Bajkoterapia z Biblioteką Pedagogiczną

O zaletach czytania bajek wiemy dużo, co rusz w mass mediach słychać dyskusje odnośnie ich pozytywnego oddziaływania na dzieci. Głośno jest o nich dzięki trwającej akcji ,,Cała Polska czyta dzieciom” realizowanym przez biblioteki miejskie, szkoły i przedszkola.
Bajka od dawna pełni rolę rozrywkową i relaksacyjną, ponadto uczy, bawi i kształtuje wyobraźnie. Obecnie coraz częściej bajkę wykorzystuje się jako narzędzie terapeutyczne w pracy z najmłodszymi. W przyjazny sposób pomaga dziecku uporać się z jego lękami. Może pomóc w efektywnym radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi. Dziecko tak samo jak każdy człowiek ma swoje problemy i lęki. Przeżywa stresy związane z pójściem do przedszkola, szkoły, dentysty, szpitala, boi się nowych rzeczy i zmian. Musi odnaleźć się w grupie, zjednać sobie przyjaciół i radzić podczas kłótni z nimi. Sytuacje te często są trudne dla dorosłych, nic więc dziwnego, że mogą przysporzyć problem i dziecku. Nie uchronimy go przed tym, pomożemy jednak, ucząc jak sobie wówczas radzić. Dziecko najczęściej nie lubi rozmawiać o swoich lękach, dużo rzeczy skrywa w sobie, udając, że nic się nie dzieje. Często też nie umie nazwać tego co przeżywa, bo nie rozumie co się dzieje. Dlatego dobrą metodą na dotarcie do niego i wyjaśnienie, może być bajkoterapia, czyli technika leczenia dzieci z lęków oraz motywowanie ich poprzez opowiadania.
Bajki terapeutyczne są źródłem określonych obrazów w wyobraźni dziecka i w ten sposób wywołują pozytywne emocje, mają wpływ na myślenie o sobie, budują poczucie własnej skuteczności. Dlatego też bajkoterapia jest to jedną z lepszych metod na dotarcie do dziecka, zrozumienie jego problemów i udzielenie mu wsparcia w trudnych chwilach. Dzięki bajce dziecko rozwija swoje umiejętności emocjonalne. Uczy się nazywać to co czuje i uświadamia sobie, że emocje te są jak najbardziej naturalne i powszechne. Co najważniejsze informacje przekazywane są w atrakcyjny dla niego sposób. Pochodzą ze świata bajek, w którym przecież wszystko jest możliwe.
Żyjemy w świecie, gdzie wymagania, oczekiwania nie tylko wobec dorosłych, ale i dzieci szybko zmieniają się, a rodzina coraz częściej nie daje poczucia bezpieczeństwa, w rezultacie dziecko jest osamotnione i bezradne. Terapia poprzez bajki terapeutyczne ma na celu redukcję napięcia i odbudowanie obrazu siebie i świata. Treść bajek terapeutycznych koncentruje się wokół sytuacji emocjonalnie trudnych, które to zdarzają się w toku rozwoju dziecka. Lęk u dzieci wynika:
z uprzedniego, negatywnego doświadczenia,
z rozwoju dziecka, rozwoju jego wyobraźni, (mówiąc o rozwoju myślę o tym, że niektóre dzieci są „gotowe” do ujawniania różnych lęków np.: przed ciemnością, czy pożarciem przez dzikie zwierzę – to są lęki, o których wspominał Jung pisząc o nieświadomości zbiorowej, czy Le Doux o w mózgu emocjonalnym),
z niezaspokojonych potrzeb - braku poczucia bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania,
z niskiej samooceny.
Bajki terapeutyczne oddziałują na procesy poznawcze poprzez:
oswajanie z sytuacją zagrożenia,
przedstawienie jej tak, że staje się dlań zrozumiała,
zapoznanie ze słownictwem dotyczącym emocji, wizualizację treści,
wyjaśnienie związków przyczynowo-skutkowych między zdarzeniem a doznawaniem emocji,
racjonalizowanie problemu,
pokazanie wzorów skutecznego działania, innego myślenia o sytuacji trudnej, innego odczuwania,
przedstawienie różnych trudności, zachęcanie do mówienia o problemach, poszukiwanie skutecznych rozwiązań,
pokazywanie wzorów pozytywnego myślenia, nastawionego na działanie.
Bajki te wspierają rozwój dziecka, wzbogacając jego wiedzę, przedstawiają inny sposób myślenia, odczuwania i działania. Użycie metafor i symboli pozwala na samodzielne ich odkrywanie i odnoszenie do własnych doświadczeń. Bajki konkretyzują emocje, przypisując je określonym zdarzeniom, stymulują empatię, obrazują, jak ważne są właściwe relacje z innymi. Wspieranie emocjonalne polega na:
daniu poczucia, że nie jestem sam, że inni też podobnie czują, myślą i zachowują się,
umożliwieniu wyżalenia się, ekspresji uczuć poprzez wizualizację tekstu, w ten sposób ponowne doświadczenie emocji; w rezultacie dokonuje się ich redukcja,
zmianie samopoczucia poprzez pokazanie, że inni są w podobnej sytuacji
budowie pozytywnego obrazu siebie
daniu nadziei
Maria Molicka w książce pt.: ,,Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii” (do wypożyczenia w bibliotece pedagogicznej) bajkę terapeutyczną dzieli na trzy rodzaje:
psychoedukacyjną,
psychoterapeutyczną,
relaksacyjną.
Cechami wspólnymi bajek psychoedukacyjnych i psychoterapeutycznych są:
ich adresat - dzieci, głównie w wieku od 4 do 9 lat
konstrukcja bajki powinna opierać się na metaforze – sytuacji, w której znajduje się dziecko, jego zachowania itp.
choć dobrze jest, by bohater bajki był w podobnym wieku do dziecka, to jednak unikać należy tego, by posiadał on inne cechy, które z naszym dzieckiem mogą go wyraźnie powiązać np.: imię czy cechy fizyczne
bohater bajki powinien posiadać problemy podobne do dziecięcych i rozwiązywać je za pomocą takich samych środków, jakie dostępne są w świecie dziecka
choć w bajce mogą występować postaci bajkowe, to jednak sama magia wcale lub bardzo rzadko w nich się pojawia
bohater, którym może być zarówno człowiek, jak i zwierzę radzi sobie z problemami przy pomocy innych postaci bajkowych - warto wprowadzić tzw. „eksperta” (ważny jest element rozmowy)
najlepiej, by miejsce, w którym rozgrywa się akcja bajki, było znane dziecku, np.: dom, szpital, przedszkole itp, ale może to być również bajkowa kraina lub inna planeta - ważne jednak jest, by w tym świecie rządziły reguły podobne do ludzkich
bajka nie powinna mieć morału, pouczać
należy eksponować uczucia, szczególne te pozytywne, a o wszystkich rodzajach uczuć należy pisać jak najwięcej, opisywać je, bohaterowie również powinni często mówić, co czują, próbować nazywać swoje uczucia
wskazane jest wprowadzenie elementów humoru
bajka powinna dobrze się kończyć
Oba powyższe typy bajek mają nieco inne zastosowanie. Choć nie rzadko ich cele zazębiają się. Nierzadko mamy do czynienia z bajkami, które stoją na pograniczu tych dwóch typów bajek.
Bajki psychoedukacyjne to takie, których celem jest dokonanie zmian w zachowaniu dziecka, co rozumiane jest bardzo szeroko. Może to bowiem dotyczyć zarówno sytuacji, w których chcemy przekonać dziecko do sprzątania, jak i gdy chcemy nauczyć je radzić sobie z agresją rówieśniczą. Ten typ bajki powinien dawać wzory pewnych zachowań, dzięki którym możemy rozwiązać problem. Nie może to być jednak moralizatorstwo, ale propozycja.
Bajki psychoterapeutyczne mają zdecydowanie bardziej rozbudowaną fabułę i są na ogół dłuższe niż bajki psychoedukacyjne oraz, co najważniejsze mają za cel kompensację niezaspokojonych potrzeb, zastępczo - podniesienie samooceny. Bajka psychoterapeutyczna musi być mocno zakorzeniona w sytuacji dziecka, której dotyczy. Ułożenie takiej bajki wymaga dobrej analizy emocji (lęku, strachu, smutku), których ma ona dotyczyć. Bajka psychoterapeutyczna znajduje także zastosowanie w sytuacjach trudnych emocjonalnie, po przeżyciach kryzysowych (np. początki dziecka w przedszkolu), czy nawet traumatycznych dziecka, takich jak np.: separacja rodziców, pojawienie się nowego dziecka w rodzinie, śmierć ulubionego zwierzątka, choroba w rodzinie czy nawet śmierć członka rodziny.
Zarówno bajki psychoedukacyjne, jaki i psychoterapeutyczne można wykorzystywać jako działanie profilaktyczne - gdy wiemy, że nastąpi jakaś trudna dla dziecka sytuacja – jak i w sytuacjach, gdy już mamy do czynienia z konkretnym problem.
Jak podają znawcy tematu, a ja również mogę to potwierdzić z własnego doświadczenia (jako matka i nauczyciel- bibliotekarz), bajka nie działa od razu. Nadrzędnym celem bajek psychoterapeutycznych jest obniżenie lęku. Ale to proces, który musi potrwać. Dokonuje się on w dziecku. To ono po „przepracowaniu” bajki albo ją przyjmie, albo odrzuci. Dziecko nie musi każdej bajki potraktować jako ważnej. Może się też zdarzyć, że jej nie zrozumie. Czasem dzieci powracają do określonych bajek dopiero po jakimś czasie. Najskuteczniejsze zaś – jak się zdaje – są te bajki, do których dziecko chce powracać co jakiś czas. Jest to sygnał dla rodzica,nauczyciela, że dziecko tej właśnie bajki potrzebuje, że utożsamia się z jej bohaterem, że daje mu to wiele satysfakcji.
Nie musimy rozmawiać o bajce, ale jeśli dziecko tego chce, wyjdźmy naprzeciw jego oczekiwaniom. Mówmy jednak tyle, ile chce usłyszeć, nie moralizujmy, nie tłumaczmy. Dobrą metodą zobaczenia, co w bajce było dla dziecka ważne jest zaproponowanie mu rysunku do bajki.
Ostatnim typem bajek terapeutycznych wyróżnionym przez Molicką jest bajka relaksacyjna. Ten rodzaj bajki ma zupełnie inny charakter. Nie służą tyle terapii, ale - jak sama nazwa wskazuje – na odprężeniu, relaksacji, odpoczynkowi np.: po pełnym emocji dniu, po trudnym dla dziecka wydarzeniu, które było dla niego stresujące, np.: wizycie u dentysty, szczepieniu. Podstawowe cechy bajki relaksacyjnej:
opiera się na wizualizacji, czyli silnie odwołuje się do wyobraźni dziecka, a czynnik wyobrażeniowy odgrywa dużą rolę w jej przyswojeniu,
akcja toczy się w miejscu dobrze dziecku znanym, które opisane powinno być jako spokojne, przyjazne i bezpieczne,
akcja nie może być dynamiczna, bohater głównie obserwuje i przeżywa to, co widzi; są to wydarzenia spokojne,
czas: 3-7 minut,
dobrze jest wprowadzić do treści wydarzenia związane są z piciem wody ze źródła, kąpielą pod wodospadem, lataniem,
w bajce powinno znaleźć się wiele elementów odwołujących się do wszystkich zmysłów, np.: dobrze jest opisywać szum drzew czy wiatru, przywoływać zapachy itp.
przy opowiadaniu bajki relaksacyjnej ważne jest, byśmy sami byli odprężeni, mieli wyrównany oddech, czytali cicho.
lekturze może towarzyszyć muzyka.
Bajka relaksacyjna ma wizualizować 3 główne elementy relaksu wg Schulza:
uzasadnienie potrzeby odpoczynku, znalezienie odpowiedniego miejsca i wyciszenie,
relaks właściwy,
redukcja napięcia mięśniowego – rozluźnienie mięśni, uczucie ciężaru, bezwładu, często ciepła, regulacja oddechu (naturalna),
usuwanie zmęczenia i napięcia – orzeźwienie, powrót do aktywności.
Powyższy tekst stanowi skrót tekstu autorstwa dr Marii Molickiej.

Biblioteka Pedagogiczna w Grodkowie od grudnia 2010 r. realizuje cykl zajęć z bajkoterapii w naszym lokalnym przedszkolu. Od grudnia do marca przeprowadziliśmy 10 takich zajęć w grupie 3-latków, 5-latków i 6-latków. Celem tych spotkań było poznanie bajek terapeutycznych i relaksacyjnych. Wszystkie scenariusze spotkań były wcześniej przygotowane w zależności od dominującego problemu w grupie. Nowa pani ( bo z biblioteki) często wzbudzała zaciekawienie i zainteresowanie tematem wśród dzieci. Myślę, że zajęcia były atrakcyjne ze względu na swoją formę i przedstawiane treści. Przyniosły wiele korzyści dzieciom, które grzecznie słuchały czytanych bajek i nauczyły się dostrzegać przedstawiane problemy, a także je rozwiązywać. Największym uznaniem dla prowadzącego zajęcia było rozbudzenie ciekawości u dzieci i zachęcenie ich do wysłuchania kolejnych opowiadań podczas następnych spotkań. W dobie dominującego obrazu, przeprowadzenie 30 min. zajęć jedynie poprzez uaktywnienie percepcji słuchowej, jest nie lada sukcesem zwłaszcza dla niedoświadczonego nauczyciela bibliotekarza. Ta sympatyczna współpraca między Biblioteką Pedagogiczną a Przedszkolem będzie kontynuowana również w następnych miesiącach.

Justyna Jurasz
nauczyciel bibliotekarz
PBW w Opolu Filia w Grodkowie