Analiza rozwoju twórczości plastycznej dziecka ( od bazgroty do schematu rysunkowego )

Problematyka twórczości budzi od wielu lat żywe zainteresowanie przedstawicieli wielu dziedzin nauk społecznych. Obejmuje ona swoim zasięgiem wiele zagadnień, grupujących się wokół czterech kategorii:
1) wytworu jako rezultatu działalności twórczej
2) osobowości jako podstawowego generatora zachowań twórczych człowieka
3) procesu twórczego, w którego przebiegu powstają wytwory materialne bądź ideowe
4) społecznych uwarunkowań twórczości.
Jest wiele definicji twórczości, które zazwyczaj skupiają się wokół zagadnienia procesu twórczego. „Rozwój twórczości plastycznej rozpoczyna się już w momencie gdy dziecko stawia pierwsze kroki na papierze. Czyni to na swój własny, niepowtarzalny sposób”. I tak W. Okoń twierdzi, iż „ twórczość to proces działania ludzkiego dający nowe i oryginalne wytwory, oceniane w danym czasie jako społecznie wartościowe” , a także jest to „aktywność przynosząca wytwory nieznane, zarazem społecznie wartościowe”. Podobnie do owego problemu podchodzi szereg autorów , których punkt widzenia jest cytowany przez A.Strzałeckiego, a mianowicie, twórczość jawi się tu jako proces prowadzący do powstania nowego dzieła, uznanego przez pewną grupę ludzi jako zadowalające lub użyteczne w określonym czasie. „A. Koestler zawęża nieco pojęcie „twórczości” i ujmuje ten termin jako wewnętrzną, indywidualną predyspozycję jednostki do realizowania swoich możliwości w procesie twórczym. Jest to dar twórczy, indywidualna cecha człowieka, który dzięki wrodzonej dyspozycji, wyjątkowej zdolności percepcji, płynności rozumowania potrafi wyłuskać ziarna prawdy z zawiłej rzeczywistości świata. Wymienione cechy stanowią o twórczej aktywności człowieka”. Szczególną rolę w rozwoju osobowości dziecka przypisuje się pewnemu rodzajowi aktywności własnej, tj. aktywności twórczej. Zyskuje ona takie miano zawsze, gdy w jej następstwie tworzy się coś nowego dla siebie. Podsumowując więc, proces twórczy jawi się jako szereg ukierunkowanych czynności psychicznych i fizycznych, mniej lub bardziej uświadomionych przez podmiot tworzący, w wyniku czego, następuje ekspresja własnej osobowości poprzez dokonywanie zabiegu przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i własnego ja”. Jego charakterystyczną cechą jest funkcja autokreacyjną. Realizuje się tutaj następujące funkcje rozwoju:
- poznawania, przeżywania i działania
- motywacji do działania
- wartościowania i samooceny
- samoświadomości
- samorealizacji i kreacji
- terapii i dynamicznej harmonii osobowości
- uspołecznienia.
Niewątpliwie ważnym zagadnieniem przy okazji przedstawiania terminu „twórczości” jest „postawa twórcza”, która wiąże się z omawianą już tutaj „aktywnością twórczą”. Postawę twórczą określa się jako „dyspozycję do tworzenia, która w stanie potencjalnym istnieje u wszystkich ludzi i w każdym wieku, uzależnioną od środowiska społeczno- kulturalnego”. Guilford i Lowenfeld wyznaczyli kryteria tejże postawy, które są następujące:
1) wrażliwość na problemy: wrażliwość na rzeczy i przeżycia, która pozwala na dostrzeganie subtelności, stwierdzanie braków, postrzeganie tego, co niezwykłe, odkrywanie potrzeb i niedostatków zarówno w rzeczach, jak i w ludziach
2) zdolność do pozostawania w stanie gotowości wyrażającej otwartość i płynność myśli, np. gotowość na przyjęcie idei jest zdolnością do kojarzenia pewnej ilości idei z jednym przedmiotem, ilość odpowiedzi na jeden dany bodziec jest oznaką umysłu twórczego
3) mobilność czy możliwość szybkiego przystosowania się do nowych sytuacji, skutecznego reagowania na zmiany, tutaj również różnorodność odpowiedzi jest oznaką umysłu twórczego
4) oryginalność- właściwość ta, stanowi dla psychologów jeden z najważniejszych składników myślenia dywergencyjnego
5) zdolność do przeobrażania i do nowych oznaczeń, czyli umiejętność poprawnego i stałego posługiwania się myślą, po to by przeobrazić, nadać nowe znaczenie materiałom ze względu na ich nowe zastosowania
6) analiza, czy też zdolność do abstrakcji- czyli przejście od syntezy do analizy rzeczy
7) synteza, tj. gromadzenie wielu przedmiotów lub ich części, po to by nadać im nowe znaczenie, tak jak czyni dziecko, gdy gromadzi różne materiały by zrobić kolaż lub obraz
8) organizacja koherentna, dzięki której człowiek jest zdolny do harmonizowania swych myśli, wrażliwości i zdolności postrzegania z własną osobowością.
J.Kujawiński, podkreślając pedagogiczny aspekt twórczości dziecka, stwierdza, iż przez własną aktywność twórczą, rozumie się podejmowaną chętnie, opartą na własnych pomysłach, świadomą celu osobistą działalność jednostki, stymulowaną przez zadania problemowe, zintegrowane z jej potrzebami, której efektem jest odkrycie lub wytwarzanie czegoś dla niej nowego i pożytecznego. „Aby pobudzać, wyzwalać i rozwijać twórczą aktywność dziecka, należy stwarzać takie sytuacje, które pozwolą mu:
• podejmować i kontynuować działanie z własnej chęci
• odczuwać satysfakcję z własnego działania
• świadomie poszukiwać, odkrywać, realizować oraz sprawdzać i oceniać w działaniu własne pomysły
• osiągać przez własne działanie coś dla siebie nowego i mieć świadomość odkrycia nowości własnym wysiłkiem”.
„Dziecko rozwija się indywidualnie we właściwym dla siebie tempie i dlatego wszystkie podziały na fazy rozwojowe, czy to związane z procesem dorastania (wiek niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, młodszy szkolny, dorastania, młodzieńczy), czy piagetowski podział pod kątem dojrzewania procesów myślenia (sensoryczno- motoryczny, przedoperacyjny, operacji konkretnych , operacji formalnych), jak i inne podziały, w tym fazy rozwoju rysunku, należy rozumieć płynnie. Rozwój jest bowiem procesem ciągłym, każdy wcześniejszy jego element jest podstawą dla kolejnego. Rysunek dziecka często jest poprzedzany umiejętnością wysławiania się, a zatem staje się jeszcze sposobem komunikowania się z otoczeniem. Dzisiejsze spojrzenie na rozwój rysunku dziecka, w ogóle na jego rozwój plastyczny, zawdzięczamy badaniom Kerschensteinera, Schumana, Lewenfelda, Brittaina i Burta. Każdy z tych badaczy podchodził do problemu w inny sposób: Kerchensteiner dokonał analizy formalnej wytworów dzieci, nie odnosząc się do ich treści; Schuman uważał, że rysunek jest wewnętrznym modelem rzeczywistości: interesowała go zarówno forma jak i treść prac plastycznych; Lowenfeld i Brittain szczególną uwagę poświęcali roli technik plastycznych, które służyły za środki wyrazu; C.Burt oparł analizę rozwoju rysunku na genetycznej teorii ewolucyjnej, wczesne formy rysunku, autor traktuje jako formy wypowiedzi małego dziecka”. Ekspresja dziecka to jednej strony spontaniczne wyrażanie jego osobistych przeżyć, a z drugiej- odbicie rzeczywistego świata, czyli życia dziecka w środowisku. Najbardziej powszechną formą wypowiedzi przez sztukę w dzieciństwie jest rysunek, rzadziej taniec czy muzyka.
Wytwory artystyczne dzieci mówią nam bardzo wiele. Dziecko ujawnia w nich bez obaw swą osobowość. Twórczość artystyczna jest dla niego czymś więcej niż spędzeniem czasu; jest sensowną formą wypowiedzenia się, jest też sposobem wyodrębnienia z otoczenia tych elementów, z którymi dziecko identyfikuje się oraz organizowaniem ich w sensowną całość. Sztuka jest więc dla dziecka czymś ważnym, istotnym zarówno dla procesów myślenia, rozwoju percepcyjnego i emocjonalnego, jak i dla rosnącej świadomości społecznej. Jak już wyżej napisano, wielu autorów zajmuje się tą tematyką, dlatego też w literaturze spotykamy się z różnymi klasyfikacjami faz rozwoju twórczości dzieci. W niniejszej pracy, będziemy się posługiwali zestawieniem według V.Lowenfelda i W.L.Brittaina, które wygląda następująco:
- stadium bazgrot (2-4 rok życia)
- stadium przedschematyczne (4-7 rok życia)
- stadium schematyczne (7-9 rok życia)
- okres grup rówieśniczych- początki realizmu (9-12 rok życia)
- stadium pseudonaturalistyczne- wiek rozumowania (12-14 rok życia)
- sztuka w okresie dojrzewania (14-17 rok życia)
- rozwój poczucia estetyki
Zaznaczyć należy, iż zostaną omówione trzy pierwsze fazy spośród siedmiu wymienionych.

STADIUM BAZGROT
„Bazgrota jest pierwszym, spektakularnym jednoczeniem się słowa i wizerunku plastycznego w przedstawieniu jakiegoś przedmiotu. To znak wyposażony jednocześnie w formę i znaczenie”. Ogólnie rzecz ujmując, stadium to dzieli się na 3 główne kategorie: bazgroty bezładne, bazgroty kontrolowane i bazgroty nazywane. Znaki są tutaj zwykle przypadkowe. Dziecko nie wie, że może mieć wpływ na to co rysuje. Widać tutaj różnice w sposobie trzymania przez dzieci kredki- zaciśniętą pięścią, do góry nogami, czy też bokiem. W zasadzie okres ten rozpoczyna się z chwilą, gdy dziecko zaczyna jeszcze nieporadnie chwytać w garść przyrząd pisarski i stawiać nim przypadkowo szereg znaczków, punkcików i kreseczek. Zabawa ta daje dziecku niewątpliwie zadowolenie emocjonalne z samego ruchu narzędziem pisarskim. Nieregularne kreski stopniowo przeradzają się w zamknięte koła, elipsy, kropki, trójkąty itd. Pierwsze rysunkowe formy ujawniały się w niejasnej formie, wyrażały się w prostych kreskach. Dziecko odkrywa możliwości zastosowania farb, komponuje z tworzywa przyrodniczego (liście, kasztany itd.). Lubi działać farbą, stempluje nią, rozciera, zapełnia cały karton- sama działalność jest tu ważna. Treść rysunku zmienia się w zależności od nastroju i chwilowego efektu na tworzywie. „Bazgroty na tym etapie są kluczem do poznania i porządkowania doznań oraz doświadczeń wyniesionych z kontaktów najbliższym otoczeniem”. Dzieci nie maja jeszcze kontroli nad mięśniami ,dlatego też ich ruchy są szerokie, zamaszyste, nieskoordynowane. Nie ma tu próby odtworzenia widzianego otoczenia. Może się zdarzyć, iż dziecko zacznie bazgrać po ścianach czy innych powierzchniach, jeśli się mu nie stworzy warunków do rozwijania tej działalności. Bazgranie nie podlega tutaj kontroli wzrokowej, dlatego też jest tak motorycznie niezgrabne. Może się zdarzyć, że dziecko będzie uważało za ciekawsze spróbowanie jak smakują kredki czy inne narzędzia. Na tym etapie dziecko nie jest świadome że jego ruchy mają związek ze znakami na papierze. Jest to okres kinestetyczny w rozwoju bazgrot. Dzieci 3 letnie uczą się prawidłowo trzymać narzędzie pisarskie i coraz lepiej opanowują ruchy palców i dłoni. Z chaosu kreślonych linii zaczynają powstawać proste linie, kreski, łuki, pojedyncze punkty, pętelki z czasem kółka. Z łatwością potrafią namalować słoneczko z pięknymi promyczkami, czy też głowę z włosami. Dziecko dąży do rozmaitości w układach kształtów w prostokącie obrazu, widać ich dynamiczny charakter, kolor jest dobierany na zasadzie przypadku. Aktywność rysunkowa dziecka zaczyna być intencjonalna. Widać kontrolę dziecka nad tym co rysuje, bowiem lepsza jest jego percepcja wzrokowa. Rzadko spotyka się kropki lub powtarzające się małe figury. Dzieci niemal dotykają nosem papieru- wynika to z wielkiego zaangażowania w pracę. Dziecko spędza na rysowaniu około 2 razy więcej czasu, chce wypróbować na kartce wszystkie kolory, radość dziecku sprawia własne poruszanie się po tworzywie. Ruchy ręki nabierają precyzji, zmienia się sposób trzymania narzędzi. Pierwszym kształtem zamkniętym jest koło, prostokąt, motywem- „słoneczko”, „balonik”, „bałwanek”. Przychodzi czas na tzw. ,,głowonogi” – jest to prosty schemat rysowania postaci głowa + doczepione do niej nogi. Schemat ich nie jest uporządkowany, zdarza się, że oko wędruje poza obręb głowy. Forma ta charakteryzuje się tym, iż ma dużą głowę i kończyny wystające bezpośrednio z niej. Głowotułów to uproszczony schemat konturowy. Głowa zawiera wszystkie podstawowe elementy- włosy, oczy, nos itd. Dla dziecka ważne są szczegóły, dlatego wzbogaca postać o kieszonki, guziki itd. Charakterystyczne jest tutaj frontalne ustawienie sylwetki, tylko czasami widać zabieg bocznego ustawienia stóp. Partia rysunku, która jest najważniejsza, dziecko podkreśla grubą kreską lub kolorem. Powoli zaczynają powstawać prace, które mają naśladować rzeczywistość. Przypada tutaj etap bazgot nazywanych. Dziecko rysuje to na co ma ochotę. W tym okresie powinno się rozmawiać z dzieckiem na temat jego rysunków, bowiem tylko ono będzie potrafiło powiedzieć co narysowało. Bazgrotom kontrolowanym i nazywanym towarzyszy dialog dziecka w trakcie ich wykonywania- jest to monolog prosty, dziecko nazywa poszczególne części, które akurat rysuje. Mowa i rysunek porządkują teraz wiedzę obrazowo- konkretną dziecka, zapoczątkowany jest tu rozwój semiotyczny dziecka. Z czasem bazgrota kontrolowana i nazywana staje się zapisem obrazu umysłowego przedmiotu. Dziecko nadal się cieszy z narzędzia jakim przyszło mu pracować, bazgroty są sensownie rozmieszczone na kartce, może nawet wystąpić opis tego co się dzieje na rysunku. Dziecko potrafi się posługiwać metaforą w sposób twórczy. Obrazki są kolorowe, dominują wyraziste barwy- czerwony, zielony, żółty. Ponadto dzieci uwielbiają również zabawy z plasteliną. Odrywają kawałki plasteliny, wałkują ją, potrafią uformować kuleczkę czy wałeczek. Takie formowanie daje dziecku dużą przyjemność oraz ćwiczy koordynację wzrokowo – ruchową. Zaczyna się proces akomodacji, kiedy dziecko zaczyna tworzyć pierwsze proste schematy rysunkowe, tzw. „pseudoschematy”- mają one jeszcze formę bazgrot, ale też cechy uproszczonych form rysunkowych a także cechy schematu rysunkowego przedmiotu- jest to wstęp do kolejnego etapu rozwoju.

STADIUM PRZEDSCHEMATYCZNE
Pojawia się tutaj świadome tworzenie kształtów- wywodzi się to bezpośrednio z ostatnich stadiów bazgrania. Rysunki tracą swój związek z ruchami ciała, a stają się bardziej kontrolowane i odnoszą się do przedmiotów spostrzeganych wzrokowo. Dziecko jest tutaj pochłonięte ustalaniem związku między przedmiotami, które chce przedstawić. Dzieci w wieku 4 lat zwykle rysują rozpoznawalne kształty, chociaż rozstrzygnięcie co one przedstawiają może przynieść problemy. Postać jest wzbogacona o szczegóły i atrybuty, ręce uzyskują kształt zbliżony do prostokątów, wzbogacone są o palce- ich liczba jest różna, bo dziecko nie umie liczyć, ale wie, że jest ich dużo, dziecko stara się zakomponować całą powierzchnię kartki, wpleść jakieś drzewo itd., zwiększa się czytelny zakres tematyki pracy. W okresie między 5 a 6 rokiem dziecko udoskonala swoje schematy, podpatruje rozwiązania plastyczne dzieci, nauczyciela. Sylwetka człowieka, rysowana przez 6latka, zbliżona jest w konstrukcji i proporcjach do naturalnej. Dzieci śmiało operują konturem, plamą barwną, dążą do zamierzonego myślowo efektu. Bardzo mocny jest element zaangażowania emocjonalnego w rysunek, jego kompozycja jest celowa, zagęszczona lub nie, pojawiają się kompozycje pasowe i topograficzne. Dzieci przedstawiają zazwyczaj postaci z bajek, ponieważ już potrafią je mniej więcej konturowo zarysować, zamieszczają szczegóły, co świadczy o spostrzegawczości tego wieku. Obrazki niby są nieudolne pod względem technicznym, ale są czasami szokująco proste w kompozycji. Dzieci wyrażają tutaj kolorem wszystko to, co je zaciekawiło szczególnie. Człowiek na rysunku pozostaje płaski, pozbawiony 3 wymiaru, zmienia się wyraz i wygląd twarzy, postacie są ubrane. Można dziecku podać temat rysunku i będzie ono w stanie go stworzyć. Większe zainteresowanie w tym stadium budzi związek między rysunkiem i przedmiotem niźli między barwą a przedmiotem. Właśnie kształty stają się najważniejsze tutaj. Słaby związek między barwą wybraną dla danego przedmiotu a jego rzeczywistym kolorem. Dzieci wybierają poszczególne kolory także w celu wyrażenia swoich uczuć, np. żółta kredka może oznaczać radość i wówczas cały rysunek będzie właśnie nią wykonany. Jeśli chodzi o przestrzeń, to dziecko pojmują ją jako coś, co znajduje się wokół niego, lecz na pierwszy rzut oka, wydaje się, że przedmioty na rysunku rozmieszczone są w sposób przypadkowy. Przestrzeń jest pojmowana przez dziecko jako związaną przede wszystkim z nim samym i jego ciałem. Kompozycję przestrzeni można zatem określić jako egocentryczną- elementy czy motywy, najważniejsze w odczuciu dziecka, są kompozycyjnie wyeksponowane, znajdują się w miejscu centralnym albo są wyolbrzymione- powstaje rodzaj małego „kosmosu”. Dzieci w tym wieku tworzą spontanicznie, lubią wiedzieć, że mają jakieś zadanie. Wiele informacji dziecko czerpie z telewizji, próbuje wzorować bohaterów bajek tam obejrzanych. „Głowonogi” są właściwie tylko głową, która oznacza cały korpus, słowo i ruch są wyrażone za pomocą „oczu i ust”, „głowonóg” zostaje ozdobiony oznakami płci, pojawia się opis funkcji życiowych: jedzenie, robienie siusiu, płacz itd. Podsumowując, faza przedschematyczna, charakteryzuje się następującymi cechami:
• odkrycie zależności między przedmiotem a rysunkiem
• zmiana znaczeń form symbolicznych
• zarysowanie płaszczyzny w sposób nie uporządkowany
• zjawienie się postaci ludzkiej
• rysunki konturowe i płaszczyznowe, pozbawione proporcji , złożone z kół, linii oraz plam.
Proponowanymi tematami prac dzieci w tym okresie powinny być takie, które uświadamiają im części ciała, ich rozmiary i znaczenie, np. ja pije mleko (usta), ja i moja rodzina (wielkości) itd.
STADIUM SCHEMATYCZNE
W tym stadium małe dziecko dopracowuje się określonego pojęcia człowieka i jego otoczenia. Czysty schemat występuje wtedy, gdy przedstawiony jest tylko sam przedmiot, jednak gdy występują modyfikacje kształtów, wówczas nie jest to już czysty schemat. Dziecko do określonego schematu rysowanie może dodać swoje elementy, wówczas ujawnia się jego emocjonalny stosunek do danej rzeczy, co jest wyrażone w jego pracach. Gdy dziecko ma 7 lat, jego rysunek postaci ludzkiej powinien być łatwo rozpoznawalnym symbolem, u każdego dziecka schemat człowieka jest zupełnie inny. Często zamiast tułowia, dziecko rysuje ubranie, czasem nawet dzieci rysują już profil, bowiem jest to dla nich najważniejsze. Niektóre schematy mogą być mieszanką profilu i widoku z przodu- widać zarówno profil nosa jak i oboje oczu. Schemat składa się z form geometrycznych i jeśli się je rozdzieli, tracą swe znaczenie. Schemat człowieka jest zindywidualizowany i odzwierciedla stopień rozwoju dziecka. Dziecko odkrywa także, że istnieje określony porządek przestrzeni, że nie tylko względem niego są odniesione przedmioty, co ma swój wydźwięk w tzw. „linii podstawy”- widocznej na rysunkach. Dziecko nie wie jednak jak przedstawić trójwymiarowość przestrzeni. Schemat przestrzeni jest abstrakcyjny. Ani osoby ani przedmioty nie są ustawione na linii podstawy- zwanej przez dzieci „ziemią”. Nawet kwiaty „rosną” prostopadle w stosunku do góry na rysunku a postać ludzka jest jakby przymocowana do linii podstawy. W tym stadium możliwe jest zastosowanie 2 linii podstawy, co jest charakterystyczne również dla późniejszych faz rozwoju i stanowi krok w kierunku ukazania perspektywy takiej, jaką znamy z rysunków. Stosowane jest tu tzw. „zaginanie”, tj. proces tworzenia idei przestrzeni za pomocą rysowania przedmiotów prostopadle do linii podstawy, nawet gdy te wyglądają tak jak gdyby narysowano je „do góry nogami”. Dziecko w indywidualny sposób ukazuje zdarzenia, które zachodzą w różnym czasie. Dziecko stosuje również prezentację, mającą na celu ukazanie różnych widoków, których nie można oglądać w tym samym czasie, tzn. na rysunku pokazuje jednocześnie wnętrze i zewnętrzny wygląd budynków. W rysunkach dzieci można tutaj zauważyć 3 podstawowe formy odchyleń:
- wyolbrzymienie ważnych elementów
- zmniejszenie lub pominięcie części nieważnych lub podlegających tłumieniu
- zmiana symboli ważnych elementów
Dziecko powoli odkrywa, że istnieje związek między barwą a przedmiotem. Kiedy maluje, o doborze kolorów nie decyduje już przypadek, ani zależności emocjonalne. Rozwija się u niego zdolność generalizacji i klasyfikacji przedmiotów, odpowiada sobie na pytanie, np. „jakiego koloru jest niebo”? W rysunku postaci, około 8 roku życia dziecka, zaznaczają się głowa, ręce, palce nóg, lecz przedstawione w sposób schematyczny: stopniowo kształtuje się sylwetka, ruchy, gesty ulegają precyzji, wzbogacone o szczegóły. Głowa nabiera charakteru bardziej zindywidualizowanego, pojawiają się włosy, brwi, zaznaczone są uszy i tak się dzieje do momentu, kiedy stereotyp postrzeganych obrazów, wziętych z życia we własnym środowisku, staje się modelem. Dziecko maluje spontanicznie, nie powinno się nakierowywać go na jakieś zasady kompozycyjne, gdyż to może przynieść więcej szkody niż pożytku, co więcej, odebrać dziecku całą radość z tworzenia własnej kompozycji. Tematami rysunków dla dzieci będących w tym okresie rozwoju, powinny być takie, które zawierają w sobie oddziaływania motywujące dziecko do zrozumienia pojęcia „my”, „ działanie”, „gdzie?”, np. „Bawię się z moimi kolegami na boisku szkolnym” czy też „Gram w piłkę z moimi kolegami”. Dziecko z wieku 7-9 lat nie interesuje się przedstawieniem głębi. Reasumując, faza ta ma następujące, charakteryzujące ją cechy:
- formowanie się pojęć, w zależności od rozwoju osobowości dziecka
- próba wyrażania tych pojęć w scenach ilustracyjnych
- duże, emocjonalne nastawienie do twórczości
- zjawienie się szczegółów w sztywnych schematach
- subiektywne traktowanie koloru w wytworach plastycznych.

Na zakończenie niniejszej pracy należałoby stwierdzić, iż rysunki, ogółem, wytwory plastyczne dzieci, są znakomitym źródłem, dostarczającym informacji o ich rozwoju, co więcej, stają się podstawą do ciągłego udoskonalania metodyki nauczania plastyki w klasach 1-3. W rysunkach da się dostrzec jak różny może być czasami rozwój dzieci w tym samym wieku, co niewątpliwie staje się wyzwaniem dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej.


BIBLIOGRAFIA
1. .J.Kujawiński: Wychowawcze aspekty twórczej aktywności prospołecznej dziecka. UAM, Poznań 1987
2. A.Strzałecki: Wybrane zagadnienia psychologii twórczości. PWN, Warszawa 1969
3. A.T.Troskolański: O twórczości. PWN, Warszawa 1978
4. A.Trojanowska: Dziecko i plastyka. WSiP, Warszawa 1983
5. R.Glotan, C.Clero: Twórcza aktywność dziecka. WSiP, Warszawa 1988
6. S.Popek (red.): Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych. WSiP, Warszawa 1984
7. S.Popek (red.): Wybrane zagadnienia kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży.UMCS, Lublin 1989
8. S.Popek: Aktywność twórcza dzieci i młodzieży. WSiP, Warszawa 1988
9. U.Szuścik: Znak werbalny a znak plastyczny w twórczości rysunkowej dziecka. Wyd. UŚ, Katowice 2006
10. V.Lowenfeld, W.L.Brittain: Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. PWN, Warszawa 1977
11. W.Okoń: Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1984
12. Z.Pietrasiński: Myślenie twórcze. PWN, Warszawa 1969

Czasopisma:

1. D.Jasica: Rozwój twórczości plastycznej dzieci. „Wychowanie w Przedszkolu” 1998, nr 4
2. J.Kujawiński: Kierowanie własną twórczą aktywnością ucznia w początkowym nauczaniu matematyki. „Życie Szkoły” 1981, nr 4
3. K.Leksicka: Twórcza aktywność dzieci. „Życie Szkoły” 1989, nr 2
4. M.Pfisterer: Rozwój zainteresowań i umiejętności plastycznych małego dziecka (2-6 lat). „Plastyka w Szkole” 1990, nr 5
5. S.Popek: Psychologiczna analiza wychowawczych wartości procesu kreacji plastycznej. „Plastyka w szkole” 1975, nr 9


http://www.babyboom.pl/dzieci_3_5/rozwoj/tworczosc_plastyczna_dzieci.html, 3.01.2009