Procedury przeprowadzania oraz analiza i interpretacja szkolnego badania wyników nauczania

mgr Marta Zawadzka Tarnów listopad 2008
nauczyciel mianowany biologii

Procedury przeprowadzania oraz analiza
i interpretacja szkolnego badania wyników nauczania.


Pomiar wyników kształcenia inaczej badanie wyników nauczania jest jedną z najczęściej stosowanych metodą diagnozowania osiągnięć edukacyjnych. Niestety często nauczyciele popełniają niezamierzone błędy przy przygotowaniu oraz analizie wyników testów. Pociąga to za sobą błędne diagnozowanie o osiągnięciach uczniów nierzadko odbiegające znacznie od średniej ocen w klasie z danego przedmiotu. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie w zarysie pewnych wyznaczników, dzięki którym można uniknąć podstawowych błędów przy konstruowaniu testów. Nadmieniam, iż w tej części szczególną uwagę poświęcono technikom planowania, opracowania testu, celowości przeprowadzania badania wyników nauczania oraz przybliżeniu niektórych tylko rodzajów zadań, które możemy wykorzystać do diagnozowania.

Diagnozę możemy traktować jako punkt wyjścia do określenia jakości pracy nauczyciela i osiągnięć uczniów. Zbadanie poziomu działania
w odniesieniu do celów rozumiane jest jako pomiar efektywności, czyli stopnia osiągania celów. Przeprowadzenie badań diagnostycznych wymaga określenia metod i narzędzi badawczych oraz przyjęcia procedur stosownych do badania
i diagnozowania określonego obszaru. Opracowane wyniki porównuje się, a ich analiza staje się podstawą do sformułowania diagnozy, co z kolei wyznacza cele i zadania do realizacji zarówno przez nauczyciela jak i ucznia. W zależności od wyników wybierane są cele i zadania zarówno krótko jak i długoterminowe. Analiza wyników jest informacją zarówno o efektywności pracy, realizacji materiału, a także stopniu opanowania go przez ucznia.

Każdy nauczyciel tworzy swój własny nauczycielski system kształcenia. Jest on tworzony dla jednego przedmiotu, oddziału szkolnego. Jest on częścią ogólnego systemu dydaktycznego opartego na podstawach programowych
w ramach kształcenia w danej klasie oraz typie szkoły. Ten z kolei ma ściśle określone cele kształcenia min. rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów praktycznych itd. Ewaluacja systemu dydaktycznego jest zbieraniem informacji o warunkach, przebiegu i wynikach wdrażania tego systemu w celu jego ulepszania lub podjęciu decyzji o jego dalszym stosowaniu, bądź ewentualnym wprowadzeniu zmian. W roli eksperta wewnętrznego własnego systemu kształcenia jest sam nauczyciel. Dane potrzebne do ewaluacji nauczycielskich systemów kształcenia są uzyskiwane poprzez ankiety, obserwację, wywiady, itd. Jednym z najważniejszych w tej materii jest pomiar dydaktyczny, ponieważ jest najsilniej zorientowany na skuteczność systemu kształcenia. W trakcie analizy wyników pomiaru dydaktycznego wykrywane są ewentualne braki. Aby stworzyć sprawny system pomiaru dydaktycznego muszą być zachowane pewne kryteria. Przede wszystkim nauczyciel musi ustalić i znać cele kształcenia szkoły. Ponad to umieć je samodzielnie interpretować
i przekształcać, co prowadzi do tworzenia sytuacji pomiarowych. Nauczyciel naucza ucznia, czyli prowadzi do opanowania określonych czynności przez uczącego się. Zadaniem nauczyciela jest motywować, czyli pobudzać ucznia do sprawniejszego zdobywania wiedzy. Nauczyciel świadomie kieruje celami kształcenia, czyli zamierzonymi osiągnięciami uczniów. I w końcu nadzoruje działanie praktyczne, czyli czynność ukierunkowaną na zmiany w otoczeniu.

Aby zbadać wyżej wymienione płaszczyzny nauczyciel tworzy test osiągnięć szkolnych, czyli narzędzie pomiaru dydaktycznego.

Poprawnie zbudowany test powstaje w następującej kolejności:

1. zaplanowanie testu pomiaru (jaki przedmiot, w której klasie, często badane są dwie równorzędne klasy, ale nie jest to konieczne)
2. analiza treści kształcenia, czyli rozważenie treści materiału nauczania zrealizowanego w danej klasie z wcześniejszym uwzględnieniem lekcji powtórzeniowej.
3. ogólny schemat testu, czyli jakiego typu zadania znajdą się
w teście.

Nauczyciel musi uwzględnić również takie narzędzia pomiaru, które dadzą odpowiedź czy uczeń:
a) zapamiętuje i rozumie wiadomości,
b) stosuje wiadomości w sytuacjach typowych,
c) stosuje wiadomości w sytuacjach problemowych.

Model wielostopniowy konstrukcji testu zakłada dodatkowo stopniowanie treści nauczania na:
a) treści konieczne,
b) treści podstawowe,
c) treści rozszerzające,
d) treści dopełniające,
e) treści wykraczające.
Daje to możliwość uzyskania odpowiedzi na pytania przez młodzież o różnym stopniu inteligencji i zdolności. Nawet uczeń słaby i mało zdolny może poprawnie odpowiedzieć na część pytań zawartych w teście.

Podstawowe wiadomości dotyczące konstrukcji testu:


I. Budowanie zadań zamkniętych, czyli pytania testowe
i odpowiedzi.

Jest to najprostsza forma konstruowania testu. Najczęściej jednak popełniane są tutaj błędy, które prowadzą do zafałszowania wyników, np. zadania niezróżnicowane pod względem treści, lub badające zbyt wąski obszar zrealizowanego materiału.
Ten typ testu jest korzystny dla ucznia, ponieważ uczeń wskazuje jedną z odpowiedzi, która wg niego jest poprawna. Zadania zamknięte są gotową wiedzą zwykle „podaną na talerzu”. Uczeń nie musi rozważać problemów ma podane gotowe rozwiązania.
Punktowanie jest jasne i czytelne, automatycznie odczytujemy zaznaczone odpowiedzi z karty odpowiedzi.

1. Zadanie wielokrotnego wyboru. Konstrukcja: pytanie – kilka wariantów odpowiedzi. ( a), b), c), d), e)). Podatne na analizę statystyczną, obejmują sytuację typowe i problemowe w odpowiednio sformułowanych pytaniach.

Typy i przykłady zadań wyboru wielokrotnego:
- definiowanie: „co to jest?”
- określanie celu: „do czego służy?”
- ustalanie przyczyny: „jaki jest powód?”
- przewidywanie skutku: „co należy zrobić, aby..”
- ustalanie związku: „co nastąpi gdy..”
- ocenianie: „na jakiej podstawie można ocenić?”
- ustalanie różnicy.
- ustalanie podobieństwa.
- stosowanie zasad.
- uzasadnianie opinii.

W tego typu zadaniach dokonujemy analizy treści kształcenia wybranego zakresu programowego, a także ustalenia celu, materiału, i poziomu wymagań, jaki ma reprezentować zadanie.
Wytworzenie pomysłu na zadanie to najczęściej połączenie wybranej treści nauczania z sytuacją uczniów w toku nauczania.
Poprawne zbudowanie zadania, sformułowanie trzonu pytania zakończonego pytaniem oraz dobór prawidłowej odpowiedzi jest podstawą poprawnie sformułowanego testu.
Ważną czynnością nauczyciela jest przedstawienie testu wraz z kluczem punktowym do recenzji merytorycznej oraz poddanie go krytycznej dyskusji
w trakcie spotkania np. Komisji Przedmiotowej. Należy pamiętać, aby dyskusja odbywała się w obecności innych nauczycieli uczących tego samego, albo pokrewnego przedmiotu. Pozwoli to na rzetelną krytykę i opinię fachowców. Po ostatecznych poprawkach i zatwierdzeniu przez Przewodniczącego Komisji Przedmiotowej test powinien zostać umieszczony w bibliotece szkolnej celem zastosowania w szkolnych badaniach standaryzacyjnych.

2. Zadanie na dobieranie. Najczęściej stosowane do serii pytań, „Kto? Co? Kiedy? Gdzie?” budowane na zasadzie: hasło np. ważniejsze daty po jednej stronie w kolumnie - odpowiedzi czyli wydarzenia umieszczone po drugiej stronie w kolumnie. Najczęściej dobieranie poprzez przyporządkowanie lub strzałkami.

3. Zadania prawda – fałsz. Najprostsza forma zadania zamkniętego polegające na potwierdzeniu lub zaprzeczeniu podanego w stwierdzeniu faktu. Zakres zastosowań tego typu zadań jest bardzo szeroki.

WADY I ZALETY ZADAŃ ZAMKNIĘTYCH.

Zalety:
- szeroki zakres zastosowań, można nim ująć każdy zakres kształcenia,
- obiektywne punktowanie wyników, możliwość sporządzenia i konsekwentnego stosowania klucza punktowania,
- sprawność pomiarowa, zadania zamknięte dają uczniom możliwość sprawnego działania na polu „czytaj, myśl, pisz”,
- zadania zamknięte tworzą sytuację decyzyjną, uczą pokonywania wątpliwości i podnoszenia ryzyka,

Wady:
- zadania zamknięte nie dają uczniom możliwości samodzielnego formułowania hipotez,
- przewaga formy kształcenia nad treścią kształcenia,
- zgadywania odpowiedzi.

II. Budowanie zadań praktycznych.

Tego typu zadania stosuje się najczęściej w nauczaniu początkowym, przedmiotach artystycznych oraz do oceny kształcenia zawodowego.
Zadanie praktyczne wymaga od ucznia celowego oddziaływania. Przynosi wynik, który może być oceniany osobno jako produkt lub może być oceniany cały przebieg, czyli proces działania praktycznego. Tego typu zadania są stosowane rzadko, raczej w przebiegu egzaminów zawodowych. Trudności wynikają z wysokich kosztów, czasochłonność w przygotowaniu zadań, często trudności technicznych (ograniczone możliwości korzystania z pracowni technologicznych itp.)
Miejmy nadzieje, że w najbliższej przyszłości zaplecze techniczne wraz z rozwojem technologii informacyjnej umożliwi stosowania szeroko testów praktycznych ze względu na symulacje działań praktycznych. Z cała pewności uczą one samodzielnego działania
i sprawnego analizowania swoich działań w sytuacjach problemowych.

III. Budowanie zadań pisemnych otwartych.

Tego typu testy pozwalają dokładnie sprawdzić umiejętność kodowania informacji na poziomie wyobrażeń, pojęć i umiejętność samodzielnego przetwarzania informacji na tych poziomach. Sztuka budowania tych zadań jest trudna i wymaga od nauczyciela dobrego przygotowania merytorycznego. Należy pamiętać, aby:
a) zaczerpnąć dobry pomysł na zadanie, najlepiej z treści kształcenia,
b) kierować się dobrem ucznia, który rozwiązując test narażony jest na stres,
c) określić najpierw treść zadania, a potem skupić się na formie. Najważniejsze jest ustalenie, jaka czynność ma być przez dane zadanie zmierzona, a jakie czynności mają być tylko pomocnicze. Forma zadania powinna być jak najprostsza,
d) test powinien być jasny i zwięzły.
Należy unikać następujących błędów:
a) niejasne polecenia
b) wieloznaczne wyrażenia
c) niezamierzone podpowiedzi
d) skomplikowana składnia
e) trudne słownictwo.
W pisemnych zadaniach otwartych uczeń samodzielnie formułuje i zapisuje odpowiedź. Kłopotliwe staje się ocenianie tych zadań. Należy sporządzić schematy punktowania, co jest czynnością trudną i skomplikowaną. Punktowanie jest uzależnione od typu odpowiedzi, jakiej udzielił uczeń. Poprawnie sformułowana odpowiedź może być wielozdaniowa lub przybierać kształt wypracowania. Spotykane są również odpowiedzi krótkie jedno zdaniowe lub wyrazowe. Zakładając jak skonstruowany ma być test musimy uwzględnić również charakter odpowiedzi i odpowiednio je punktować.

Organizacja testowania osiągnięć, czyli jak zaplanować badanie wyników nauczania:

Najczęściej zaplanowania badania wyników nauczania oczekuje się od organu prowadzącego, a więc dyrektora szkoły. Najlepiej jednak, aby to nauczyciel uczący zaplanował pomiar dydaktyczny, który jest odzwierciedleniem jego pracy z uczniami w danej klasie. Przygotowanie do badania wyników powinny odbywać się w następującej kolejności:
a) przygotowanie uczniów do pracy z testem, powtórzenie i utrwalenie materiału,
b) przygotowanie testu oraz jego powielenie dla każdego ucznia,
c) przygotowanie miejsca pracy, np. klasy szkolnej, w której umożliwiamy indywidualną pracę uczniów,
d) określenie warunków pracy, a więc przedstawienie uczniom reguł wg których będą pisać test,
e) napisanie lub przedstawienie uczniom instrukcji do testu.
Czynności te zmniejszają stres u uczniów, pozwalają na lepszą pracę w skupieniu, a co za tym idzie osiągnięciu jak najlepszych wyników swojej pracy – oceny.

Należy pamiętać, że osiągnięcie zamierzonego celu, a więc zbadanie poziomu wiedzy ucznia w klasach równorzędnych jest możliwe tylko po zastosowaniu jednorodnego testu, który daje możliwości porównania. Jeżeli w klasach uczą inni nauczyciele optymalną sytuacją byłoby przygotowanie pomiaru wspólnie, w oparciu o zrealizowany wspólnie materiał nauczania. Dyskusji należy poddać skonstruowanie testu, czyli wybór odpowiednich zadań
i opracowanie całościowej formy. Niezmiernie ważne jest również poddanie dokładnej analizie wyników testu i omówienie ich na forum np. Komisji Przedmiotowej.

Pozostaje ostatnie pytanie dotyczące testowania – czy jest ono konieczne? Jeżeli uznamy, że nauczyciel musi ciągle podnosić swoje kwalifikacje oraz samodoskonalić się, to testowanie jest jednym z wyznaczników ewaluacji systemu dydaktycznego opracowanego i prowadzonego przez nauczyciela. Oceniamy osiągnięcia ucznia, które odzwierciedla ocena z testu. Niemniej jednak jest to informacja zwrotna o systemie kształcenia prowadzonym przez nauczyciela.


Opracowanie na podstawie książki Bolesława Niemierko
„Pomiar wyników kształcenia” WSiP 1999r.
mgr Marta Zawadzka.