Miejsce podręcznika w zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej

Dostarczenie dziecku informacji, porządkowanie jego wiedzy o świecie, budzenie zainteresowań i rozwijanie umiejętności – to podstawowe zadania, jakie stoją przed szkołą i nauczycielem zmierzającym do wspierania rozwoju ucznia. Najczęściej wykorzystywanym w tym celu środkiem dydaktycznym jest podręcznik. Mając na uwadze ideę kształcenia dla rozwoju należy podejmować wszelkie próby zintegrowania treści nauczania w zakresie edukacji wczesnoszkolnej. Temu właśnie celowi służy dobry podręcznik, będący środkiem dydaktycznym najczęściej kojarzonym ze szkołą i wykorzystywanym przez nauczyciela.
Podręcznik w szkole występuje wśród wielu innych środków dydaktycznych
i w wielu systemach edukacyjnych zajmuje najważniejsze miejsce. Od czasu wynalezienia druku wziął on górę nad innymi środkami nauczania. Odkąd ludzkość zaczęła przekazywać sobie informacje za pomocą znaków umownych, z których wykształciło się pismo rola podręcznika stale rośnie i zajmuje on poczytne miejsce w edukacji, zwłaszcza wczesnoszkolnej.
W nauczaniu zintegrowanym podręcznik należy do podstawowych narzędzi pracy nauczyciela i ucznia. Traktujemy go jako środek dydaktyczny współdziałający z tzw. żywym nauczaniem oraz całym zestawem innych środków dydaktycznych. Z uwagi na charakterystyczne cechy rozwojowe dziecka w młodszym wieku szkolnym, podręcznik przeznaczony dla tego szczebla kształcenia musi się różnić od innych. Różnice powinny być pochodne wobec wyznaczonych celów kształcenia i wychowania, uwzględniających właściwości procesów emocjonalno – motywacyjnych i intelektualnych uczniów.
Oczekiwania, jakie powinien spełniać podręcznik na etapie edukacji elementarnej, gdy uczniowie nie potrafią jeszcze korzystać z innych źródeł wiedzy są specyficzne. Dlatego też sprawa konstrukcji właściwego podręcznika jest niezwykle ważna i istotna. Nieodpowiedni podręcznik może zniechęcić dziecko do nauki, nie będzie również wspierał działań edukacyjnych.
Transformacja ustrojowa przyniosła w Polsce znaczący przełom na rynku wydawniczym podręczników. Zaznaczyło się to w ciągle zwiększającej się ich liczbie. W związku z tym współczesny nauczyciel musi zastanowić się czy wybrany podręcznik spełni jego i uczniów oczekiwania. W pierwszych latach po wprowadzeniu reformy liczba nowych tytułów podręczników rozszerzała się w szybkim tempie. Aktualnie tytułów jest mniej, a najczęściej kontynuowane są już istniejące na rynku. Pojawiają się też nowe – zmienione edycje znanych książek. Jak więc dokonać właściwego wyboru? To problem, przed którym stoją nauczyciele już od kilku lat.
Autorzy i wydawcy liczą się więc z małym odbiorcą i jego nauczycielem. Przywiązują ogromną wagę do jakości edycji. Na uwagę zasługują coraz to nowe koncepcje dydaktyczne, dobór i układ treści. Zanikła występująca kilkanaście lat wstecz szarzyzna i monotonia.
Właściwie trudno precyzyjnie podać liczbę funkcjonujących obecnie podręczników, gdyż zmienia się ona bardzo szybko. Jedyną formą dopuszczenia podręcznika do użytku szkolnego jest aprobata Ministra Edukacji Narodowej, co jest równoczesne z wpisaniem podręcznika do wykazu i oznacza zgodę na stosowanie go w szkole.
Akceptacja podręcznika do użytku szkolnego powinna być równoznaczna z jego wysoką jakością, co gwarantować mają wymagane recenzje kwalifikacyjne. Rozporządzenie Ministra w tym zakresie określa, iż „(…) warunkiem dopuszczenia podręcznika szkolnego lub zalecenia książki pomocniczej do użytku szkolnego (…) jest uzyskanie czterech pozytywnych recenzji kwalifikacyjnych (…):
- trzech recenzji zawierających ocenę zawartości merytorycznej, w tym ocenę materiału ilustracyjnego; dwie z nich muszą zawierać również ocenę przydatności dydaktycznej odpowiednio dla klasy lub etapu edukacyjnego;
- jednej recenzji zawierającej ocenę poprawności językowej podręcznika.
Wszystkie recenzje muszą także zawierać ocenę materiału ilustracyjnego, który stanowi integralną część podręcznika, zaś w kształceniu wczesnoszkolnym pełni szczególnie ważną rolę.
Nauczyciele mogą więc wybrać z listy dostępnej w Internecie, na której MEN zamieszcza wykaz podręczników szkolnych. „Podręczniki dopuszczone do użytku szkolnego po 10 marca 1999r. podzielono na dwie grupy. Pierwsza z nich to podręczniki o przedmiotowym układzie treści - jest ich 90 – w tym także książki do nauki języków obcych, zaś druga to zintegrowane podręczniki w liczbie 50 (dane z dnia 25.11.2001). Ogółem, więc nauczyciele mają do dyspozycji 140 nowych podręczników szkolnych, z tego do klasy I – 64, do klasy II – 44 i do klasy III – 32. W pełni zintegrowany charakter ma 50 spośród nich. Gdyby do tego doliczyć nadal aktualne, choć w praktyce raczej już nie stosowane, podręczniki sprzed 10.03.19993r., to ich liczba wzrośnie do 263”.28
Z publikowanych przez ministerstwo zestawu podręczników nauczyciele wybierają te, które według nich są najlepsze, a przede wszystkim będą spełniały oczekiwania uczniów. Nasuwa się jednak pytanie: czy nauczyciel dokonał trafnego wyboru? Jeśli jest on człowiekiem kompetentnym, opiera się na doświadczeniu i intuicji, powinien właściwie określić przydatność i wybrać właściwy podręcznik. Konsekwencją tej decyzji jest nuda bądź zaciekawienie dzieci otaczającą je rzeczywistością, bierność lub aktywność ucznia w zdobywaniu wiedzy, radość poznawania lub znudzenie codziennymi obowiązkami szkolnymi. Biorąc pod uwagę, iż owe konsekwencje ponoszą nauczyciele wraz z uczniami, kryteria, jakimi kierują się oni wybierając podręcznik, należą do szczególnie ważnych kwestii w momencie podejmowania tej decyzji. M. Drost przeprowadziła badania, dotyczące stosowanych przez nauczycieli kształcenia zintegrowanego kryteriów wyboru podręcznika. Z badań wynika, że większość nauczycieli postrzega rolę podręcznika jako dominującą i nie wyobraża sobie pracy z młodszymi uczniami bez użycia tego środka dydaktycznego.
Aby wybrać właściwy podręcznik doświadczeni pedagodzy biorą pod uwagę pewne kryteria według następującej kolejności:
• szata graficzna,
• zróżnicowanie stopnia trudności zadań,
• występowanie zabaw i gier dydaktycznych,
• przystępność treści,
• występowanie zadań problemowych,
• duża ilość zadań,
• zgodność z programem nauczania,
• dostępność przewodnika metodycznego dla nauczyciela,
• cena.
Fakt wyboru podręcznika przez nauczyciela ma istotne znaczenie. Może on bowiem dostosować proces edukacji do potrzeb ucznia. Należy też podkreślić, iż stały kontakt dziecka z podręcznikiem jest powszechnym sposobem uniknięcia analfabetyzmu funkcjonalnego. Integracja podręcznika z innymi środkami edukacyjnymi stała się znakiem naszych czasów. W edukacji elementarnej stanowi on integralny składnik optymalizujący proces dydaktyczno-wychowawczy.
Podręcznik jest jedynie pomocą w nauczaniu. Jego właściwe wykorzystanie zależy od nauczyciela. Jako człowiek z doświadczeniem dokonuje on ostatecznej recenzji i decyduje o jego zastosowaniu w szkole.