Ocenianie w procesie dydaktycznym

Próby zdefiniowania oceniania podejmują różni autorzy i tak R. M. Dawis ocenianie definiuje jako „nieustający proces gromadzenia i interpretowania informacji w celu wartościowania decyzji podejmowanych w trakcie konstrukcji kształcenia”. Zatem ocenianie systemu kształcenia to ocenianie treści kształcenia, organizacji kształcenia, wyposażenia dydaktycznego, działań nauczyciela, osiągnięć szkolnych uczniów. Zbliżone jest to do pojęcia oceniania zaproponowanego przez L. Korpowicza: „Ewaluacja systemu dydaktycznego jest zbieraniem informacji o warunkach, przebiegu i wynikach wdrażania tego systemu w celu jego ulepszenia lub podjęcia decyzji o dalszym stosowaniu.” Natomiast według Ch. Gallowaya „ocenianie jest procesem zbierania informacji, formułowania sądów o informacjach i podejmowaniem na ich podstawie odpowiednich decyzji”. Najistotniejszą cechą wspólną definicji jest przekonanie ich autorów o tym, że celem oceniania systemu kształcenia jest sprawdzenie jego efektywności w celu podjęcia trafnych decyzji.

Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów nie sprowadza się wyłącznie do badania efektywności kształcenia. Ważne jest również dlatego, że w szkole ocenianiu wyznacza się takie zadania, jak: diagnoza, a więc monitorowanie postępów ucznia i zmian, jakie zachodzą pod wpływem oddziaływania dydaktycznego; ewaluacja, czyli rozpoznanie i wartościowanie efektywności nauczania; wspomaganie ucznia w uczeniu się; prognozowanie: wykrywanie potencjału ucznia i projektowanie dalszej drogi kształcenia; różnicowanie pomagające w dobieraniu metod i programów do poziomu osiągnięć ucznia, określanie pozycji w klasie, zaświadczanie o poziomie odpowiednim świadectwem.

Efektem tego procesu jest ocena. Jeśli ta ocena oprócz wymagań programowych uwzględnia inne czynniki np. możliwości ucznia, sytuację rodzinną, mówimy o ocenie społeczno – wychowawczej. Natomiast, jeśli dotyczy stopnia opanowania wiedzy i umiejętności, nazywana jest oceną dydaktyczną.

Ocenie szkolnej przypisano dwie funkcje. Klasyfikacyjną wyrażoną za pomocą umownego symbolu służącą zróżnicowaniu i porządkowaniu uczniów zgodnie z pewną skalą. Ta funkcja jest użyteczna przy ocenie poziomu opanowania wiedzy w dłuższym dystansie, porównywania osiągnięć uczniów ze standardami, różnicowaniu i selekcji uczniów ze względu na dalsze kształcenie, informowaniu nadzoru i środowiska.
Funkcja diagnostyczna jest użyteczna przy rozpoznawaniu indywidualnych potrzeb każdego ucznia, opisie rozwoju kompetencji ucznia, informacji dla ucznia i rodziców, określenia efektywności stosowanych metod pracy, porównywaniu efektywności programów nauczania, planowaniu procesu nauczania oraz braniu przez ucznia odpowiedzialności za proces uczenia się.
Te funkcje spełnione będą wówczas, gdy ocena szkolna będzie efektywna, czyli rozbudzać będzie u uczniów wewnętrzną motywację do pracy. Uczeń będzie się chciał i lubił rozwijać.
Szmigel i Sołtys uważają, że dobre ocenianie uruchamia refleksję nad tym, jak działamy, co osiągamy, co możemy zmienić w swym sposobie działania. Dobre ocenianie dostarcza od innych ludzi i samego siebie informacji o tym, jak działamy i co osiągamy. Wymaga również jasno sformułowanych kryteriów, ze względu na które analizowany jest zarówno proces działania ucznia, jak i uzyskiwany przez niego efekt.

W dobie reformy i budowania wewnątrzszkolnych systemów oceniania wielkim uznaniem cieszy się pojęcie oceny wspierającej. Ocenianie wspierające, czyli w zasadzie całe ocenianie śródroczne polega na ustaleniu oceny możliwie adekwatnej do wiedzy ucznia, niosącej prawdziwą informację, ale zakomunikowanej uczniowi w ten sposób, aby wspierać rozwój szkolny. Ocena musi być uzasadniona, wyposażona w komentarz. Nauczyciel w przypadku każdej oceny powinien nie tylko wyjaśnić, dlaczego uczeń uzyskał taki , a nie inny stopień, ale powinien wskazać uczniowi sposób uzyskania lepszej oceny lub doskonalszego wykonania zadania. Dotyczy to nie tylko ocen najniższych, ale także najwyższych. Ocena wspierająca zawiera więc wskazówki dalszej pracy ucznia i w ten sposób pomaga mu w uzyskiwaniu osiągnięć. Trzeba uczniowi wyjaśnić, co ma zrobić i jak doskonalić. Pierwszym więc warunkiem oceny wspierającej jest instrukcja postępowania ucznia. Drugim warunkiem jest sformułowanie tej oceny w sposób życzliwy, przyjazny, nie raniący. Należy pamiętać o dwóch zasadach: pierwszeństwa zalet oraz posługiwania się kodem pozytywnym. Oceniamy osiągnięcia ucznia, a nie jego braki, czy niedostatki. Nagroda za sukces powinna być większa niż kara z uchybienie. Należy bezwzględnie stosować żelazną zasadę – najpierw wskazać uczniowi zalety jego pracy, a później wady. Kolejność jest bardzo ważna z psychologicznego punktu widzenia. Uczeń z innym nastawieniem przyjmuje krytykę, kiedy usłyszał zalety. Pojawia się wtedy pragnienie usunięcia wad. Jeśli jest odwrotnie rodzi się nastawienie negatywne. Taka jest zasada nowoczesnej i skutecznej dydaktyki. Nawet u najsłabszych uczniów nauczyciel winien znaleźć choćby zadatki
na poprawę, zadeklarować wiarę, że ucznia stać na więcej. Taką wiarę musi posiadać każdy nauczyciel. W innym wypadku mówi Klemens Stróżyński „nie ma moralnego prawa stanąć przed klasą i rozpocząć lekcji.”
Oceny sumujące wystawiane są na progach edukacyjnych, czyli wtedy, gdy uczeń kończy szkołę bądź zdaje egzamin wstępny. Mają one za zadanie poinformowanie, czy uczeń poradzi sobie w nowej szkole, albo czy spełnił stawiane mu w dotychczasowej szkole wymagania. Zawierają więc diagnozę wiedzy i umiejętności ucznia, a nie mają zadania wspierania jego rozwoju.

Ocenianie nierozerwalnie łączy się z kontrolą, której dokonuje nauczyciel, ale i powinien również uczeń. Ważne jest, żeby w klasie panował klimat bezpieczeństwa tzn. porażki i niepowodzenia traktowane są jako coś naturalnego i nieuniknionego. Jednym z elementów systemu oceniania
są sposoby sprawdzania postępów uczniów. W literaturze przedmiotowej proponuje się następujące formy kontroli:
- zadawanie uczniom pytań w czasie lekcji wprowadzających nowy materiał i w czasie lekcji powtórzeniowych przeznaczonych w całości
na utrwalanie i jednocześnie kontrolę ( ustną );
- dawanie uczniom poleceń ( zadania, ćwiczenia ), które wykonują ustnie lub pisemnie na tablicy albo w zeszycie przedmiotowym;
- prace klasowe w postaci wypracowania, dyktanda, zadań.
- stosowanie nauczycielskich sprawdzianów bądź wystandaryzowanych testów osiągnięć szkolnych.;
- obserwowanie uczniów w czasie zajęć dydaktycznych;
- szacowanie wytworów uczniów;
- analiza notatek sporządzonych w zeszytach.
Z formami kontroli związany jest problem formułowania pytań. Poprawne formułowanie pytań warunkuje uzyskanie pożądanej, właściwej odpowiedzi, a co za tym idzie poprawne wykonanie polecenia i pozytywną ocenę. Za błędne uznaje się pytania niejasne, sugerujące odpowiedź, pytanie
o kilka kwestii naraz, zadawanie następnego pytania mimo braku odpowiedzi na poprzednie, brak poprawy odpowiedzi błędnej, stawianie pytań przekraczających możliwości uczniów, zadawanie pytań do rozstrzygnięcia, jednostronny dobór pytań.
Kontrola winna być prowadzona systematycznie, równomiernie rozłożona na cały okres nauki, zarówno bieżąca, semestralna i roczna.
Oprócz kontroli indywidualnej stosujemy kontrolę grupową (pogadanka), której celem jest informacja o poziomie opanowania wiedzy. Coraz powszechniej stosowanym narzędziem kontroli semestralnej i rocznej jest test dydaktyczny. Przeprowadzając badania kompetencji za pomocą testów trzeba pamiętać o umiejętnym rozplanowaniu w czasie uwzględniając higienę pracy umysłowej, niektórych testów nie da się przeprowadzić wszystkim uczniom jednocześnie. Może zajść potrzeba przeprowadzenia testów indywidualnych uwzględniających możliwości uczniów. Wyniki muszą stać się dla nauczyciela materiałem do analizy, może zajść ewentualność ponowienia próby na innym materiale.
Do sposobów sprawdzania postępów uczniów należy również egzamin. Egzaminowanie według Niemierki to wszelkie procesy ustrukturalizowanego sprawdzania i oceniania osiągnięć. Istotne przy tym jest, że egzamin posiada swoją strukturę znaną egzaminowanym (forma ustna, pisemna, część zewnętrzna i wewnętrzna, sposoby sprawdzania np. test, działania praktyczne, esej), ma określony sposób zliczania wyników i ich interpretowania, obejmuje określony zakres materiału i umiejętności. B. Niemierko wyróżnia egzaminy doniosłe (ważne dla egzaminowanego, decydujące o losie – matura, egzamin
na studia, egzamin gimnazjalny) oraz powszednie (służą ustaleniu osiągnięć ucznia według ustalonych kryteriów, z określonego materiału, przeprowadzone w szkole). Nauczyciel jest zobowiązany pomagać uczniom nie tylko w rozwoju, w nabywaniu wiedzy, ale również w takim zdaniu egzaminu, aby aspiracje każdego ucznia mogły być zaspokojone.

Z kontrolą związana jest ocena cyfrowa mająca wiele mankamentów, między innymi i ten, że dzieli uczniów na dobrych i słabych. Odpowiedzią
na krytykę cyfrowej oceny jest ocena opisowa. Umożliwia ona uzyskanie przekrojowego obrazu rozwoju dziecka na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej. Uczniowie pozbawieni są uczucia niezdrowej rywalizacji o lepszy stopień,
są samokrytyczni w stosunku do swych osiągnięć. Natomiast obserwacja dziecka pozwala nie tylko na wykrycie indywidualnych potrzeb dziecka,
ale pomaga nauczycielowi opracować metody pracy z uczniami dostosowane
do ich rozwoju. Ocenianie opisowe jest czynnikiem ułatwiającym współpracę nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej z nauczycielami w nauczaniu blokowym, eliminuje stres, wpływa na potęgowanie otwartości i elastyczności w podejściu do zadań edukacyjnych. Ocena opisowa jest formą dokładnego przekazu informacji na temat rozwoju osobowości ucznia, umożliwia sprawne wykrycie jego deficytów rozwojowych i trudności, daje możliwość trafnego wyboru kierunku pracy, jest też szansą swobodnego, nie skrępowanego cyframi rozwoju uczniów.

Do elementów systemu oceniania należą sposoby informowania rodziców o efektach pracy ich dzieci. Można wymienić dwie grupy. Pierwszą
z nich stanowią kontakty bezpośrednie nauczyciela z rodzicami: zebrania ogólnoszkolne, klasowe, indywidualne rozmowy, zapowiedziana wizyta w domu ucznia. Druga grupa to kontakt pośredni: rozmowa telefoniczna, korespondencja listowna, adnotacja w zeszycie przedmiotowym. Nauczyciel winien dostarczać informacji, gdy rodzic jest przygotowany na ich przyjęcie, najpierw opisać wyniki pracy ucznia, a następnie swoją reakcję, przekazać informację, a nie wydawać sądu o uczniu, informować , co uczeń jest w stanie zmienić, podawać informacje w małych dawkach, informacja powinna być szybką reakcją na konkretną zmianę. Wewnątrzszkolny system oceniania
ma służyć przecież ocenie postępów ucznia, a nie jego osoby. Daje to mu szansę na korzystne zmiany, na rozwój.

Ogromna jest złożoność problematyki oceniania, jest ono nierozerwalnie złączone z nauczaniem. Oceny pełnią funkcje informacyjne, motywacyjne, selekcyjne, odgrywają ważną rolę w uczeniu się i nauczaniu. Przedmiotem oceny bywa najczęściej stan wiedzy ucznia, na nie mniejszą uwagę zasługują postępy, jakie on czyni, oraz jego wkład pracy. Niepokoi znaczna subiektywność ocen nauczycielskich, wpływ na nie pewnych stałych tendencji ujawnianych przez poszczególnych nauczycieli. W związku z niekorzystnymi konsekwencjami subiektywności ocen nauczycielskich szczególnego znaczenia nabiera dążenie do ich obiektywizacji. Zwraca uwagę również wielość egzaminów, zaniedbuje się natomiast często niezwykle ważną i przydatną w nauczaniu dokumentację postępów ucznia, co odbija się negatywnie na uzyskiwanych efektach.

Bibliografia:
1. Wojciech Walczak „Jak oceniać ucznia”, Galaktyka, Łódź 2001r.
2. Bolesław Niemierko „Między oceną szkolną a dydaktyką”, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991r.
3. Ministerstwo Edukacji Narodowej o ocenianiu, Warszawa 1999r.
4. Iwona Hudańska „Szkolny system oceniania”, Oficyna Wydawnicza , Poznań 1999r.
5. M. Roszkowska – Przetacznik, Longina Wtorkiewicz „Ocenianie opisowe – diagnoza i motywacja”, Superstudium, Kraków 2000r.
6. Stefania Misiorek „Wewnątrzszkolny system oceniania”, Wydawnictwo Arka, Poznań, 1999r.