Kaszubi - mniejszość narodowa

WYŻSZA SZKOŁA KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ W GDYNI Studia podyplomowe : wiedza o społeczeństwie i edukacja europejska, semestr I, rok 2010/2011

Izabela Płoska

KASZUBI - MNIEJSZOŚĆ NARODOWA ŻYJĄCA W POLSCE.

Kaszubi są słowiańską grupą etniczną, która w prostej linii wywodzi się od Pomorzan, którzy tysiąc lat temu zamieszkiwali obszar między Morzem Bałtyckim, dolną Odrą, dolną Wartą, Notecią i dolną Wisłą .Obecnie Kaszubi zajmują tereny na Pomorzu Gdańskim i wschodnią część Pomorza Zachodniego. Według kryterium, jaki odsetek Kaszubów (ponad 30%) zamieszkuje dany teren – Kaszuby współczesne obejmują obszar powiatów : puckiego, wejherowskiego, lęborskiego, kartuskiego, kościerskiego, chojnickiego, bytowskiego oraz miasta Gdynię, Sopot, Gdańsk. . Wewnątrz tej grupy można wyróżnić podgrupy etnograficzne, takie jak na przykład : Morzanie, Lesacy, Zaboracy. Sporej części Kaszubów udało się zachować własną kulturę i język. Część z nich identyfikuje się podwójnie jako Polacy i jako Kaszubi. Podczas ostatniego spisu powszechnego 5 100 polskich obywateli określiło swoją narodowość jako kaszubską. Stanowią oni 1% wszystkich Kaszubów. A około 53 000 zadeklarowało, że w domu mówi głównie po kaszubsku. Dla Polski tego typu deklaracje nie są jednak wiążące, dlatego nie umieszcza się Kaszubów na liście mniejszości narodowych. Kaszubom udało się jednak jako jedynym spośród mniejszości, żyjących w Polsce wprowadzić do szkół język kaszubski. Mniejszość kaszubska jest na pewno grupą, tworzącą odrębną kulturę, która opiera się na tradycji wielu wieków.
Najtrafniej Kaszubów określił profesor Gerard Labuda : „Kaszubi są ostatnim ogniwem nadbałtyckich plemion zachodniosłowiańskich, które uniosło cało i uratowało swoją wspólnotę kulturową oraz etniczną w ścisłej łączności z ogólnopolską wspólnotą polityczną i narodową ( jako jej nieodrodna część )”. Narodowy Spis Powszechny z 2002 roku, w którego trakcie po raz pierwszy od dziesiątków lat pytano o narodowość, wykazał, że zdecydowana większość tej społeczności ( około 99% ) uważa się za Polaków.
Kaszuby to nazwa etniczna, ponadplemienna, po raz pierwszy wystąpiła 1238 r. w dokumencie wystawionym przez papieża Grzegorza IX, pojawiając się od tego czasu nagminnie w łacińskiej tytulaturze książąt zachodniopomorskich, w której początkowo przeważało określenie „dux Slavorum et Cassubia”, a dopiero Barnim III ( 1320 – 68 ) tytułuje się „dux Cassuborum”, czyli „ książę Kaszubów”. Książęta gdańscy nadawali sobie tytuł „dux Pomeraniae”, a nazwa Kaszuby przypisana była do Pomorza Zachodniego, dlatego ludzi przybywających do Gdańska nad Wisłę określano jako ludzi z Kaszub. Nie uświadamiano sobie wówczas wspólnoty językowo-kulturowej, która była oczywista i decydująca. Dopiero po dostrzeżeniu faktu germanizacji Pomorza Zachodniego i zaniknięciu tam kaszubszczyzny nazwa i wspólnota kaszubska ujawniły się w pełni także w dokumentach i źródłach pisanych z Pomorza Wschodniego.
U schyłku pierwszego tysiąclecia w ojczyźnie Kaszubów – na Pomorzu, należącym krótko w całości do Polski ukształtowały się trzy ponadplemienne ośrodki polityczne z centrami w Gdańsku, Kołobrzegu oraz Szczecinie/Wolinie. Gdańsk już 997 r. podejmował biskupa praskiego Wojciecha, który ochrzcił wielu mieszkańców, czyli Kaszubów w swej drodze misyjnej do Prusów, odbywającej się pod patronatem księcia Bolesława Chrobrego. W Kołobrzegu-Kamieniu w 1000 r. zlokalizowano pierwsze biskupstwo pomorskie, obejmujące całość ziemi Kaszubów-Pomorzan. Jednakże trudno było wprowadzić chrześcijaństwo, mieszkające tam lokalne i plemienne wspólnoty, wyróżniające się wśród Słowian nadbałtyckich bogactwem duchowym i materialnym swojej religii przedchrześcijańskiej, najdłużej broniły się przed przymusową chrystianizacją, przynoszoną głównie za pomocą miecza przez sąsiadów - Niemców z Zachodu i Polaków z Południa.
W pogańskiej religii nad Bałtykiem najbardziej rozwinięte były wierzenia w bóstwa walki i pokoju : Świętowita i Trzygłowa oraz kult przyrody. Ważną rolę odgrywali tu kapłani, którzy mieli duży wpływ na życie codzienne i polityczne. Z czasem głównym centrum kaszubskiego Pomorza na zachodzie stał się Szczecin .Kaszubskie księstwa Pomorza nigdy nie zostały złączone w jeden organizm państwowy. Zachodnie bardziej ulegały niemczyźnie, wschodnie wchodziły w wpływy polskie. Obok języka kaszubskiego i liturgicznej łaciny we wszystkich częściach Pomorza, na co dzień, także, pod wpływem Kościoła, zaczął nabierać znaczenia, a z czasem prawie dominował, język polski na wschodzie, a niemiecki – zachodzie. Z czasem warstwy rycerska i mieszczańska, a także stan duchowny reprezentowane były głównie przez Niemców. Główne warstwy rodzimej ludności kaszubsko-słowiańskiej, wraz z domem książęcym podlegały także germanizacji, choć zachowały swoje kaszubskie nazwiska i znaki oraz świadomość słowiańskiego rodowodu. Od XIII wieku ludność kaszubska stanowiła grupę obywateli drugiej kategorii w państwie-księstwie, nadal kaszubsko-pomorskim z nazwy, a w istocie coraz bardziej niemieckim. Od XIV wieku nie bez znaczenia miał na te tereny wpływ Krzyżaków, trwające półtora wieku rządy, przyczyniły się do rozwoju gospodarki kraju, umocniły niemczyznę. Wprowadzono tzw. ”paragraf wedyjski” zabraniający przyjmowania Słowian-Kaszubów do prawa miejskiego. Zdegradowano także miejscowe elity rycersko-możnowładcze, powodując, iż kaszubszczyzna żyła głównie w środowisku wiejskim, zwłaszcza drobnego rycerstwa i chłopstwa. Społeczność kaszubska, zdominowana przez obcych, nie stworzyła ponadplemiennego języka, ani podstaw jakiejś narodowości kaszubskiej.
W dziejach Kaszubów jedno z najbardziej doniosłych zjawisk i procesów, o dalekosiężnych skutkach, stanowiła reformacja i kontrreformacja. Miała ona znaczenie dla przebiegu procesów etniczno –narodowościowo - kulturowych na całym Pomorzu. Wówczas powstał funkcjonujący na Kaszubach do II wojny światowej schemat: Niemiec- protestant, Kaszub ( Polak )- katolik. Po okresie wojen napoleońskich władające od roku 1772 Pomorzem władze pruskie rozpoczęły planową germanizację ludności. Najpierw wprowadzono język niemiecki do szkolnictwa, a później usiłowano wprowadzić go także do kościoła. W drugiej połowie XIX wieku na Kaszuby zaczęła docierać polska prasa, a prywatne szkoły zaszczepiały idee narodowe wśród kaszubskiej młodzieży. Równocześnie z widocznym w Europie ożywieniem narodowym w okresie Wiosny Ludów lekarz Florian Ceynowa, pochodzący z niedużej wsi Sławoszyno koło Pucka, jako pierwszy sformułował kaszubską ideę regionalną, uznając kaszubski za język, a samych Kaszubów za jeden z ludów słowiańskich na równi z Łużyczanami i Czechami. Władze niemieckie próbowały ideę tę wykorzystać do swoich celów, przeciwstawiając kaszubskość polskości i wypaczając pojęcie narodu kaszubskiego. Spadkobiercy idei Ceynowy, rozumiejąc niebezpieczeństwo wynikające z przeciwstawiania kaszubskości i polskości, propagując kaszubskość, utrwalali także związki tych ziem z Polską. Pod koniec XIX wieku rosła rola Kaszubów w polskim ruchu narodowym. Kaszubów zaczęto traktować jako obrońców i prawdziwych gospodarzy polskiego wybrzeża i Pomorza. W czasie wojny wzrosła pobożność a także wiara w upadek zaborców i odrodzenie państwa polskiego, co nastąpiło w 1918 roku. Przez całe dwudziestolecie międzywojenne Kaszubi traktowani byli jako element niepewny, dlatego też wszystkie stanowiska w administracji państwowej osadzane były przez osoby spoza Pomorza, nie rozumiejące specyfiki Kaszub. Ruch kaszubski był też przedmiotem obserwacji zarówno wywiadu polskiego jak i strony niemieckiej, która poprzez różne działania próbowała - zresztą bezskutecznie - osłabić polską identyfikację Kaszubów. W czasie II wojny światowej hitlerowcy zlikwidowali większość spośród kaszubskich nauczycieli, księży i działaczy samorządowych, a ludność, która nie wpisała się na „ III Listę narodowościową”, była wysiedlana i trafiała do obozów lub na roboty do Niemiec. Od roku 1940 działała partyzantka „Gryf Pomorski”, współpracująca z AK. Równocześnie młodzi mężczyźni trafiali do Wermachtu, wysyłani na fronty całej Europy. Szczególnie tragiczny był rok 1945, gdy wojska radzieckie, wyzwalając teren Kaszub, traktowały tutejszą ludność jak Niemców. Gwałty, rabunki, morderstwa, wywózki w głąb Rosji, nierzadko poza Ural, na Sybir, skąd wielu nie powróciło. Lata powojenne, również nie należały do łatwych, komunizm bowiem nie znalazł wśród Kaszubów wielu zwolenników. W 1956 roku powstało Zrzeszenie Kaszubskie, działając od 1960 jako Zrzeszenie Kaszubsko – Pomorskie.
Charakterystyczną cechą kultury kaszubskiej jest język, należący do grupy języków zachodniosłowiańskich. Wyróżniamy w nim wiele dialektów. Kwestię tę najtrafniej prezentuje profesor Jerzy Treder: „Jeśli pojęcie języka związać z grupą etniczną i kulturową, przede wszystkim zaś ze świadomością odrębności warunkowej m.in.: dostateczną swoistością samej sfery językowej; posiadaniem osobnego piśmiennictwa; świadomym rozwijaniem języka, literatury i własnej kultury; znaczną osobliwością w dziedzinie obyczajów; nastawieniem na odrębność tak spontanicznie, tj. wśród szerokich rzesz ludzi, jak też świadomie, tj. wśród elit i inteligencji, to kaszubszczyznę (literacką, pisaną) zaliczyć trzeba do języków”. Kaszubski jako język regionalny został oficjalnie uznany w dniu 4 listopada 2004 roku na posiedzeniu Sejmu RP poświęconym mniejszością narodowym i etnicznym. W dniu 6 stycznia 2005 r. kolejna uchwała Sejmu stworzyła możliwość wprowadzenia języka kaszubskiego jako pomocniczego w tych gminach, w których 20% ludności zadeklarowało, że posługuje się tym językiem codziennie. Język kaszubski ma inne niż polski słownictwo, frazeologię, gramatykę, wymowę i melodykę, można w nim znaleźć naleciałości sakso –germańskie. Na XIX wiek datuje się pierwszą kaszubską literaturę. „Ojcem” kaszubszczyzny został Florian Ceynowa, stworzył alfabet i pisownię, swoją normę językową np. gramatykę. Od tego czasu kaszubszczyzna jest celowo uprawianym środkiem porozumiewania się i ciągle „w stanie stawania się”. Ściśle wiąże się z piśmiennictwem, gdyż w każdym jest to język kilku lub kilkunastu literat,ow, mówiących jeszcze w zasadzie swoimi lokalnymi odmianami kaszubszczyzny.

Wśród katolickiego roku obrzędowego wykształciły się kaszubskie zwyczaje i obyczaje. Rodzaj modlitw, kierowanych do odpowiednich świętych, uzależniony był od rodzaju pracy, jaką wykonywali mieszkańcy danej społeczności. Rolnicy modlili się o bogate zbiory, a rybacy o udane połowy. Nie brakowało tez w wierzeniach elementów ludowych, pogańskich. Na porządku dziennym były różnego rodzaju przesądy, co ciekawe, żyjące w idealnej symbiozie z religią katolicką. I tak, na przykład świece, poświęcone w święto Matki Gromnicznej, miały chronić domostwo od złego. Aby uchronić się od przed piorunami należało na stropach nakreślić magiczny krzyż. W dniu św. Agaty ludzie przynosili do kościoła wodę, chleb i sól, żeby je poświęcić. Ochrona przed powodziami i lodem. Kaszubi większość wydarzeń i przemian zachodzących w przyrodzie wiązali jednocześnie z ludowymi wierzeniami i kalendarzem świąt kościelnych.