Polski system opiekuńczy w świetle standardów europejskich

System opieki nad dziećmi w Polsce jest systematycznie reformowany.
Głównymi kierunkami zmian jest odstąpienie od centralnego określenia zadań opieki, mają być zastąpione aktywnym, planowanym i wzmacniającym oddziaływaniem na rodziny zagrożone kryzysem. Postuluje się również o zmianę ustaleń ramowych palcówek, zamiast tego lokalne struktury samorządowe podejmowałyby odpowiednie dla swoich potrzeb działania organizacyjne i merytoryczne. Zmiany reformatorskie mają polegać na wprowadzeniu pewnego rodzaju systemu gradacji oddziaływań na dzieci i ich rodziny.
Można, zatem wyróżnić trzy poziomy:
1) poziom o charakterze powszechnym, profilaktycznym realizowanym przez szkołę, organizacje pozaszkolne, zdrowotne, kulturowe itp,
2) poziomem powinna być opieka zastępcza o działaniu lokalnym,
3) opieka socjalna dzieci z zaburzeniami rozwojowymi i społecznymi.
Konsekwencją przyjęcia standardów opiekuńczych panujących w Europie, jest ustalenie, iż rodzice ponoszą pełną odpowiedzialność za wychowanie swoich dzieci, a władza rodzicielska składa się z dwóch podstawowych elementów: obowiązków i praw. Rodzice mają obowiązek stworzyć dzieciom jak najlepsze warunki do rozwoju. Państwo ingeruje w życie rodzinne tylko w uzasadnionych przypadkach i na ściśle określonych zasadach, można określić sytuacje, kiedy dziecko potrzebuje pomocy od państwa: zaniedbanie, niepełnosprawność, choroba oraz trudna sytuacja materialna rodziny.
Ogólne standardy jakie powinien spełniać system opieki i pomocy dziecku określą dokumenty Rady Europy, dotyczą one ochrony praw osobistych, kulturalnych i socjalnych dziecka, najważniejsze z nich to: Europejska Karta Socjalna, Europejska Konwencja o Przysposobieniu Dzieci, Rezolucja nr (77), Rekomendacja nr R (84).
W sprawach opieki zastępczej dla dziecka, którego rodzice zrzekają się praw rodzicielskich wyznacza Europejska Konwencja o Przysposobieniu Dzieci. Przysposobienie traktuje się za najlepszą formę opieki zastępczej, jednak jest ona możliwa tylko podczas uregulowanej sytuacji prawnej dziecka.
Natomiast zasady i cele funkcjonowania rodziny zastępczej ujęte są w Rezolucji w sprawie umieszczenia dzieci poza rodzina. Umieszczanie dzieci w rodzinach zastępczych jest preferowane jako najlepsza forma czasowego pobytu, odstępuje się od dużych placówek na rzecz małych schronisk typu rodzinnego.
Ochrona Praw Niepełnosprawnych została określona w Europejskiej Karcie Socjalnej, w której mowa, że osoby niepełnosprawne mają prawo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji i readaptacji społecznej oraz prawo do pomocy socjalnej i medycznej. Państwo ma obowiązek zapewnienia każdej osobie takiej pomocy.
System opieki nad dzieckiem to obszar usług społecznych, których zadaniem jest stworzenie dziecku odpowiednich możliwości, aby ułatwić mu powrót do rodziny. Ze względu na konieczność wprowadzenia nowych metod opiekuńczych, należy odpowiednio kształcić pracowników opieki. W europejskim systemie opiekuńczym reformy zmierzają w kierunku tworzenia i udoskonalania małych form typu rodzinnego, gdzie istnieje możliwość stworzenia ciepłej rodzinnej atmosfery oraz nawiązać bliski, wzajemny stosunek oparty na wzajemnym zaufaniu wychowawcy ze swoimi wychowankami. Polski system opieki ma niewiele przepisów regulujących system w zakresie opieki społecznej. W większości jest to brak możliwych rozwiązań mających na celu wsparcie rodzin o niskim statusie ekonomicznym oraz brak wystarczających środków na pomoc społeczną , co sprawia, że znaczna część dzieci w Polsce nie ma zapewnionych odpowiednich warunków rozwoju. Rosnące z dnia na dzień bezrobocie i szerzące się ubóstwo sprawia, że potrzeby ludzi są coraz większe, a coraz niższy poziom świadczeń socjalnych znacznie odbiega od standardów europejskich. W praktyce praca socjalna ogranicza się tylko do pomocy pieniężnej, a nie do działań opiekuńczych o charakterze wychowawczym.
Z teoretycznego punktu widzenia założenia zgodne ze standardami europejskimi, że podstawą polskiego systemu opiekuńczego powinno być maksymalne wspieranie rodzin biologicznych, rodzinnych form opieki zastępczej stało się niewykonalne, ze względu na brak środków finansowych. Większość placówek funkcjonujących w Polsce to placówki typu zakładowego, a nie rodzinnego oraz rodziny zastępcze (opieka zastępcza). Dzieci wychowywane w rodzinach bądź zastępczych formach rodzinnych przynależą do środowiska, które zajmuje określoną pozycję społeczną, a także cechuje się pewnymi obyczajowymi wyróżnikami, które stanowią składnik wartościujący. Natomiast dzieci z rodzin zastępczych wykazują większą aktywność edukacyjną i sprawiają mniej trudności wychowawczych niż dzieci z domu dziecka. Dzieci z domów dziecka i innych placówek wychowawczych odnoszą sukcesy takie jak kształcenie i przygotowanie do pracy zawodowej. Jednak napotyka trudności w realizacji zadań związanych z rozwojem uczuć i zaspokajaniem potrzeb emocjonalnych. Nie da się również zaspokoić wielu potrzeb psychicznych wychowanków i dać im niezbędnego minimum uczucia, które są warunkiem prawidłowego rozwoju emocjonalnego.
Polski system opieki nad dzieckiem powinien tworzyć możliwość poprawy warunków dla rozwoju dziecka, wspierać funkcjonowanie rodziny oraz wyrównywać dysfunkcje w zachowaniach osób w różnych sytuacjach społecznych.
Biorąc pod uwagę wymienione wyżej okoliczności, nasuwa się wniosek dotyczący konieczności zmodernizowania zakładowych form opieki zastępczej w taki sposób, który uwzględni rodzinne cechy przestrzeni wychowawczej. Chodzi zatem o upodobnienie go w maksymalnym stopniu do rodziny. Należałoby wobec tego zadbać o stworzenie poczucia więzi i przynależności do miejsca, w którym dzieci żyją. Cała przestrzeń placówki powinna należeć do dzieci (włącznie z kuchnią) i to oni sami powinni wybierać sobie miejsca, w których chcą przebywać, a także akceptować własność tej przestrzeni poprzez umieszczanie swoich przedmiotów. Można także w dużej mierze zrezygnować w domu dziecka ze sztywnych celów wychowawczych i wprowadzić w jej życie więcej spontaniczności charakterystycznej dla rodziny. Wiąże się to z wykorzystywaniem sytuacji tworzących się w sposób naturalny, przy okazji zwykłych, codziennych czynności, związanych głównie z cielesnością każdego dziecka. Konieczne by było jednak zrezygnowanie z „czystych ról”, którym przypisane są określone obowiązki. Tak więc pracownicy obsługi powinni być również wychowawcami, a wychowawcy wykonywać czynności obsługowo-opiekuńcze. W ten sposób wiele sytuacji opiekuńczych, w których zaspokajane są podstawowe potrzeby dzieci (w tym potrzeby psychiczne), a które nie są zaplanowane, bądź często nawet nie-uświadomione, może nabierać walorów sytuacji wychowawczej. Niezależnie od konieczności wprowadzenia zmian w mikrosystemach placówek opiekuńczych, wnioski z prowadzonych analiz należy też odnieść do szerszego, ogólnospołecznego kontekstu. Przemawia za tym bowiem kilka przesłanek.
Po pierwsze opieka nad dzieckiem to taka dziedzina działalności ludzkiej, która warunkowana jest ogólną sytuacją społeczną. Drugą przesłanką uzasadniającą zmiany w opiece nad dzieckiem jest lepsza niż kiedyś znajomość potrzeb psychicznych dziecka i mechanizmów regulujących życie jednostki. Po trzecie wreszcie, chcemy być nowoczesnym krajem europejskim, który właściwie rozwiązuje swoje problemy społeczne. Ten fakt jednak nie powinien przesłaniać nam rodzimej perspektywy postrzegania kwestii opieki nad dzieckiem, a przeciwnie, zmuszać nas do refleksyjnego podejścia, które pozwoli wybrać z zachodnioeuropejskich doświadczeń to, co najlepsze. Stwierdzenie, iż nie wszystkie istotne problemy opiekuńcze są obecnie rozwiązywane zadowalająco, a wiele instytucji funkcjonuje nie dość sprawnie, nie deprecjonuje oczywiście dobrych doświadczeń i nie skłania do wniosku, że cały system opieki zastępczej należy tworzyć od nowa.
Usprawnienia i zmodyfikowania wymaga przede wszystkim system diagnozowania potrzeb opiekuńczych dzieci i młodzieży zarówno w skali globalnej, jak i w środowiskach lokalnych oraz instytucjach opiekuńczo-wychowawczych. Jest to konieczne po to, by z opieki zastępczej korzystały tylko te dzieci, których sytuacja rodzinna jednoznacznie wskazuje na taką konieczność. W każdym innym przypadku lepiej jest pomóc rodzinie (ekonomicznie, pedagogicznie) i uniknąć przekazania dziecka instytucjom. Rola odpowiednio przygotowanych specjalistów mogłaby polegać nie tylko na penetrowaniu potrzeb i wnioskowaniu o umieszczeniu dziecka w środowisku zastępczym, ale także na działaniach profilaktycznych, wyrównawczych, reedukacyjnych w istniejących strukturach oraz na pomocy rodzinie. System opieki zastępczej wymaga zmian strukturalnych w kierunku znacznego zróżnicowania form i dostosowania ich do potrzeb i zagrożeń w rodzinie. Co więcej, nowoczesne formy opieki muszą być nie tylko zróżnicowane, ale także przygotowane do ciągłych przekształceń strukturalnych i dostosowywać się do zmieniających się potrzeb społecznych. Nie ulega wątpliwości, że zakładowe formy — domy dziecka w obecnym kształcie nie są najlepszym rozwiązaniem. Faktem jest też, że wzrasta zapotrzebowanie na rozmaite formy pomocy rodzinie, które mogą ograniczyć liczbę dzieci korzystających z opieki zastępczej. Nie wydaje się jednak, aby można było z nich rezygnować, mimo że wprowadzone ostatnio zmiany w systemie wydają się to sugerować. To, co należałoby zrobić, to przekształcić duże domy dziecka w sieć małych, zróżnicowanych funkcjonalnie form, najlepiej o charakterze rodzinnym lub wspólnotowym. Obecnie staje się to możliwe dzięki rezygnacji z centralnego kierowania w spawach opieki i przejmowania tych zadań przez samorządy lokalne. Znacznie większą wagę powinno przywiązywać się do zapobiegania zjawisku sieroctwa społecznego. Można to osiągnąć poprzez profilaktykę rozumianą szeroko, nastawioną na wspieranie rodzin w ich opiekuńczo-wychowawczym funkcjonowaniu. Wymagałoby to stworzenia sieci dostępnego i spopularyzowanego poradnictwa rodzinnego oraz dostępnych dla każdego dziecka instytucji opieki częściowej, w tym zajęć pozalekcyjnych, placówek wychowania pozaszkolnego i przedszkolnego. Obecnie niestety daje się zauważyć tendencja odwrotna — znaczne zmniejszanie liczby tego typu instytucji . Wzorem niektórych państwach zachodnich, można by też spopularyzować wzajemną pomoc rodzinną oraz rodzimie formy opieki częściowej. Szczególny nacisk należy położyć na rozwój rodzinnych form opieki zastępczej. Jest to bowiem europejski standard, który w naszym kraju jest powszechnie akceptowany. W nowym systemie powinno się zatem uwzględnić ich większą liczbę. Niezależnie od rozwijania tradycyjnie już istniejących form rodzinnych, należy tworzyć nowe ich typy, tak poprzez zwiększanie różnorodności rodzin zastępczych, jak i poszukiwanie nowych instytucji funkcjonujących na bazie rodziny. Jako wzory można wykorzystać formy istniejące w przeszłości historycznej (np. gniazda sieroce Kazimierza Jeżewskiego) lub też niektóre rozwiązania w krajach Europy. Dobrym przykładem mogą być powołane do życia pogotowia rodzinne. W skali lokalnej powinno się zadbać o pozyskiwanie kandydatów na rodziców zastępczych, stworzyć system informowania i szkolenia chętnych do roli opiekunów. W ten sposób można by było zmienić proporcje pomiędzy rodzinami spokrewnionymi i obcymi, na korzyść tych ostatnich. Należałoby też zadbać o zróżnicowanie zastępczego rodzicielstwa (rodziny stanowione przez sądy i pozasądowo, stanowione czasowo i bezterminowo, nieodpłatne i odpłatne, zwykłe i zadaniowe). Warto też stworzyć lepsze warunki funkcjonowania rodzinnym domom dziecka, które w większości przypadków łączą zalety rodziny z często niezbędnym profesjonalizmem.
Rozważenia wymaga profil przygotowania zawodowego pracowników zatrudnionych w opiece zastępczej tak, aby oprócz wiedzy posiadali też niezbędne umiejętności, głównie interpersonalne, ułatwiające kontakt emocjonalny z dzieckiem i jego rodziną. Ważna jest także znajomość zagadnień metodycznych, organizacyjnych i elementów prawa. Wiedza wychowawcy powinna mieć przy tym charakter jak najbardziej funkcjonalny, warunkujący skuteczną organizację procesu opiekuńczo-wychowawczego, nie tylko w placówce, ale też w rodzinie. Istotnym elementem sylwetki zawodowej wychowawcy są jego umiejętności pracy z dziećmi i ich rodzinami oraz pracy nad sobą. We współczesnym modelu opiekuna-wychowawcy należy podkreślić znaczenie tych cech osobowościowych wychowawcy, które sprzyjają procesom identyfikacji zarówno z rolą jednostki, jak też w relacji dziecko — grupa. Podstawę identyfikacji w tym interpersonalnym rozumieniu stanowią silne więzi emocjonalne łączące osobę utożsamiającą się z kimś. Konstruują zatem model opiekuna-wychowawcy należy położyć nacisk na takie jego cechy, które kiedyś mocno eksponowane, dziś wydają się zatracone — cechy związane z miłością do dziecka, okazywaniem mu szacunku, respektowaniem jego praw i traktowaniem go jak partnera. Konieczność zwiększania skuteczności opiekuńczo-wychowawczej i kompensacyjnej środowisk zastępczych, dostosowanie ich organizacji do nowoczesnych standardów, poszukiwanie nowych, alternatywnych rozwiązań problemu sieroctwa społecznego stawia przed polityką opiekuńczą, a także pedagogiką opiekuńczą jako nauką nowe ważne zadania.
Wydaje się, że istnieje potrzeba kontynuowania dyskusji na temat teoretycznych podstaw, a także prowadzenia szeroko zakrojonych i pogłębionych badań. Mamy świadomość, że podjęte w tej pracy badania i analizy nie wyczerpują problematyki opieki zastępczej, przeciwnie — są tylko próbą zasygnalizowania niektórych — naszym zdaniem ważnych — zagadnień, ujętych w perspektywie dokonań europejskich. Wiele problemów wymaga pogłębienia, a wiele też nie zostało uwzględnionych. Dlatego na zakończenie wydaje się słuszne sformułowanie kilku postulatów odnośnie do dalszych, możliwych badań.
Dopracowania wymagają np. takie pojęcia jak opieka nad dzieckiem, opieka zastępcza, opieka uzupełniająca, forma opieki, właściwe ujęcie relacji pomiędzy opieką a wychowaniem oraz między opieką a pomoc ,opieką a wsparciem, czy wreszcie stosowane w krajach europejskich takie terminy, jak: standard opieki i wychowania, usługi opiekuńcze. Nie poddane zostały natomiast analizie takie ważne z punktu widzenia przedmiotu badań pojęcia, jak: potrzeby dziecka, ich diagnoza i zaspokajanie w procesie opieki, czynności opiekuńcze, atmosfera opieki czy też kryteria oceniania jakości opieki w środowiskach zastępczych. Wszystko to są zagadnienia ważne w analizowaniu skuteczności opieki kompensacyjnej i wymagają szczegółowego opracowania.
Kontynuując badania nad opieką zastępczą, warto też podjąć zagadnienia, takie jak: niedostatki i patologie w różnych środowiskach zastępczych, diagnoza potrzeb dzieci wychowujących się poza rodziną naturalną, kształtowanie się więzi wzajemnych pomiędzy wychowawcą a wychowankiem, modele różnych instytucji opieki zastępczej (w tym rodzinne), uwarunkowania metodyczne pracy opiekuńczo-wychowawczej placówek zastępczych. Wydaje się też, że można podjąć badania związane z problemami adopcji oraz dotyczącymi funkcjonowania wiosek dziecięcych.
Niewątpliwie jednak, jednym z najważniejszych zagadnień do opracowania pozostaje praca z rodziną zagrożoną oraz z rodziną, do której chce się umożliwić dziecku powrót. Można także wzorem niektórych krajów zachodnich podjąć badania na temat możliwości wykorzystania w systemie opieki kompensacyjnej społecznej sieci wspierającej działania opiekuńcze. Znacznie bardziej pogłębionych analiz wymagają też europejskie systemy opieki nad dzieckiem, przy użyciu jednolitych kryteriów. Szczegółowe badania europejskich rozwiązań, zarówno w sferze organizacji makrosystemu, jak i form i metod pracy w różnego typu instytucjach opiekuńczo-wychowawczych, mogłyby dostarczyć znacznie bogatszych przykładów do zaadaptowania na naszym gruncie. Szczególnie ważne wydają się nowoczesne programy pomocy rodzinie i rozwiązania organizacyjne.
Aby usprawnić funkcjonowanie systemu, należałoby podjąć działania naprawcze. Niezbędne jest uaktywnienie gminnych ośrodków pomocy społecznej oraz włączenie ich do planowania systemu opieki nad dzieckiem i wsparcia rodziny. Konieczne jest wypracowanie czytelnego statutu rodzin zastępczych. Rodziny zastępcze są zdefiniowane w ustawie o pomocy społecznej jako usługodawcy. Postrzegani są często jako klienci systemu pomocy, a ich rola jako opiekunów sprowadzana bywa do uzyskania zasiłku z tytułu opieki nad dziećmi. Pracownicy socjalni preferują rodziny zastępcze niespokrewnione, zaś sędziowie rodzinni – rodziny spokrewnione. Spokrewnieni rodzice zastępczy nie zawsze mają odpowiedzi wiek, warunki materialno-bytowe oraz predyspozycje do pełnienia funkcji opiekunów dzieci.
Należy podjąć działania usprawniające funkcjonowanie systemu pomocy dziecku i rodzinie w zakresie: upowszechnienia szkoleń adresowanych sędziów rodzinnych i służb sądowniczych, związanych z problematyką pomocy dzieciom i rodzinom, w tym rodzinom zastępczych; upowszechniania szkoleń przeznaczonych dla pracowników socjalnych oraz wychowawców placówek opiekuńczo-wychowawczych; określenie liczby etatów pracowników socjalnych pracowników socjalnych, specjalistów, liczby klientów przypadających na jednego pracownika socjalnego; zawiązania i utrwalania współdziałania między pracownikami socjalnymi i rodzinami zastępczymi, traktowanie rodzin zastępczych jako „pomocników systemu” a nie klientów pomocy społecznej; nawiązania i utrwalania współpracy między sądami rodzinnymi a pracownikami socjalnymi w celu zwiększenia skuteczności podejmowanych działań wobec dziecka i rodziny; tworzenie systemów profilaktyki środowiskowej, wsparcia rodzin naturalnych czy usprawnienie procedur adopcyjnych dla dzieci trwale odrzuconych przez swoich rodziców.

Bibliografia:
1. Czeredrecka B., Badora S., System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, Kraków 2002