Czynniki wpływające na zdrowie dziecka w wieku szkolnym

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ZDROWIE DZIECKA
W WIEKU SZKOLNYM

We wczesnych latach szkolnych kształtują się cenne nawyki, które będą wpływać na umacnianie zdrowia. Zdarza się jednak, że dziecko przyswaja nawyki, które zamiast rozwijać, w zdecydowany sposób szkodzą zdrowiu dziecka. Dziecko powinno zostać tak przygotowane w rodzinie i szkole, aby potrafiło żyć zdrowo i bezpiecznie. W tej kwestii równie ważną rolę mają do spełnienia zarówno rodzice jak i nauczyciele. Tylko wiedza o czynnikach mających wpływ na zdrowie dziecka, przekazana dzieciom może sprawić, że zechcą oni żyć zdrowo i bezpiecznie.

I. Do czynników wpływających na zdrowie dziecka zaliczamy m.in.: racjonalne odżywianie, aktywność fizyczną, profilaktykę próchnicy, higienę wzroku, zdrowe środowisko, bezpieczeństwo dziecka, rolę rodziny.
Według specjalistów ds. żywienia za najważniejszy czynnik należy uznać racjonalne odżywianie dziecka.
W wieku szkolnym występują zwiększone potrzeby żywieniowe ze względu na intensywny wzrost, wzmożoną aktywność fizyczną i sprawność umysłową. Dlatego trzeba mu dostarczyć wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. W pożywieniu znajdują się składniki odżywcze takie jak : białka, tłuszcze, węglowodany, błonnik, witaminy, składniki mineralne, woda, kwasy organiczne i inne związki.
1. Białka – są zaliczane do głównych składników budulcowych (mięśni, kości, skóry). W żywieniu człowieka nie można ich zastąpić innymi składnikami pokarmowymi. Źródłem białka są mleko, mięso, ryby, soja, ryż.
2. Tłuszcze – są przede wszystkim źródłem energii. Mają duże walory smakowe, są pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego. Do tłuszczów pochodzenia zwierzęcego zaliczamy m.in. masło, słoninę, smalec, a do roślinnych oliwę z oliwek, oleje oraz margaryny. Człowiek powinien spożywać tłuszcze roślinne, które są zdrowsze a także zwierzęce.
3. Węglowodany – ich rolą jest dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilości energii. Bogate źródło węglowodanów stanowią produkty tj. pieczywo, płatki owsiane i pszenne, makaron, owoce oraz cukier.
4. Błonnik – czyli włókno pokarmowe, roślinne. Wywiera ogromny wpływ na funkcje przewodu pokarmowego. Źródłem błonnika są owoce, szczególnie suszone takie jak morele i śliwki, warzywa oraz pieczywo pełnoziarniste.
5. Witaminy – są także niezbędnymi składnikami pożywienia , których organizm sam nie może syntetyzować. Z tego powodu muszą być dostarczane z pożywieniem. Wyjątek stanowi witamina D, która wytwarzana jest w skórze pod wpływem działania promieni słonecznych. Witaminy są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju człowieka, a szczególnie dziecka.. Dzielimy je na rozpuszczalne w wodzie – C, PP i witaminy z grupy B (B 1, B2, B6, B12, kwas foliowy) oraz rozpuszczalne w tłuszczach – A, D, E oraz K. Najbogatszym źródłem witaminy C są surowe owoce i warzywa. Witaminy A, E, D i witaminy występują w dużych ilościach w mleku, maśle, rybach morskich, olejach roślinnych. Natomiast witaminy z grupy B znajdują się głównie w gruboziarnistych produktach zbożowych tj. ciemne pieczywo, płatki zbożowe, kasze oraz w mleku, mięsie, jajach, rybach, ciemnozielonych roślinach liściastych i strączkowych.
6. Składniki mineralne – to związki traktowane jako niezbędne z uwagi na to, że ustrój człowieka nie potrafi ich syntetyzować. W związku z tym muszą być dostarczane w odpowiednich ilościach i proporcjach z pożywieniem. Występują w produktach pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. Składniki mineralne dzielimy na makro i mikroelementy oraz na składniki budulcowe, regulujące i elektrolity.
7. Woda – jest podstawowym składnikiem organizmu człowieka. Woda odgrywa znaczącą rolę w procesie trawienia biorąc także udział we wchłanianiu strawionego pożywienia , uczestniczy w regulacji temperatury ciała, pełni też funkcję ochronną tzn. chroni gałkę oczną, rdzeń kręgowy, narządy wewnętrzne. Przenosi składniki pożywienia, tlen i hormony do narządów i komórek ustrojowych, a także zbiera produkty uboczne powstałe podczas przemiany materii. Warunkuje prawidłowe krążenie krwi Bez udziału wodny nie mogą w organizmie zachodzić żadne procesy metaboliczne. Aby zachować dobre zdrowie przeciętnie należy wypijać ok. 2,5 litra wody.
Bardzo ważne jest żywienie dzieci w wieku szkolnym. Dzieciom w wieku szkolnym nie powinno się podawać ciężkostrawnego pożywienia. Ponieważ spędzają wiele godzin poza domem należy im zapewnić co najmniej 4 , a najlepiej 5 posiłków dziennie. Odstępy między posiłkami nie mogą być zbyt duże. Przed wyjściem z domu powinny zjeść pierwsze śniadanie. W szkole koniecznie drugie śniadanie. Jest to istotne z uwagi na to, że ich brak osłabia sprawności umysłowe dzieci, co utrudnia skupienie uwagi na lekcji przez co mogą osiągać gorsze wyniki w nauce. Według specjalistów, dzieciom w wieku szkolnym zaleca się podawanie większej ilości mleka i jego przetworów, chudych mięs i wędlin oraz warzyw i owoców. Należy ograniczyć spożycie tłuszczów, szczególnie pochodzenia zwierzęcego, cukru i soli oraz dań typu fast food , które są przez dzieci bardzo lubiane jak np. chipsy, hamburgery.
Specjaliści od spraw żywienia proponują by w skład codziennej diety dziecka szkolnego wchodziły następujące produkty:
- mleko i jego przetwory – są bogatym źródłem wapnia, materiału budulcowego kości i zębów. Dla dzieci szczególnie polecane są: mleko – pełne, z obniżoną ilością tłuszczu, jogurt, maślanka, kefir, sery białe, żółte i topione, budynie i inne potrawy z mleka, koktajle mleczne, masło, lody.
- produkty zbożowe (węglowodanowe) – zawierają m.in. żelazo, witaminę E, witaminy z grupy B. Złożone węglowodany są znaczącym źródłem energii.
- warzywa i owoce – odgrywają bardzo ważną rolę w żywieniu dziecka. Są źródłem witamin i soli mineralnych oraz błonnika pokarmowego. Wykształcenie u dziecka nawyku spożywania warzyw i owoców uchroni je przed chorobami cywilizacyjnymi w dorosłości . W związku z tym należy je podawać dzieciom do każdego z pięciu posiłków.
- mięso i wędliny- zawierają tłuszcze dostarczające energii i białka o najwyższej wartości biologicznej. Białko jest podstawowym składnikiem budulcowym komórek i tkanek. Do przygotowywania śniadań dla dziecka często wykorzystywane są wędliny. Warto jednak zamiennie używać mięsa, z uwagi na to, że jest trwalsze, smaczniejsze, nie zawiera konserwantów i komponentów smakowych.
- jaja – to także pełnowartościowe produkty białkowe, zawierają prawie wszystkie witaminy (oprócz witaminy C) oraz wiele składników mineralnych.
- ryby – są bogate w łatwo przyswajalne białko, witaminy z grupy B, A, D i E, wielonienasycone kwasy tłuszczowe oraz mikroelementy, dlatego nie powinno zabraknąć ich w diecie dziecka.
Zauważono, że żywieniowcy bardzo dużą rolę przypisują śniadaniu. By dziecko mogło rozpocząć nowy dzień, iść do szkoły i aktywnie uczestniczyć w zajęciach potrzebuje wartościowego posiłku. Niedopuszczalne jest zaniedbywanie śniadań zwłaszcza u dzieci. Dzieci regularnie spożywające pełnowartościowe śniadanie łatwiej koncentrują się na lekcjach, są bardziej zrównoważone, opanowane, mniej drażliwe, mają większą odporność. Prawidłowo zbilansowane śniadanie z produktami żywieniowymi z 5 grup zaspakaja około ¼ dziennego zapotrzebowania na składniki odżywcze. Natomiast nie spożywanie śniadań przez dzieci powoduje wystąpienie niedoboru składników odżywczych, który trudno jest uzupełnić w ciągu dnia.
Ważne jest by rozwijającemu się organizmowi koniecznie dostarczyć wszystkich niezbędnych składników pożywienia: białka, tłuszczu, węglowodanów, witamin i składników mineralnych oraz zadbać o właściwy rozkład i liczbę posiłków.
Jednym z często występujących zaburzeń rozwoju u dzieci jest nadwaga i otyłość. Funkcjonowanie dziecka otyłego w szkole bywa utrudnione, ze względu na to, że nie jest akceptowane przez rówieśników. Bywa niezadowolone ze swego życia ponieważ nie spełnia zadań stawianych przez szkołę, rodzinę i otoczenie. Nadwaga i otyłość sprzyjają rozwojowi wielu zaburzeń lub chorób.
Specjaliści podkreślają, że najważniejszymi elementami zapobiegania nadwadze i otyłości dziecka są odpowiednio zbilansowana dieta i codzienna aktywność fizyczna.

II. Drugim niezmiernie ważnym czynnikiem warunkującym zdrowie dziecka jest aktywność fizyczna.
Z lekarskiego punktu widzenia aktywność fizyczna traktowana jest jako najbardziej pożądana forma rekreacji. Pożądany efekt zdrowotny przynosi około 1 godziny dowolnego typu ruchu dziennie. Dziecko by było sprawne tzn. zwinne, silne, wytrzymałe, musi ćwiczyć swoje ciało tak, by pracowały wszystkie jego mięśnie, ścięgna i stawy, a nie wyłącznie te, które pracują np. podczas chodzenia czy stania. Do osiągnięcia tego celu można wykorzystywać szczególnie te formy aktywności, które dzieci lubią , między innymi różnego rodzaju zabawy, gry zespołowe czy gimnastykę (zwłaszcza na wolnym powietrzu).
Rodzice winni zadbać o kształtowanie sylwetki dziecka .Ładna, wysportowana sylwetka i prawidłowa postawa ciała to jedne z elementów zdrowia i sprawności dziecka. Brak ruchu wywiera ogromny wpływ na postawę ciała dziecka, która zależna jest od wydolności i siły gorsetu mięśniowego, naturalnych krzywizn kręgosłupa, ułożenia głowy i kąta ustawienia kręgosłupa wobec miednicy. Postawa ciała może być prawidłowa lub nieprawidłowa, może zmieniać się wielokrotnie w ciągu dnia pod wpływem określonych bodźców.
Postawa ciała w okresie rozwojowym może być zaburzona przez: długotrwałe siedzenie w ławce szkolnej, noszenie ciężkich tornistrów/plecaków, czynniki psychiczne ( trema, lęk ), czynniki higieniczno-zdrowotne np. za daleko od tablicy, złe oświetlenie, nieodpowiednia odzież i obuwie, nieodpowiednie do wzrostu krzesło i biurko, niekorygowane wady wzroku. Najodpowiedniejszym sposobem zapobiegania tym stanom jest zachowanie równowagi między czasem nauki, a wypoczynkiem. Podkreśla się, że zauważone przez rodziców jakiejkolwiek nieprawidłowości w postawie ciała dziecka winny być skonsultowane ze specjalistą, który może zalecić zajęcia korekcyjne. Rolą rodzica jest zadbanie o to, by dziecko aktywnie w nich uczestniczyło, celem niedopuszczenia do pogłębiania się ewentualnej zmiany.

III. Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na zdrowie dziecka jest profilaktyka próchnicy.
Dbania o zęby, by były one piękne i zdrowe dziecko musi się nauczyć. Na stan uzębienia wpływa przede wszystkim racjonalne odżywianie oraz poziom higieny jamy ustnej. Żywienie powinno być zasobne w białko, wapń, oraz sole mineralne i witaminy. Spożywane w określonych porach dnia, bez podjadania między posiłkami.
Rozwój procesu próchnicowego prowadzi do zniszczenia szkliwa i powstania klinicznie stwierdzonego ubytku tkanek. Choroba na etapie wczesnej zmiany jest procesem odwracalnym, a nie leczona próchnica zębiny jest procesem postępującym.
Przestrzegając określonych zasad można skutecznie zapobiegać rozwojowi próchnicy, a więc dziecko powinno:
 Zęby myć 2-3 min. Przynajmniej rano po śniadaniu i wieczorem przed snem. Najlepiej jednak po każdym posiłku. Jeżeli nie ma warunków do czyszczenia zębów, wskazane jest by jamę ustną wypłukać wodą.
 Używać pasty z fluorem. Fluor podczas kontaktu z zębami jest wchłaniany przez szkliwo. Pomaga w regeneracji szkliwa i chroni przed próchnicą. Może też pomóc w zahamowaniu procesu próchnicowego.
 Używać szczoteczki o miękkim włosiu, giętkiej rękojeści – pomaga chronić dziąsła i zęby przed uszkodzeniem. Wskazane jest by szczoteczkę wymieniać gdy jej włoski są trwale odkształcone tj. po około 6-8 tygodniach.
 Jeść pokarmy bogate w białko i wapń ( np. nabiał, rośliny strączkowe, orzechy, ryby ) oraz w fosfor ( np. ziarna pszenicy, mak, pestki dyni ). Pokarmy te są źródłem składników budulcowych niezbędnych do prawidłowego rozwoju zębów dziecka.
 Ograniczyć podjadanie między podstawowymi posiłkami, jedzenie słodyczy i picie słodkich napojów, ponieważ powstający osad nazębny może powodować uszkodzenie zębów osłabiając je i przyczyniając się do powstawania ubytków.
 Regularnie odwiedzać stomatologa by wychwycić wszelkie nieprawidłowości
w rozwoju uzębienia, korygować je, a najlepiej skutecznie zapobiegać.
 Piękny uśmiech niewątpliwie dodaje uroku człowiekowi. Chcąc zachować go przez całe życie, musimy nieustannie dbać o higienę jamy ustnej co zagwarantuje zdrowe i ładne uzębienie. Dziś na rynku dostępny jest szeroki asortyment środków do utrzymania higieny jamy ustnej, dostosowany także do dziecka w wieku wczesnoszkolnym.

IV . Nie mniej ważnym niż wymienione dotychczas czynnikiem wpływającym na zdrowie dziecka jest ochrona wzroku dziecka. Nikogo nie trzeba przekonywać, że wzrok jest najcenniejszym skarbem. Wady wzroku, obok wad postawy, zaliczane są do najczęściej występujących problemów zdrowotnych dzieci w wieku szkolnym. Zaburzenie ostrości widzenia objawia się tym, że dziecko źle rozpoznaje znaki na tablicy, a także w książkach i zeszytach. Wczesne wykrycie i zdiagnozowanie niedowidzenia jest ważne ze względu na możliwość wprowadzenia odpowiednio wcześnie postępowania korygującego, np. ćwiczenia w przypadku dziecka zezującego lub okularów.
Wyłącznie lekarz okulista powinien stwierdzać stan zdrowia wzroku dziecka. Jeśli zaleci noszenie okularów, rodzice powinni przekonać dziecko i dopilnować by je nosiło. Zaniedbywanie używania okularów korygujących wzrok grozi przykrymi następstwami zdrowotnymi, a ich używanie stwarza możliwość osiągania lepszych wyników w nauce.
Ważne jest także oświetlenie miejsca nauki dziecka. Lampa wisząca nie zapewnia odpowiedniego oświetlenia. W celu właściwego oświetlenia miejsca nauki i odrabiania lekcji należy ustawić lampkę na biurku tak, żeby nie zasłaniała używanej przez dziecko ręki, tzn. z lewej strony dla praworęcznego i odwrotnie dla leworęcznego. Żarówka nie może oślepiać lecz tylko dobrze oświetlać miejsce pracy dziecka. Najlepszym rozwiązaniem jest odrabianie lekcji przy świetle dziennym.
Szczególnego podkreślenia wymaga problem oglądania telewizji w aspekcie ochrony wzroku dziecka. Zachowanie odpowiedniej odległości od ekranu – co najmniej 3,5 m. oraz wyregulowanie funkcjonowania odbiornika to bardzo ważne warunki umożliwiające oglądanie . Migocący obraz zwłaszcza oglądany z bliskiej odległości wpływa niekorzystnie na wzrok. Przesiadywanie przed monitorem komputera to kolejne zagrożenie dla wzroku.

V. Czynnikiem wpływającym na zdrowie dziecka, na który należy zwrócić uwagę jest też zdrowe środowisko.
Obecnie stwierdza się, że zanieczyszczanie środowiska, jako jeden
z nieodłącznych elementów cywilizacji powoduje, że systematycznie wzrasta zagrożenie człowieka skażeniami wody, gleby i powietrza.
W ciągu ostatnich lat wiele uwagi poświęcono badaniom nad negatywnym wpływem biernego palenia na zdrowie. Naukowcy udowodnili, że dym tytoniowy zawiera ponad 4000 toksycznych substancji chemicznych, a w tym 40 substancji rakotwórczych. Jest już od wielu lat uznawanym za czynnik powstawania wielu nowotworów złośliwych, a szczególnie raka płuc. Aby zapewnić dzieciom czyste powietrze należy unikać palenia tytoniu zarówno w ich obecności, jak i w pomieszczeniach, w których przebywają. W wielu rodzinach dzieci są skazane na wdychanie dymu tytoniowego, czyli biernie palą. Dziecko przebywające w otoczeniu osób palących jest narażone na wdychanie bocznego strumienia dymu tytoniowego, który zawiera 35 razy więcej dwutlenku węgla i 4 razy więcej nikotyny niż dym wdychany przez palacza. Dym tytoniowy wywołuje reakcje alergiczne, takie jak łzawienie oczu czy kaszel. Może to doprowadzić do rozwoju chorób układu oddechowego najczęściej płuc i oskrzeli. Badania naukowe dowodzą, że dzieci palaczy, w porównaniu z dziećmi niepalących rodziców, mają większe trudności z koncentracją i uzyskują gorsze wyniki w nauce. Następstwa zdrowotne biernego palenia mogą również pojawić się w dorosłości w postaci chorób odtytoniowych. Kierując się racjonalnymi przesłankami, specjaliści zachęcają , by w otoczeniu naszych dzieci stworzyć strefę wolną od dymu tytoniowego.

VI. Także bezpieczeństwo dziecka w szkole i domu jest ważnym czynnikiem warunkującym jego zdrowie.
W szkole dziecko uczy się, że zachowując się bezpiecznie będzie czuło się dobrze, będzie zdrowe i radosne, a ci którzy go otaczają także będą zdrowi i zadowoleni. Natomiast zachowując się niebezpiecznie może skrzywdzić siebie i innych.
By dotrzeć do szkoły dziecko samodzielnie porusza się po drodze. Powinno więc posiadać wiedzę o podstawowych zasadach ruchu drogowego i umiejętności bezpiecznego zachowania się na drodze. W drodze do szkoły dziecko narażone jest może być zaczepiane przez nieznane osoby, „wabione” pieniędzmi, słodyczami i zabawkami, by wsiadło do samochodu. Dziecko w wieku szkolnym powinno być przygotowane na zaistnienie takich sytuacji i wiedzieć jak się zachować.
Niestety, ale w otoczeniu dziecka, mogą pojawić się również niebezpieczne zwierzęta, do których nie powinno się zbliżać, drażnić, dotykać. W razie zaatakowania przez psa dziecko winno przyjąć postawę pasywną, ukucnąć, skulić się chowając głowę w Warto poświęcić chwilę uwagi bezpieczeństwu w domu i jego otoczeniu. Należy zwracać szczególną uwagę na bezpieczeństwo dziecka w domu aby zapobiec wielu nieszczęśliwym wypadkom.

VII. Niewątpliwie ważnym czynnikiem determinującym zdrowie dziecka w wieku szkolnym jest jego zdrowie psychiczne. Dla dziecka szkolnego niezmiernie ważny jest regularny tryb życia, przewidujący czas na naukę i zabawę. Niewskazane jest natychmiastowe odrabianie zadań domowych po powrocie ze szkoły. Do nauki dziecko powinno posiadać wydzielone, dobrze oświetlone miejsce, gdzie panuje cisza i spokój, co ułatwia koncentrację i zapobiega szybkiemu zmęczeniu. Nie należy uczniowi przeszkadzać i odciągać od nauki.
Szkodliwe dla zdrowia psychicznego dziecka jest spędzanie dłuższego czasu przed ekranem telewizora czy komputera, ponieważ nie tylko męczy oczy i niekorzystnie wypływa na rozwój kostno-stawowy, ale i obciąża układ nerwowy nadmiarem bodźców wywołujących często pobudzenie nerwowe, lęki, strach i stres. Coraz częściej pisze się o tzw. „chorobie komputerowej” i „telewizyjnej”.
Na uwagę zasługuje także znaczenie odpoczynku w życiu dziecka Istotnym dla rozwoju dziecka jest umiejętne dozowanie czasu przeznaczonego na naukę, rozwijanie zainteresowań i wypoczynek. Niewłaściwe proporcje między nimi mogą być źródłem zmęczenia, zniechęcenia i apatii.
Nie można tutaj pominąć znaczenia snu nocnego dla sprawności psychicznej dziecka. Specjaliści ustalili, że dziecko powinno kłaść się na spoczynek nocny zawsze o tej samej porze. Najlepiej około godziny 2100. Zdrowy, mocny sen decyduje o tym, czy dziecko może twórczo się uczyć.
Oprócz wymienionych wyżej uwarunkowań prawidłowego rozwoju psychicznego dziecka, piśmiennictwo fachowe szczególne znaczenie przypisuje rodzinie. To odpowiedzialni, przygotowani do swej wychowawczej i opiekuńczej roli rodzice, żyjący zgonie, darzący się wzajemnie miłością, szacunkiem i zaufaniem tworzą zdrowy klimat gwarantujący dziecku zaspokojenie podstawowych potrzeb bezpieczeństwa i miłości, a tym samym prawidłowego rozwoju psychicznego.


Łatwo można zauważyć, że wszystkie wymienione tutaj czynniki – racjonalne odżywianie, profilaktyka próchnicy, higiena wzroku, zdrowe środowisko wokół dziecka, bezpieczeństwo dziecka i zdrowie psychiczne – wywierają bardzo ważny wpływ na zdrowie dziecka. Zaniedbanie znaczenia któregokolwiek z nich może doprowadzić do zaburzeń w rozwoju psycho-fizycznym dziecka. Ponad wszelką wątpliwość wiadomym dziś jest, że kondycja zdrowotna dorosłego człowieka jest głęboko zakorzeniona w jego dzieciństwie, a rozwijana winna być w wieku młodzieńczym i utrwalana w dorosłości.
Rodzina i szkoła kształtują osobowość dziecka, jego stosunek do rzeczywistości, i co wydaje się być najważniejsze – jego zachowania i nawyki, także te warunkujące zdrowie. Roli rodziców jako wzoru i przykładu nie można przecenić. Wychowanie powinno być racjonalne i konsekwentne, pozbawione nadmiernej surowości lub nadmiernego pobłażania, oparte na prostej zasadzie: „ Kochać i rozumieć”.


Opracowano na podstawie:

1. Marianna Charzyńska-Gula, Program wychowania zdrowotnego w szkole podstawowej i ponadpodstawowej, Scenariusze zajęć dla klasy I-III Szkoła Podstawowa, Komisja Profilaktyki Zarządu Głównego Polskiego Towarzystawa Kardiologicznego, Lublin,1995.
2. Dorota Czerwińska, Edyta Gulińska, Podstawy żywienia człowieka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa, 2005.
3. Bezpieczeństwo i higiena uczniów szkół i wychowanków placówek oświatowych, Ustawodawstwo szkolne cz.IX, Polski Dom Wydawniczy ŁAWICA, Warszawa/Poznań 1993/1994.
4. Moje dziecko idzie do szkoły, Wydawca Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu, Oddział Oświaty Zdrowotnej i Promocji Zdrowia, Poznań, 2008.
5. Podstawy teoretyczne programu Trzymaj formę, Poradnik dla nauczycieli, Warszawa, 2007.
6. Przewodnik dla nauczycieli, Colgate-Palmolive Company, 2004.
7. Radosny Uśmiech, Radosna przyszłość. Przewodnik dla nauczycieli, Colgate-Palmolive Company, 2004.
8. Rodzinna encyklopedia zdrowia, T.1 , Polska Oficyna Wydawnicza „BGW” Warszawa, 1992.