd i wiedza nauczycielki będzie miała wpływ na wykreowanie modelu wychowanka. Dzieci, z reguły żywe, ciekawe otoczenia, wrażliwe na piękno i życzliwe dla ludzi, tworzą model, który rozumie i akceptuje nauczycielka, której wiedza daje podstawy do rozumienia roli aktywności dziecka w jego rozwoju.
Dziecko na każdym kroku doświadcza skutków postawy dorosłych. Od ich uspołecznienia, odpowiedzialności, poczucia sprawiedliwości, taktu, a także poczucia humoru i usposobienia zależą tak ważne w rozwoju dziecka sprawy, jak warunki zabawy z rówieśnikami, harmonia w stosunkach z rodzeństwem, pozycja dziecka w rodzinie i przywiązanie do niej. Uczucia te są podstawą i punktem wyjścia dla rozwoju uczuć społecznych. Postawa społeczna dziecka nie kształtuje się jednak tylko na gruncie rodziny, lecz również w codziennych doświadczeniach przebywania w przedszkolu. Dostarcza to zarówno przeżyć, jak i emocji będących źródłem uspołecznienia dziecka. W przedszkolu źródłem tych emocji będzie przede wszystkim osoba nauczycielki. To ona bowiem odpowiedzialna jest, za kierowanie rozwojem powierzonych jej dzieci.
Niezwykle ważnym i cenionym elementem osobowości nauczyciela jest więc posiadany przez niego autorytet. Określany jest on jako zależność między efektami wychowawczymi a stosunkowo trudnymi do określenia cechami osobowościowymi, które ułatwiają wywieranie pozytywnego wpływu na dzieci i ich rodziców. W autorytecie wyróżnia się stronę wartości i stronę podporządkowania . W sytuacji wychowania przedszkolnego strona wartości tkwi w osobie nauczycielki, natomiast strona podporządkowania w grupie wychowawczej i dzieciach, w rodzicach dzieci, w osobach innych pracowników przedszkola. Autorytet podlega procesowi indywidualnego wypracowania w konkretnych warunkach środowiskowych i układach interpersonalnych. Nauczycielka przedszkola powinna posiadać autorytet w znaczeniu psychologiczno-pedegogicznym i socjologicznym . W procesie wychowawczym bowiem pożądany jest równocześnie pozytywny wpływ wychowawczy na dzieci i ich rodziców oraz posiadanie odpowiedniego poziomu wiedzy. Biorąc pod uwagę przyjęty ideał i cele wychowania autorytet nauczycielki powinien być ukierunkowany na wydobycie z dziecka twórczej energii i zachęcaniu go do działania, wytrwałości w dążeniu do celu, rozwijaniu zainteresowań, chęci osiągnięcia sukcesu w podejmowanych czynnościach. Czynnikami kształtującymi autorytet są cechy osobowościowe, które tworzą zawodową postawę nauczyciela. W wyniku przeprowadzonych badań wyeksponowano dwa przeciwstawne zestawy cech osobowościowych (pozytywnych i negatywnych ) mających bezpośredni wpływ na wyniki dydaktyczno-wychowawcze, układy interpersonalne oraz autorytet. Istnieje między nimi zależność wprost proporcjonalna. Im więcej nauczyciel posiada cech pozytywnych, tym jego autorytet jest wyższy. Postawa jaką prezentuje nauczycielka ma duży wpływ na kontakty z dziećmi. Jej łagodne usposobienie oraz zasób wiedzy jakim dysponuje, pozwalają na tworzenie demokratycznej atmosfery wychowawczej oraz zwrócenie szczególnej uwagi na indywidualny rozwój każdego dziecka. Stan taki uzyskuje się przy zrównoważeniu emocjonalnym nauczycielki, jej liberalnym stosunku i tolerancji wobec dzieci, a także partnerskim traktowaniu, częstym nagradzaniu, cierpliwości, wyrozumiałości oraz wyzwalaniu inicjatyw.
Dla uzyskania dobrego kontaktu nauczycielki z dziećmi istotną rzeczą jest, aby treść pracy z nimi była interesująco przekazana, przemawiała do wyobraźni i uczuć, pobudzała ciekawość i chęć działania. Program, podając treści wychowawcze, wskazuje na kierunki stymulacji dziecięcą aktywnością, lecz do inwencji nauczycielki należy, by treści te ożywić własnym stosunkiem do nich. Ceniony jest nastrój wspólnego zainteresowania, tworzący więź między dziećmi i nauczycielką. Jest ona organizatorem zajęć, powinna tworzyć przed dziećmi perspektywę, by mogły do czegoś dążyć, spodziewać się czegoś pasjonującego, ciekawego, niezwykłego. Perspektywa ta tkwi w treściach stawianych zadań, w tematyce zajęć, w możliwościach twórczej zabawy. Małe dzieci porozumiewają się z innymi na wiele różnych sposobów, na przykład przez wybór zabawy. Potrzebują stymulacji i zachęty, pobudzania rozwoju zdolności językowych w sposób naturalny i spontaniczny. Opowiadania, głośne czytanie, uczenie się piosenek i zabaw to z jednej strony dobra zabawa, a z drugiej, cenna metoda zachęcania do komunikacji językowej. Mowa związana z przekazywaniem utworów literackich odgrywa bardzo ważną rolę w procesie kształcenia językowego, gdyż oddziałuje na myślenie dziecka poprzez emocjonalne pobudzenie, wyobraźnię. Nauczycielka najlepiej i najciekawiej przekazuje dzieciom to, co ją samą interesuje, do czego ma zamiłowanie. Program dostatecznie zabezpiecza przed grożącą w tym wypadku jednostronnością, nie hamuje jednak wpływu na dzieci osobistych zamiłowań nauczycielki. Mają one bowiem szczególną wartość i moc emocjonalnego zaangażowania dzieci w to, co robią i czego się uczą. Treści, które przekazuje się dzieciom z pasją i talentem, głębiej do nich docierają, na długo pozostają w pamięci i we wspomnieniach. Nauczycielka, która dokłada starań, aby pobyt w przedszkolu był dla dzieci wydarzeniem interesującym, staje się ich doradcą, źródłem wiedzy i przewodnikiem. Wyjaśnia, inspiruje i pomaga w samodzielnym gromadzeniu doświadczeń i poznawaniu otoczenia.
Na ogólną atmosferę wychowawczą wpływa także mowa nauczycielki, która powinna posiadać indywidualne kompetencje komunikacyjne . Wywiera bowiem wpływ na bierny język dziecka, na pojmowanie przekazywanych mu treści, a jednocześnie jest wzorem do naśladowania w czynnej mowie. Forma dźwiękowa mowy ułatwia małemu słuchaczowi pojmowanie treści wypowiedzi, pobudza wyobraźnię, emocjonalne przeżycia, pomaga zapamiętywać obrazy, treści, wiązać fakty, może być również źródłem estetycznych doznań dziecka. Nauczycielka w toku rozmów z dziećmi powinna wykazać się umiejętnością słuchania i rozumienia mowy dziecka, tak aby słowa zawarte w jej wypowiedzi wiązały się z tokiem jego myśli i zainteresowań. Jej stosunek do wypowiedzi dziecka jest dla niego przykładem społecznego zachowania podczas wymiany zdań, wzorem uważnego słuchania. Nauczyciel powinien zachęcać uczniów do mówienia i znaleźć na to czas. Dzięki aktywnemu słuchaniu stosunek pomiędzy dzieckiem a nauczycielem opiera się na wzajemnym zrozumieniu, szacunku i trosce. Kultura żywego słowa nauczycielki to podstawa kształcenia mowy dziecka. Edukacja przedszkolna jest bowiem przygotowaniem dzieci do nauki czytania i pisania w szkole. Błędy słownikowe, gramatyczne, nieprawidłowa wymowa, monotonia formy dźwiękowej, wadliwy styl i układ treści są złym, szkodliwym wzorem, opóźniającym rozwój wychowanka. Mowa nauczycielki musi być prawidłowa, nie tylko wyraźna, ale i wyrazista, stosując elementy techniki żywego słowa, czyli akcenty, pauzy, zmiany wysokości tonu, tempa i siły głosu, wymaga prostoty i oddziaływania na wyobraźnię.
Działalność pedagogiczna nauczyciela w dużej mierze powinna opierać się na takcie pedagogicznym. Osoba postępująca taktownie opanowuje impuls wyrażania własnych uczuć, opinii, nagłych emocji, zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych. Brak taktu nagminnie pojawia się w nieopanowanym mówieniu przy dziecku o nim samym rzeczy, których ono nie powinno słyszeć. Nauczycielka, która traktuje takt pedagogiczny jako czynnik właściwego kontaktu z dzieckiem, wczuwa się w położenie i pozycję dziecka. Potrafi cierpliwie wysłuchać jego racji, wymaga to od niej opanowania i panowania nad emocjami. Taktowna nauczycielka ma równy, życzliwy i obiektywny stosunek do wszystkich dzieci. Taka pozycja warunkuje zdobycie zaufania podopiecznych i stworzenia poczucia bezpieczeństwa. Etyka zawodowa pedagoga odrzuca najmniejsze nawet możliwości kierowania się wobec jakiegokolwiek dziecka uczuciem osobistej niechęci. Uczucie takie musi być opanowane i zwalczone, dyskwalifikuje bowiem nauczyciela, gdyż odcina go od dziecka barierą nieufności, czyni nieskutecznymi wszelkie zabiegi wychowawcze.
Okres przedszkolny to czas beztroskich, dziecięcych zabaw. Radość, pogoda i uśmiech, jako atrybuty dzieciństwa niezwykle pozytywnie wpływają na rozwój zarówno fizyczny, jak i psychiczny. Poczucie humoru oraz uśmiech są niezmiernie cennymi cechami nauczycielki. Jej łagodne usposobienie, a zarazem stanowczość ułatwiają proces komunikacji z dziećmi. Taktownym żartem można w sposób bardziej skuteczny przywołać dziecko do porządku niż za pomocą surowego upomnienia. Często zdarza się, że płatane przez dzieci figle, stają się dla nauczycielki bardzo kłopotliwe, a nawet przykre. Na niemądry żart najlepiej reagować żartem lepszym, dowcipniejszym. Do dobrych, dowcipnych figlów należy się włączyć, czynnie je poprzeć. Kultura żartu to rzecz niezwykle cenna. Dobrze, jeżeli człowiek zdobędzie ją stosunkowo wcześnie. Dziecko w wieku przedszkolnym potrzebuje nadzoru pedagogicznego swej nauczycielki, która w taktowny sposób zahamuje nadmiar popisów i wygłupów, miłym żartem odwróci uwagę i upomni.

Drogi rozwoju – możliwości doskonalenia zawodowego
Zdobycie podstawowej wiedzy z zakresu anatomii, fizjologii oraz psychologii nie jest wystarczające. Nauczyciel pragnący zdobyć możliwie duże osiągnięcia w dziedzinie jakości praktyk dydaktyczno-edukacyjnych, zmuszony jest do nieustannego pogłębiania wiedzy o metodach pracy wychowawczej. Istnieje wiele możliwości doskonalenia zdobytych już umiejętności.
Propozycją dwóch łódzkich przedszkoli jest współpraca nauczycieli. Opiera się ona w głównej mierze na wymianie doświadczeń zawodowych, co wpływa na zwiększenie potencjału twórczego nauczycieli oraz zmniejszeniu obaw przed niepowodzeniami. Organizowane są również różnego rodzaju dyskusje dotyczące poznawania prawa oświatowego, planowania pracy, reformy systemu edukacji. Na spotkaniach tego typu omawiane są scenariusze zajęć, materiały metodyczne oraz ciekawe artykuły czasopism pedagogicznych. Nauczyciele sami wybierają tematy prowadzonych warsztatów, co sprzyja ich aktywizacji i twórczości. Dzielą się swoją wiedzą, doświadczeniami, ciekawymi pomysłami. Występuje współpraca, która ma na celu podniesienie poziomu wiedzy oraz sprawniejszą organizację warunków i pracy w przedszkolu. Zaletą przeprowadzanych warsztatów jest sprawny przebieg podejmowanych zadań, lepsza organizacja rad pedagogicznych, a także duże zaangażowanie i kreatywność nauczycieli. Wewnątrzprzedszkolne doskonalenie nauczycieli jest drogą do podnoszenia jakości pracy przedszkola.
Podobną funkcję pełnią Wojewódzkie Ośrodki Metodyczne będące instytucjami uprawnionymi do podnoszenia kwalifikacji nauczycieli. Kursy prowadzone przez te instytucje są różnorodne. Niewątpliwie każdy wychowawca przedszkola może znaleźć kurs, który uzupełni jego wiedzę. Ponadto wyższe uczelnie w całym kraju prowadzą całą gamę studiów podyplomowych, dzięki którym nauczyciel może zdobyć dodatkowe uprawnienia.

Przed nauczycielem wychowania przedszkolnego stoi bardzo wiele obowiązków. Człowiek, który wychowuje najmłodszych w placówce oświatowej, musi posiadać odpowiednią wiedzę teoretyczną w zakresie pedagogiki i psychologii. Nie może oczywiście na tym poprzestać, bowiem powinien uczestniczyć w rozmaitych kursach. Taka osoba powinna potrafić doskonale obserwować dzieci, dostrzegać potrzeby każdego z nich, zgodnie z aktualnym etapem rozwoju. Koniecznością jest posługiwanie się wyobraźnią, by choć trochę zrozumieć dziecięce widzenie przedszkola i życia w nim. Taka próba wglądu w świat dziecka, większości osób nie przychodzi łatwo, wymaga bowiem dyscypliny i wysiłku. Ponadto ważne jest, aby wychowawca cechował się odpowiednią osobowością, umiał organizować czas dzieciom, podczas pobytu w placówce. Temu służą niewątpliwie posiadane uzdolnienia. W pracy dydaktyczno-wychowawczej istotna jest również współpraca z rodzicami dzieci. W związku z tym musi być osobą, która wzbudza zaufanie, cieszy się autorytetem w swoim środowisku.


Bibliografia
Pozycje zwarte:
1. Burtowy M., Przygotowanie dzieci w wieku przedszkolnym do nauki czytania i pisania w szkole, wyd. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1992.
2. Jędrzejewski S., Nauczycielka przedszkola, wyd. WSiP, Warszawa 1987.
3. Komunikacyjne kompetencje zawodowe nauczycieli, red. Kwiatkowska H., Szybisz M., wyd. Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji, Warszawa 1997.
4. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1994.
5. Landy A., Kwiatowska M., Topińska Z., Rozwój i wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym, wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1970.
6. Lee C., Wzrastanie i rozwój dziecka, wyd. WSiP, Warszawa 1997.
7. Pedagogika przedszkolna, red. Kwiatowska M., Topińska Z., wyd. WSiP, Warszawa 1978.
Podgórecki J., Komunikacja Społeczna, wyd. Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2000.
8. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. Żebrowska M., wyd. PWN, Warszawa 1979.

Czasopisma:
1. Lejman M., Autorytet nauczycielki przedszkola, „Wychowanie w Przedszkolu” 1983, nr 7-8, s. 429-434.
2. Plocker H., Bardzo lubię naszą panią, „Wychowanie w Przedszkolu” 1988, nr 3, s. 155.
3. Stokowska D., Strzopa H., WDN drogą do jakości, „Wychowanie w Przedszkolu” 2001, nr 7, s. 407-410.
4. Strupczewska B., Sylwetka zawodowa nauczycielki przedszkola, „Oświata i Wychowanie” 1985, nr 12, s. 37-39.