Kształtowanie świadomości czytelniczej uczniów klas niższych

Pierwsze lata pobytu dziecka w szkole to okres szczególnie ważny dla jego rozwoju. Kształtują się wówczas procesy uczuciowe, umysłowe, trwałe nawyki. Na rozwój dziecka ma wtedy wpływ wiele czynników. Jednym z nich jest czytelnictwo. Proces czytelnictwa angażuje wszystkie strony osobowości ucznia, jest ciągłym doskonaleniem myślowego rozwoju i dojrzewania możliwości odbiorczych czytelników.
„Utwór literacki ma strukturę złożoną, wielowartościową, posiadającą wiele znaczeń i wewnętrznych powiązań. Poprzez słowo oddziałuje na wyobraźnię i uczucia czytelnika, ukierunkowuje jego myślenie. Fikcja literacka tworzy nową rzeczywistość, słowny obraz świata, a operowanie przez autora utworu przemilczeniem, sugestią, domyślnością w tworzeniu obrazu jest równie ważne, a niekiedy ważniejsze niż wielość słów”. Literatura pobudza wyobraźnię twórczą dziecka oraz stanowi źródło wiedzy i informacji. Książka oddziałuje tylko wtedy, gdy trafi do psychiki młodego czytelnika. Odpowiednio dobrana lektura przeznaczona dla dziecka powinna spełniać pewne wymogi:
-,,odpowiadać zainteresowaniom współczesnego dziecka;
-mieć urozmaiconą tematykę;
-posiadać interesującą fabułę, żywo i wartko toczącą się akcję oraz wyraziście wyodrębnione scenki i wydarzenia;
- w zależności od tematyki zawierać sporo koniecznych sytuacji, różnych cudownych trafów i tajemnic;
- za bohaterów mieć postaci nakreślone zgodnie z psychiką dziecięcą, reprezentujące różne postawy moralne i obyczajowe, a motywacja
ich postępowania powinna być oparta na celowości przyczyn i skutków;
- odznaczać się pogodnym klimatem i miłą atmosferą, zmiennością nastrojów i emocji;
- charakteryzować się stylem jasnym, obrazowym i komunikatywnym, pewną dozą dowcipu, barwności opisów, poprzez które dzieci uczą się widzieć piękno w zjawiskach przyrodniczych i kształtować swój stosunek do przyrody;
-posiadać dużo dialogów, które są szczególnie lubiane przez małych czytelników;
- w baśniach, podaniach, powieściach historycznych mieć język lekko archaizowany, przybliżający dzieciom minioną epokę, co nadaje jej cechy autentyzmu, wzbogaca ogólną sumę wiedzy o świecie i kształtuje stosunek dzieci do przeszłości i teraźniejszości;
-zawierać barwne, duże ilustracje i odznaczać się piękną szatą graficzną;
-rozwijać wyobraźnię dziecka, fantazję, poczucie humoru, uczuć
i wychowywać”
Kontakt uczniów klas niższych z literaturą dziecięcą umożliwia stopniowe rozwijanie ich świadomości czytelniczej. W warunkach szkolnych jest to:
-,,kształcenie umiejętności obcowania z książką,
-poszerzanie zainteresowań czytelniczych,
- budzenie zamiłowań czytelniczych”
Umiejętność obcowania z książką, to kształtowanie tej umiejętności
jako jeden z tworów kultury. W nauczaniu zintegrowanym uczniowie zdobywają umiejętność orientowania się w treści książki i jej gatunkach literackich.
Sprawdzenie stopnia przyswojenia przez dzieci treści przeczytanej książki przeprowadza się za pomocą różnych form ustnych lub pisemnych. Może to być ustalenie kolejności czy wyodrębnianie zdarzeń, którym nadaje się odpowiednie tytuły. Doskonałym sposobem jest rozwiązywanie zagadek, krzyżówek, rebusów, a także inscenizacje wybranych fragmentów lektury. W każdym utworze jest wiele zagadnień do opracowania, ale nauczyciel powinien umieć wybrać te, którymi najbardziej zainteresowali się uczniowie w czasie omawiania treści.
Opis głównych postaci połączony z oceną ich postępowania jest chyba dzieciom najbliższy. Uczniowie początkowo potrafią je oceniać jako dobre albo złe, ale z czasem ich osądy stają się coraz bogatsze, rozróżniają już postacie pierwszo- i drugoplanowe. Próbują na podstawie postępowania bohaterów wyodrębnić pozytywne i negatywne cechy postaci. Ważne jest, aby zauważyli, że w czasie trwania akcji złe cechy postaci ulęgają pozytywnym przeobrażeniom.
Charakteryzowanie postaci w słowie, jak i w piśmie jest również ćwiczeniem słownikowym.
W czasie pracy z lekturą powinno się rozpatrywać z uczniami oprócz analizy treści także formę utworu, by ukazać dziecku różnicę między językiem potocznym, a literackim i poetyckim, uwrażliwiając je na piękno mowy ojczystej. Przystępując do analizy formy utworu, ustala się z uczniami, czy utwór jest pisany prozą, czy wierszem. Następnie określa się jego gatunek i formy wypowiedzi.
Na tym poziomie nauczania wyróżnia się trzy rodzaje form wypowiedzi: narrację, opis i dialogi.
Z narracją uczeń styka się już w klasie pierwszej np. przy omawianiu lektury Marii Kownackiej „Plastusiowy pamiętnik”, wówczas wprowadzamy określenie „pamiętnik”.
„Uczniowie w klasach niższych bardzo lubią dialogi. Poprzez właściwe wykorzystanie dialogów występujących w tekście można z pewnością wpłynąć na stopień zaciekawienia dzieci książką i uaktywnić ich sfery emocjonalne, zwłaszcza gdy wcielają się w określone postacie. Uczniowie zobaczą wtedy, że dialogi pozwalają na bardziej bezpośredni kontakt z bohaterami, na lepsze zrozumienie ich charakterów oraz prowadzą do głębszego przeżywania ich losów”.
Opisy występujące w lekturach pozwalają na pełniejsze przekazanie obrazu oraz pobudzają wyobraźnię małego czytelnika. Opis powoduje zatrzymanie biegu wydarzeń, pozwalając lepiej przyjrzeć się jakiemuś zjawisku, rzeczy, postaci.
Ma też na celu wprowadzenie czytelnika w określony nastrój. Dzięki doborowi artystycznemu środków wyrazu dostarcza przeżyć estetycznych, budzi zachwyt, podziw, wywołuje smutek, żal lub radość.
Opisy pogłębiają przeżycia emocjonalne i pomagają w pełniejszym odbiorze treści.
Następnym etapem analizy literackiej utworu jest rozpatrywanie jego strony stylistyczno – językowej. Przede wszystkim należy sprawdzić, czy język książki był dla dzieci w pełni zrozumiały. Zatem po poznaniu treści książki przystępuje się do ćwiczeń słownikowych, tj. wyjaśnianie znaczenia wyrazów, ułożenie słowniczka tematycznego, dobieranie wyrazów o podobnym znaczeniu (bliskoznacznych), dobieranie wyrazów o przeciwnym znaczeniu, utrwalenie pisowni wyrazów przez tworzenie wyrazów pokrewnych i grupowanie ich w rodziny wyrazów, użycie wyrazów w zdaniu.
Za pomocą tych ćwiczeń zwracamy uwagę dzieci na piękno i bogactwo języka, na świeżość i oryginalność zwrotów i wdrażamy je do odbierania wrażeń estetycznych związanych z artystyczną formą utworu.
Zrealizowaniu tego celu będą służyć utwory poetyckie o dużej randze artystycznej.
Zwrotkowa budowa wiersza, powtarzający się refren, rytm i rym ułatwiają dzieciom zrozumienie treści, a równocześnie sprawiają im przyjemność, dostarczają radości i sprzyjają poddawaniu się określonemu nastrojowi wierszy lirycznych. Szczególnie przemawiają do dzieci wiersze głośno i pięknie czytane lub recytowane przez nauczyciela.
Kolejnym etapem jest omawianie środków artystycznego wyrazu. Należą
do nich wyrazy dźwiękonaśladowcze, przenośnie, porównania i epitety. „Specjalne środki językowe i stylistyczne stosowane w utworach literatury pięknej to przede wszystkim duża kreatywność języka: wyrazy są używane w nowych niespotykanych w mowie codziennej, znaczeniach. Znaczenia przenośne wyrazów, nagromadzenie epitetów, wyrazów dźwiękonaśladowczych, niespotykanych związków wyrazowych, barwność, obrazowość wypowiedzi, a przy tym znaczna niekiedy jej kondensacja i skrótowość, to główne cechy kreatywności języka w tekście literackim” – pisze Józef Porayski – Pomsta.
Przy analizie środków artystycznego wyrazu zwraca się uwagę na celową zmianę proporcji w częstotliwości użycia poszczególnych części mowy. W opisach będzie dużo przymiotników, dla ożywienia akcji i podkreślenia jej tempa autor gromadzi wiele czasowników, zaś – chcąc osiągnąć zwięzłość akcji – pomija epitety. Uczeń także powinien posiąść umiejętność starannego i świadomego dobierania słów oraz jasnego i zwięzłego stylu wypowiedzi.
Poszerzanie zainteresowań czytelniczych dzieci w wieku wczesnoszkolnym wiąże się z zapoznawaniem ich z różnorakimi książkami adresowanymi właśnie do nich. Utwór literacki przybliża uczniowi nie tylko czytanie nauczyciela,
ale także przeźrocze, film, audycja telewizyjna, przedstawienie teatralne. Można również przeprowadzać lekcje w świetlicy szkolnej, w kółku zainteresowań, podczas których prezentuje się kilka książek, zachęca do zapisania nazwisk autorów i tytułów pozycji, które najbardziej zainteresowały dzieci, a także zachęca się do wypożyczania ich z biblioteki szkolonej. Prezentacji ciekawych książek mogą dokonywać sami uczniowie, np. recytując wiersz lub jego fragment, czytając najweselszy urywek itp. Już w klasach nauczania zintegrowanego należy prowadzić z uczniami rozmowy, podczas których dzieci uświadamiają sobie własne zainteresowania czytelnicze i określają je. Podczas prezentacji ulubionych książek mogą uzasadnić swój wybór motywując go zainteresowaniem wywołanym np. szatą graficzną, gatunkiem literackim („lubię baśnie, wierszyki”), tematyka utworu („chętnie czytam książki o dzieciach, zwierzętach”), nazwiskiem autora („podobają mi się książki Jana Grabowskiego”).
„Budzenie zamiłowań czytelniczych w warunkach nauki szkolnej w klasach niższych polega na takiej pracy z lekturą, żeby nauczyć dziecko czytania samodzielnego, autentyczności przeżywania, skłonić do własnej refleksji, zaktywizować psychikę dziecka, wprowadzając je w świat rzeczywistości literackiej”.
„Odpowiedni proces wykorzystania lektury dla twórczej działalności uczniów ułatwi im wkroczenie w świat wielkiej literatury, a zakorzenienie przekonania o wartości książki zdecydować może o przynależności do społeczeństwa korzystającego z dobrodziejstw kultury wysokiej”.
„Nauczyciel powinien często wykorzystywać teksty literackie i stwarzać okazje do wielostronnej aktywności uczniów organizując sytuacje dydaktyczne, aby ich odbiór nie był bierny i mechaniczny. Aktywne bowiem poznawanie i przeżywanie jest drogą do trwałej i głębokiej wiedzy i ukształtowania właściwych postaw”.
Budzenie zamiłowań czytelniczych wiąże się z rozwijaniem zdolności percepcyjnych, umiejętności przeżywania, analizowania treści utworu, szukania wzajemnych związków między faktami, zdarzeniami. Kontakt czytelniczy przynosi radość płynącą z osobistego rozumienia i odczuwania, prowadzących do własnej interpretacji treści utworu. Możliwość odebrania utworu w sposób pogłębiony wzmacnia ciekawość i motywuje do samodzielnego czytania.
Potrzeba czytania i kontaktu z książką występuje u większości uczniów klas niższych. Ich aktywność czytelnicza przejawia się przede wszystkim w sięganiu po książkę dla przyjemności. Mały czytelnik nie uświadamia sobie doniosłości faktu obcowania z literaturą. Sięgając po książkę traktuje ją głównie jako źródło przeżyć, a o jej wyborze decydują różnorodne jego predyspozycje, uczucia, postawy oraz zainteresowania. Czytanie dla przyjemności zachęca do lektury, tworzy postawy dobrych nawyków czytania oraz pewnej kultury czytelniczej.
Rodzenie się zamiłowań czytelniczych łączy się u dzieci w młodszym wieku szkolnym z kompletowaniem własnych księgozbiorów. Są w nich książki samodzielnie wybrane przez małych czytelników oraz takie, które trafiły tam przypadkowo (np. prezent imieninowy).
Stopniowo, w miarę narastania dojrzałości czytelniczej, gromadzenie książek staje się bardziej przemyślane. Codzienne obcowanie z książkami,które samodzielnie się kompletowało, troska o nie, rozwija nie tylko uczuciowe przywiązanie do własnej biblioteczki, ale także nawyk częstego z niej korzystania.
Proces wdrażania do czytelnictwa, kształtowania nawyku obcowania
z książką powinien rozpoczynać się od najmłodszych lat. Jeżeli dziecko od samego początku nabierze pewności, że czytanie jest ciekawe i przyjemne, to jego chęć do poznania kolejnych książek będzie stale wzrastać. Aktywna postawa czytelnicza będzie później charakteryzowała się trwałą skłonnością, tendencją świadomego i celowego rozwiązywania problemów w domu, w szkole, w pracy i życiu codziennym
Kreatywny nauczyciel powinien poszukiwać różnorodnych form przekazywania i opracowywania treści lektury.


BIBLIOGRAFIA

1.T. Kłosińska, „Lektura – źródłem kreatywnej działalności uczniów”, w: „Życie Szkoły”, Nr 3/2003, s. 133
2. K. Lenartowska, W. Świętek, „Lektura w klasach I-III”, Warszawa 1993, s. 14.
3. A. Rachlewicz, K. Salwerowicz, „Pedagogiczne podejście sytuacyjne w kształceniu literackim dzieci w młodszym wieku szkolnym”, w: „Życie Szkoły” Nr 10/1998, s. 562.
4. M. Ziółkowska – Sobecka, „Polubić czytanie. Utwory literackie i ich autorzy na lekcjach języka polskiego w klasach I-III”, Warszawa 2000, s. 9.