Rola ojca w procesie wychowania dziecka - funkcje miłości ojcowskiej

Świat się zmienia. Takie stwierdzenie to rzecz jasna truizm, banał którego przejawy dostrzegalne są dosłownie dla każdego. Wychodząc na ulice widzimy pędzące w każdą stronę samochody, niskopodłogowe tramwaje, ludzi rozmawiających przez telefony komórkowe, grupy osób pracujących przy laptopach w kawiarniach wyposażonych w stałe łącze z Internetem. Zmienia się społeczeństwo, człowiek z obywatela powoli, acz nieuchronnie coraz bardziej staje się konsumentem, wiek dojrzewania znacznie się obniżył, zmianie ulegają wzorce zachowań i miary ludzkich osiągnięć. Aby dostrzec wszechogarniające zmiany cywilizacyjne nie trzeba przekraczać nawet progu domu. Zmiana zawitała nawet do naszych czterech ścian. W obliczu powszechnego relatywizmu, nihilizmu i załamania tradycyjnych autorytetów istnieje jednak trzon kulturowy, którego zachwianie prowadzi do pełnej destabilizacji życia społecznego. Fundamentalną komórką, tworzącą organizm społeczny jest rodzina. Stąd wynikają szczególne zobowiązania państwa wobec niej i jej szczególny status. Podobnie jak w wypadku budynku, jeśli solidny jest materiał, z którego jest stworzony oprze się on niebezpieczeństwom, tak jeśli budynek zwany społeczeństwem zbudowany jest na bazie stabilnych elementów, którymi są wspólnoty, a zwłaszcza rodzina, zwycięsko wyjdzie on ze wszelkich zagrożeń niesionych przez świat XXI w. Sama rodzina natomiast złożona jest z kilku fragmentów: matki, ojca, dzieci. Na tym tle interesująca jest rola ojca rodziny. Warto się zatem przyjrzeć bliżej czym jest miłość ojcowska i jak przedstawia się miejsce ojca w sieci relacji rodzinnych.
Według M. Ziemskiej (1979) od roli ojca - typowo męskiej - oczekuje się dzielności, siły, dojrzałości wyrażającej się w poleganiu na własnych siłach, gotowości podejmowania zadań, zaradności, odpowiedzialności za wykonanie swoich zadań, czuwania nad przestrzeganiem norm społecznych, służenia w charakterze oparcia i podtrzymania żony i całej grupy rodzinnej. Zdaniem K.Pospiszyla (1976) miłość ojcowska kształtuje się inaczej niż miłość macierzyńska. Ojciec nie kocha dziecka tylko dlatego, że jest ono jego dzieckiem, ale raczej za to, że spełnia jego oczekiwania, że jest źródłem radości i dumy. Aby zasłużyć na miłość ojca i ją utrzymać, dziecko musi postępować zgodnie z oczekiwaniami ojca. Miłość ojca zdobywa dziecko podporządkowując się jego wymaganiom. B.Spock (1992) pisze, że aby ojciec miał dobry wpływ na dzieci, muszą one wiedzieć, że jest nimi rzeczywiście zainteresowany, kocha je i aprobuje, niezależnie od tego, jak często musi korygować ich zachowanie. Dotyczy to także matek. Ojciec powinien spędzać czas z dziećmi, aby mogły one zrozumieć jego charakter i odczuć jego stosunek do siebie. Jeśli ojciec przebywa daleko, zniknął lub umarł, matka może utrzymać jego dobry wpływ na dzieci, podkreślając jego zalety, a nie wady - nawet jeśli sama uważa go za złego człowieka – i przypominając zdarzenia świadczące o tym, jak bardzo kochał dzieci i cieszył się nimi. Dzieci tak bardzo potrzebują wyobrażenia ojca, że kiedy znika on z ich życia, kreują ten obraz i przechowują go w pamięci. Obraz ten powstaje częściowo z tego, co słyszały, a częściowo z cech, które cenią u innych mężczyzn widywanych w życiu.
Zdaniem E. Jackowskiej (1980) udział ojca w wychowaniu dziecka jest również ważny z tego względu, że mężczyzna jest bardziej zrównoważony emocjonalnie niż kobieta. B. Spock (1992) jest zdania, że w niektórych sytuacjach trudnych kobiety wykazują większą odporność psychiczną i zrównoważenie emocjonalne niż mężczyźni. E. Jackowska (op.cit.) sądzi, że w przeciwieństwie do matki - ojca nie cechuje cykliczna zmienność nastrojów, skłonność do irytacji, rozdrażnienia, jego życie uczuciowe jest bardziej ustabilizowane, a w związku z tym ma on większe predyspozycje do konsekwentnego stosowania oddziaływań wychowawczych, do sprawiedliwego stosowania kar i nagród, stanowczego egzekwowania zakazów i wymagań. Ojciec potrzebny jest zarówno chłopcu, jak i dziewczynce. Obserwacja zachowania się ojca jest dla dziecka podstawowym źródłem zdobywania wiadomości na temat wzoru osobowego mężczyzny.
J. Rembowski (1972) zwraca uwagę, że ojcowie często nie zdają sobie sprawy z tego, jak bardzo spostrzegawcze są ich dzieci, ile myśli i uczuć budzi w nich osoba ojca, jak myśli te i uczucia łączą się u nich z obrazem ojca.
Z. Zaborowski (1980) pisze, że rola ojca w rodzinie polega na wdrażaniu dzieci do przestrzegania norm społecznych. Winien on przejawiać konsekwencję, stanowczość, pewną surowość, musi być obecny w procesie wychowania.
K. Pospiszyl (1980) przedstawia funkcje miłości ojcowskiej w ujęciu Ericha Fromma. Pisze on, że wydatną pomocą w przezwyciężeniu przez dziecko swego egocentryzmu jest miłość ojcowska, która spełnia inną funkcję, niż miłość macierzyńska. Miłość ojcowska jest uzupełnieniem macierzyńskiej w zakresie stwarzania stymulatorów rozwoju społecznego. Ojciec będąc pozbawiony tak silnego jak matka związku biologicznego z dzieckiem nie posiada „danej z natury” umiejętności kochania dziecka tylko dlatego, że jest to jego dziecko. Miłość ojcowska musi być wywołana przez różne czynniki, które w większości są bezpośrednio związane ze sposobem zachowania się dziecka. Stosunek do ojca - pisze E. Fromm (Pospiszyl K. op.cit.) - jest zupełnie inny. Matka jest domem, z którego wychodzimy, jest naturą, glebą, oceanem; ojciec nie reprezentuje żadnego takiego naturalnego domu. W pierwszych latach życia jego kontakty z dzieckiem są bardzo ograniczone, jego znaczenia dla dziecka w tym pierwszym okresie nie da się porównać ze znaczeniem, jakie odgrywa matka. Ale podczas, gdy ojciec nie reprezentuje naturalnego świata, reprezentuje on drugi biegun ludzkiego istnienia: świat myśli, przedmiotów, które są dziełem rąk ludzkich, świat prawa i ładu, dyscypliny, podróży i przygody. Ojciec jest tym, który uczy dziecko, tym, który mu wskazuje drogę w świat. Z tą funkcją ściśle wiąże się inna, mająca związek z rozwojem społeczno-ekonomicznym. Kiedy pojawia się własność prywatna, ojciec wybiera tego syna, którego uważa za najbardziej odpowiedniego do objęcia po nim dziedzictwa. Miłość ojca jest miłością uwarunkowaną. Jej zasadą jest: „Kocham cię, ponieważ spełniasz moje oczekiwania, ponieważ wypełniasz swój obowiązek, ponieważ jesteś taki, jak ja.” (Pospiszyl 1980, s. 55). W innym miejscu autor stwierdza, że: „Stosunek dziecka do ojca nie ma tak intensywnego charakteru, jak jego stosunek do matki, ponieważ ojciec nigdy nie odgrywa wszechobejmującej, wszechopiekuńczej i wszechmiłującej roli, jaką pełni matka przez pierwsze lata życia dziecka. Przeciwnie, we wszystkich społeczeństwach patriarchalnych stosunek syna do ojca jest stosunkiem z jednej strony uległości, ale z drugiej strony stosunkiem buntu, a to zawiera w sobie trwały element rozkładu. Fiksacja do matki jest kontynuacją naturalnych więzów, kontynuacją fiksacji do natury. Uległość wobec ojca jest produktem ludzkim, sztucznym i opartym na sile i prawie, dlatego też ma w mniejszym stopniu charakter przymusowy niż więzi z matką. Podczas, gdy matka reprezentuje naturę i bezwarunkową miłość, ojciec wyobraża abstrakcję, sumienie, obowiązek, prawo i hierarchię. Miłość ojca do syna nie przypomina bezwarunkowej miłości matki do jej dzieci, ponieważ są jej dziećmi, lecz jest to miłość do syna, którego ojciec kocha najbardziej, albowiem najbardziej spełnia on ojcowskie oczekiwania i ma największe dane, aby stać się dziedzicem własności i funkcji społecznych ojca.” (Pospiszyl K. op.cit., s. 52).
R. Campbell (1990) stwierdza, że ojciec jest wyposażony we władzę wystarczającą mu do sprawienia, aby dziecko zachowywało się poprawnie. Równocześnie jest odpowiedzialny za zapewnienie dziecku szczęśliwego dzieciństwa. Powinien dbać o to, aby nie skrzywdzić go nadużyciem swojej rodzicielskiej władzy.
Miłość ojcowska, podobnie jak miłość macierzyńska, posiada również pewne negatywy. E. Fromm (Pospiszyl, op.cit., s. 56) stwierdza, że „negatywnym aspektem jest fakt, że na miłość ojcowską trzeba zasłużyć, że można ją utracić, jeżeli nie spełni się oczekiwań. W naturze miłości ojcowskiej tkwi fakt, że posłuszeństwo staje się główną zaletą, a nieposłuszeństwo głównym grzechem, a karą jest odebranie ojcowskiej miłości.” Miłość ojcowska wyrażana w idei patriarchalizmu, wyzwala wprawdzie siłę umysłu, dyscyplinę, wrażliwsze sumienie i indywidualizm, posiada jednak również aspekty negatywne, do których przede wszystkim należy: hierarchiczność, ucisk i uległość. Podobnie jak ograniczenia miłości macierzyńskiej są kompensowane cechami miłości ojcowskiej, tak i negatywne cechy miłości ojcowskiej są niwelowane poprzez odczuwanie miłości macierzyńskiej.
E. B. Hurlock (1985) uważa, że ojciec, który kocha swoje dziecko powinien być wymagający, sprawiedliwy, konsekwentny. Swoje postępowanie wychowawcze musi on dostosowywać do wieku dziecka i sytuacji.
K. Pospiszyl (1980) podkreśla, że miłość matki stanowi dla dziecka potrzebę równą tej, jaką jest potrzeba odpowiedniej gleby dla rośliny. I podobnie jak bujność rośliny zależy od jakości gleby, tak rozwój uczuciowy dziecka uzależniony jest z jednej strony od tego, jak głęboki związek uczuciowy łączy je z matką, z drugiej zaś od bogactwa przeżyć i odczuć psychicznych cechujących matkę. Ojciec zaś porównywany bywa do słońca, które ogrzewając ziemię, czyni ją zdolną do wydania płodów. Same rośliny pobudza ono stale do rozwoju, właściwy zaś rozwój nagradza swymi życiodajnymi promieniami.
Dla uzasadnienia roli ojca B. Stokłosa (1987) odwołuje się do teorii psychoanalitycznych. Według psychoanalityków rola ojca w tworzeniu super ego jest ważniejsza niż rola matki, gdyż ojciec jest bardziej niż matka reprezentantem otaczającego świata.
Według A. Sieroty (1997) miłość ojca staje się zachętą do dalszego rozwoju dziecka, odgrywa ważną rolę w tworzeniu własnego „ja”, oddziaływuje na samoocenę, na stosunek do autorytetów, warunkuje przystosowanie społeczne.
Dziecko świadome miłości ojcowskiej ma duże poczucie własnej wartości i wiary we własne siły, co ułatwia mu funkcjonowanie w środowisku szkolnym. Brak silnego wzorca męskich zachowań jest tragiczny w skutkach dla dzieci, i to zarówno dla dziewczynki, którą prawdopodobnie czekają później problemy w doborze odpowiedniego partnera życiowego, jak i chłopca, dla którego ojciec powinien być wzorem jego przyszłego życia małżeńskiego. Wg psychohistorycznej analizy zjawiska nazizmu w Niemczech, jedną z przyczyn opowiedzenia się społeczeństwa niemieckiego po stronie Hitlera był odczuwany przez nich brak ojca w okresie gdy dorastali. Osoby, które w roku 1933 miały 25-35 lat w okresie swojego dorastania pozbawieni byli miłości ojców, którzy walczyli w tym czasie na frontach I wojny światowej. Brak ojca rodzi niepewność i strach. Ojciec stawia wymagania, a przez to rozwija zmysł społeczny. Obdarzająca dziecko bezwarunkową miłością matka, nie jest w stanie go zastąpić.

Bibliografia selektywna

1.Campbell R., Twoje dziecko, TKECH, Kraków 1990.
2.Hurlock E. B., Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1985.
3.Jackowska E., Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, WSiP, Warszawa 1980.
4.Pospiszyl K., O miłości ojcowskiej, CRZZ, Warszawa 1976.
5.Pospiszyl K., Ojciec a rozwój dziecka, Wiedza Powszechna, Warszawa 1980.
6.Rembowski J., Więzi uczuciowe w rodzinie, PWN, Warszawa 1972.
7.Sierota A. Postawy rodzicielskie a społeczne zachowania dzieci zależnie od ich płci, Problemy Rodziny, 1997 nr 3 / 1997, s. 11-13.
8.Spock B., O rodzicielstwie, PZWL, Warszawa 1992.
9.Stokłosa B., Struktura rodziny a wzorce poznawcze ról rodzinnych, WSP, Rzeszów 1987.
10.Zaborowski Z., Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, PWN, Warszawa 1980.
11.Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979.