Wpływ procesów poznawczych na kształtowanie kompetencji ortograficznych

Jednym z warunków prawidłowego rozwoju sfery intelektualnej jest ukierunkowanie procesów poznawczych w taki sposób, aby istniały pewne możliwości dla przejawiania przez dzieci własnej aktywności. Dlatego też oddziaływania nauczyciela w procesie nauczania ortografii powinny opierać się na bardzo dobrej znajomości procesów umysłowych dziecka.
W wieku 6 – 7 lat spostrzeganie dziecka osiąga znaczny stopień rozwoju. Niewątpliwie wpływają na to jego dotychczasowe doświadczenia i zasób wyobrażeń. Im więcej wyobrażeń, tym łatwiejsze staje się spostrzeganie nawet nieznanych przedmiotów. Dziecko prawidłowo widzi obrazy, rysunki konturowe przedmiotów, schematy. Jednocześnie spostrzeżenia te stają się bardziej analityczne. Potrafi wyodrębnić poszczególne cechy i własności przedmiotów, dostrzec je w innych, podobnych obiektach. Proces ten staje się coraz bardziej dowolny, to znaczy planowany, aktywny i skierowany na określony cel. Tym samym przekształca się w obserwację. Dopełnieniem w rozwijaniu spostrzeżeń jest krótkie opowiedzenie tego, co dziecko zobaczyło, narysowanie z natury lub według własnego modelu określonego przedmiotu.
Spostrzeżenia odgrywają szczególne znaczenie w tworzeniu nawyku poprawnego pisania wyrazów, których zapis nie jest zgodny z wymową i nie można do nich zastosować żadnej reguły. Wpływają także na zdobycie wprawy ortograficznej.
Ważną rolę w procesie zapamiętywania wyrazów trudnych ortograficznie odgrywa koncentracja uwagi. Uwaga jest to „... proces
psychiczny polegający na skoncentrowaniu czynności poznawczych na określonym przedmiocie, zdarzeniu ...” .
Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki szkolnej. Dzieci coraz lepiej się koncentrują, a ich uwaga odznacza się trwałością i przerzutnością. Zwiększa się też jej pojemność. Dla dzieci w młodszym wieku szkolnym charakterystyczna jest uwaga skierowana na przedmioty i zjawiska zewnętrznego otoczenia, w końcu tego okresu rozwijać się zaczyna uwaga w stosunku do własnych czynności psychicznych. Istnieje wiele pedagogicznych sposobów aktywizowania i rozwijania uwagi dzieci. Do najważniejszych należą: rozbudzanie zainteresowania i aktywnego stosunku do pracy, informowanie ucznia o celowości nauczania danego materiału i jego przydatności.
Uwaga ułatwia procesy pamięciowe i myślowe. Należy dążyć do wytwarzania u uczniów uwagi dowolnej, która w sposób celowy zostaje skierowana na to, co uczeń powinien sobie przyswoić.
Aby zwiększyć skupienie uwagi, powinny być spełnione następujące warunki:
- opracowanie tematyki ortograficznej powinno występować na początku zajęć;
- umiejętnie łączyć ćwiczenia ortograficzne z innymi działami edukacji polonistycznej;
- stosować różne ćwiczenia, unikając monotonnych i mechanicznych;
- wdrażać do samokontroli i samooceny;
- urozmaicać proces nauczania przez gry i zabawy dydaktyczne;
- stale kontrolować pracę klasy przez różne pytania, utrzymując uwagę uczniów w napięciu;
- omawiać osiągane wyniki w opanowywaniu umiejętności
- ortograficznych całej klasy oraz poszczególnych uczniów;
- stosować przerwy na odprężenie psychiczne;
- stale kontrolować prace domowe;
- tworzyć spokojną i przyjazną atmosferę na zajęciach;
- wyrażać uznanie uczniom za włożony wysiłek.
Kierowana przez nauczyciela analiza ortograficzna powinna zwracać uwagę uczniów na trudności występujące w tekście i koncentrować ją na problemach ortograficznych występujących w trudnych wyrazach.
W pracy nad podnoszeniem poziomu ortografii należy również wziąć pod uwagę rolę pamięci. Jest ona właściwością każdego organizmu. Każdy człowiek charakteryzuje się odmiennymi cechami i typami pamięci. Ze względu na to, że w jednej klasie mogą znajdować się uczniowie o różnych typach pamięci, praca dydaktyczna nauczyciela powinna być tak zorganizowana, aby wszyscy mogli przyswoić sobie materiał ortograficzny.
W procesie nauki poprawnego pisania duże znaczenie ma pamięć słuchowa, szczególnie wtedy, gdy zapis wyrazu opiera się na całkowitej zgodności z mową (zasada fonetyczna ).
Pamięć wzrokowa odgrywa znaczącą rolę w zdobywaniu wprawy ortograficznej. Szczególnie ważna jest ona w kształtowaniu nawyków poprawnego pisania wyrazów, których zapis nie jest zgodny z wymową i nie można do nich zastosować żadnej reguły.
Pamięć wzrokowa i słuchowa działają w nierozerwalnym związku z pamięcią motoryczną. Obejmuje ona zarówno działania analizatora ruchowego pisania, czyli ruchy ręki podczas odtwarzania graficznych elementów pisma, jak i działania analizatora kinestetycznego mowy pisanej, obejmującej ruchy narządów artykulacyjnych podczas wypowiadania słowa pisanego. Pamięć ruchowa jest ważnym elementem procesu zapamiętywania wyrazów nie związanych z żadną regułą ortograficzną. Do pamięci ruchowej odwołują się uczniowie najczęściej wtedy, gdy nauczyciel karze im przepisywać przeznaczone do zapamiętania wyrazy oraz gdy w razie wątpliwości co do pisowni pisze dla siebie dany wyraz i uważnie mu się przygląda, wiążąc tym samym wyobrażenia wzrokowe z pamięcią ruchową.
Zdaniem wielu dydaktyków, im więcej rodzajów pamięci bierze udział w ćwiczeniach ortograficznych, tym wyniki nauczania są lepsze. Spostrzegany obraz graficzny kojarzony jest przez ucznia z wyobrażeniem dźwiękowym i wykonywaniem przez dziecko odpowiedniego ruchu ręką, odtwarzającego kształt graficzny obrazu zapisanego słowa.
W zespole klasowym znajdują się uczniowie o różnych typach pamięci, toteż kształcenie nawyku ortograficznego powinno mieć charakter polisensoryczny. Zajęcia powinny być tak zorganizowane, aby zarówno wzrokowcy, słuchowcy, jak i dzieci z pamięcią ruchową mogły przyswoić dany materiał. Dziecko musi wyraz widzieć, poprawnie zapisać, dobrze go usłyszeć i prawidłowo wymawiać. Ćwiczenia ortograficzne powinny być tak przeprowadzone, aby w procesie nauczania zaangażowany był wzrok,
słuch oraz narządy mowy i ruch ręki. Proces pisania stanie się wtedy czynnością automatyczną i powstanie nawyk bezbłędnego pisania.
Młodszy wiek szkolny to okres, który cechuje wysokie tempo rozwoju mowy. Dotyczy to przede wszystkim poszerzenia zasobu słownika, zróżnicowania znaczenia słów, sposobów tworzenia zdań i form wypowiedzi. Rozwój mowy w dużym stopniu zależy od środowiska, w którym dziecko przebywa. Dlatego przedszkole i szkoła mają za zadanie pobudzić rozwój mowy dziecka i wyrównać ewentualne braki.
Inaczej przedstawia się sytuacja dzieci ze środowisk stymulujących ich intelekt. Tutaj celem szkoły jest doskonalenie umiejętności werbalnych. Najważniejszymi osiągnięciami w dziedzinie mowy są: czytanie i pisanie. W szkole po raz pierwszy dziecko uczy się gramatyki, poznaje skomplikowany system języka, który dotychczas przyswoiło sobie tylko od strony praktycznej. Z rozwojem mowy pisanej wiąże się także nauka ortografii. W języku polskim wiele wyrazów pisze się odmiennie od ich brzmienia. Uczeń musi zatem opanować wiele reguł ortograficznych i wyćwiczyć je w praktyce, aby nie popełnić błędów podczas pisania.
W pierwszych latach nauki uczniowie w swych wypowiedziach posługują się zdaniami prostymi, pojedynczymi. Umiejętność używania zdań podrzędnie złożonych nabywana jest stopniowo. Faktem istotnym dla rozwoju mowy jest to, że przestaje ona być tylko narzędziem komunikacji, a staje się też przedmiotem poznania. Chodzi tu o opanowanie podstawowych wiadomości o częściach mowy, składni i słowotwórstwie.
Kolejną, najwyżej zorganizowaną i złożoną czynnością poznawczą jest myślenie. Okres 7- 11 lat pełen stopniowych, a zarazem istotnych zmian doprowadzających do momentu, gdy myślenie staje się wewnętrzną czynnością umysłową. Dzięki uczeniu się uczniowie potrafią operować pojęciami, a przede wszystkim zdobywają umiejętność przekształcania różnych sytuacji w myśli, bez konieczności dokonywania ich na rzeczywistym materiale.
W nauczaniu ortografii myślenie odgrywa istotną rolę. Za sprawą myślenia można syntetyzować, uogólniać i wnioskować. Myślenie jest więc ściśle związane z działaniem. Dlatego w klasach niższych powinno się stosować modele, schematy, filmy, w celu wspierania myślenia konkretami. Należy również stwarzać sytuacje, które prowokują dziecko do samodzielnej analizy. Ponadto uczeń nabywa umiejętności ortograficzne w trakcie wykonywania różnorodnych ćwiczeń – odwzorowywania, przepisywania z pamięci, uzupełniania itp. W jedne angażując uwagę, w inne pamięć lub myślenie.
Myślenie jest głównym i najważniejszym procesem poznawczym. Tworzy ono treści nawet wówczas, gdy przedmiot, obraz czy zjawisko nie działają bezpośrednio na zmysły dziecka. myślenie następuje, gdy zachodzi proces rozumienia istotnych cech, elementów oraz związków. Pozwala na trafne wykrywanie zależności i odrzucenie błędnych. Odgrywa szczególną role w nauce pisowni motywowanej. U dzieci w wieku wczesnoszkolnym staje się ono samodzielną i wewnętrzną czynnością poznawczą. Dzięki temu do nauki ortografii można wykorzystać wiadomości z różnych działów języka. A analiza i synteza przyczyniają się do wykształcenia spostrzegawczości. Dziecko uczy się koncentracji uwagi i zapamiętywania.
Można stwierdzić, że istnieje duża zależność między procesami poznawczymi a nauką ortografii. Uczniowie wykazują zróżnicowanie pod względem uzdolnień poznawczych. A ta indywidualność w zakresie pamięci, uwagi czy myślenia wpływa na wykształcenie predyspozycji do poprawnego pisania. Znajomość tej problematyki przez nauczyciela może przyczynić się do zwiększenia skuteczności dydaktycznej w nauczaniu ortografii.