Zabawa i jej znaczenie w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Czym jest zabawa? Definicje zabawy.

W Psychologii rozwojowej dzieci i młodzieży pod redakcją Marii Żebrowskiej, w rozdziale poświęconym wychowaniu przedszkolnemu , przedstawiono wybrane poglądy psychologii
na zabawę. Zgodnie z nimi, zabawa stanowi swoistą i podstawową formę aktywności dziecka,
jest zjawiskiem społecznym, a nie czysto biologicznym. Zabawa zmienia się i kształtuje zależnie
od warunków społecznych, jest odbiciem rzeczywistości otaczającej dziecko.
W wieku przedszkolnym zabawa w życiu dziecka odgrywa dominującą rolę.

Istnieje wiele definicji zabawy.
Według Elizabeth B. Hurlock , zabawą możemy nazwać każdą dobrowolną czynność podjętą dla przyjemności w celu rozrywki. Charakter zabaw zmienia się, jeżeli jej celem staje się współzawodnictwo.
Anna Brzezińska w pracy pt. Aktywność zabawowa i jej znaczenie dla rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym , porównuje różne definicje zabawy.
Jako wyjściową podje definicje J. Huizinga . Zgodnie z nią, zabawa jest działaniem swobodnym znajdującym się poza zwykłym życiem, mogącym całkowicie zabsorbować uczestnika. Jest bezinteresowna, kieruje się własnymi regułami, opiera się na powołanych na jej potrzeby, związkach społecznych.
Autorka na podstawie analizy definicji zabawy E. B. Hurlock i J. Huizinga, dostrzega wspólną cechę – bezinteresowność. Bezinteresowność zostaje również podkreślona w definicji zabawy, przez M. Tyszkową , która wskazuje na istnienie ukrytego sensu zabawy ważnego dla dziecka, mianowicie możliwość przeżycia przez nie różnych stron rzeczywistości.
Anna Brzezińska porządkuje cechy zabawy w dwóch grupach:
a) cechy określające dziecko, jako podmiot aktywności, które wpływają na rozwój różnych sfer jego osobowości
b) cechy opisujące zabawę, jako aktywność oraz sytuacje, w jakiej ma ona miejsce.
Autorka wskazuje na podstawie przeprowadzonego podziału na istotne, powtarzające się u rożnych autorów, cechy zabawy:
– bezinteresowność, jako działanie, które niczemu bezpośrednio nie służy
– dobrowolność, jako działanie spontaniczne, podjęte bez nacisku otoczenia
– fikcyjność, jako stworzenie sytuacji wyobrażeniowej, w której następuje zabawa
– zaangażowanie emocjonalne
– normy.
Zabawa jest działaniem swobodnym i dobrowolnym, podjęta nie pod przymusem czy w konsekwencji wydania polecenia. Jej celem jest osiągnięcie zadowolenia. Zabawa ma charakter fikcyjny, ponieważ często zostaje umiejscowiona w fikcyjnym miejscu i czasie. Występuje tutaj pewna powtarzalność, na którą wskazuje J. Huzinga, są to trzy elementy:
- przestrzeń zabawy
- przedmioty stosowane, jako rekwizyty
- czas.
Zabawa wymaga zaangażowanie emocjonalnego, osobistego stosunku do wykonywanej czynności. Zabawą rządzą pewne reguły ustalone przez bawiących się.
Ostatecznie A. Brzezińska definiuje zabawę, jako:
działanie swobodne, wewnętrznie motywowane, bezinteresowne, odbywające się najczęściej w fikcyjnym miejscu i czasie, ujęte w reguły, działanie, któremu towarzyszy napięcie emocjonalne.
Maria Żebrowska termin zabawa objaśnia, jako nazwę każdej czynności, którą dziecko podejmuje dobrowolnie, bez przymusu z zewnątrz, dla własnej przyjemności i nie myśląc o rezultacie końcowym, jej celem jest rozrywka.

Zabawy okresu przedszkolnego i wczesnoszkolnego – poglądy i teorie

Okres przedszkolny jest czasem wszechstronnego rozwoju dziecka we wszystkich sferach jego osobowości.

Ann Birch i Tonny Malim w Psychologii Rozwojowej w zarysie zwracają uwagę na związek między rozwojem społecznym dziecka a zabawą. Jako pierwszy typ zabaw, podają zabawę samotną, charakterystyczną dla dzieci między 18 miesiącem a 2 rokiem życia z wykorzystaniem przedmiotów, również zabawek. W trzecim rok życia dominuje typ zabawy równoległej, dzieci obserwują się oraz naśladują, ale raczej nie bawią się jeszcze razem. Element uspołecznienia pojawia się w zabawach około czwartego roku życia.
Autorzy omawiają wybrane teorie zabawy według J. Piageta, J.S. Brunera, L. Wygotskiego i Z. Freuda.
Jean Paget wskazał istnienie zależności między rozwojem inteligencji dziecka a preferowaną przez nie formą zabawy. Aktywność zabawową dzieci podzielił na trzy stadia:
– zabawa sensoryczno- motoryczna, preferowane od urodzenia do 2 roku życia, jej celem jest doskonalenie kontroli ruchów oraz powtarzalność
– zabawa symboliczna przypada między 2 a 7 rokiem życia, fantazja sprawia, że przedmioty mogą mieć różne znaczenia
– zabawa w role od 7 roku życia, z wykorzystaniem reguł i myślenia bardziej logicznego.
Według J. Pageta, zabawa polega na procesie asymilacji – dziecko łączy nabywaną wiedzę o świecie z znanymi sobie doświadczeniami i sposobem rozumienia świata.
Dla Jerome'a Brunera zabawa umożliwia proces uczenie się i osiągnięcie sprawności motorycznej i poznawczej oraz umiejętności rozwiązywania problemów.
Lew Wygotski zwraca uwagę na rolę zabawy w ogólnym rozwoju dziecka oraz znaczenie norm w zabawie. Zygmunt Freud przedstawia związek między zabawą a tłumionymi emocjami dziecka.

M. Żebrowska podkreśla, że w okresie przedszkolnym, zabawa jest dominującą formą działalności w życiu dziecka.

Maurice Debeesse w swojej pracy pt. Etapy wychowania , okres w życiu dziecka między trzecim a siódmym rokiem życia, nazywa czasem pełnego i swobodnego rozwoju duszy dziecka. Jego osobowość zostaje uczuciowo pobudzona, buduje swoją wizję świata, odnajduje własny sposób ekspresji – zabawę.
Lew Wygotski w swoim wykładzie poświęconym wychowaniu przedszkolnemu, zwraca uwagę na całościowy rozwój osobowości dziecka w tym okresie. Zachodzący proces zmian między myśleniem bezpośrednim, opartym na spostrzeganiu, a myśleniem wyobrażeniowym, opartym
na pamięci, ma swoje odbicie w preferowanych formach zabawy.
Według Elizabeth B.. Hurlock, indywidualne cechy dziecka oraz dana faza rozwoju mają wpływ na preferowany typ zabawy. Autorka wymienia również inne czynniki, które wpływają na zabawę, są to:
- warunki społeczno-ekonomiczne, w jakich żyje dziecko
- stan zdrowia
- stopień rozwoju motorycznego
- inteligencja przejawiająca się pomysłowością
- kulturalne uwarunkowania związane z płcią
- tradycja wychowania
- środowisko dziecka
- pora roku.
Autorka, w rozdziale poświęconym rozwojowi społecznemu dziecka, zwraca uwagę na zmianę typów zabawy w zależności od stopnia rozwoju społecznego dziecka. Przed drugim rokiem życia, dziecko jest nastawione egocentrycznie i najbardziej odpowiada mu zabawa indywidualna. Między trzecim a czwartym rokiem życia, jego zabawa opiera się na naśladownictwie. Ponieważ zaczyna interesować się rówieśnikami, próbuje się z nimi bawić, przekłada się to na wzrost liczby zabaw społecznych, na współdziałaniu z innymi dziećmi. Równocześnie pojawiają się też zachowania agresywne wobec rówieśników i dorosłych, jako objaw frustracji wynikający z konieczności dostosowania się do zasad panujących w grupie.
Najwcześniejszym typem zabawy w życiu dziecka jest zabawa swobodna i spontaniczna, bez reguł i przepisów. Ma ona charakter badawczy i pobudza zmysły. Jest raczej samotna niż grupowa. Dziecko bawi się częściami ciała, a ok. 3 miesiąca zaczyna badać tworzywa, z jakich zrobiono zabawki. Kolejnym krokiem jest próba odkrycia zasady ich działania, co często kończy się zniszczeniem zabawki. Następnie, pod koniec pierwszego lub na początku drugiego roku życia, pojawiają się zabawy udawane, nazywane tez iluzyjnymi. Przybierają one formę zabawy naśladowczej, w której dziecko przedstawia zajęcia domowe, bawi się w sklep i przewożenie osób.
Dzieci do około trzeciego roku życia, personifikują zabawki np. mówią do lalek. Wyznaczają zabawkom kary, odgrywają z nimi niebezpieczne sytuacje, podejmują walkę ze straszydłami. Po trzecim roku życia, zwykle wprowadzają do swoich zabaw rekwizyty.
Kolejnym etapem w rozwoju zabawy, jest przejście od inscenizacji, czyli dokładnego odtwarzania scen, jako rodzaju zabawy iluzyjnej, do zabawy konstrukcyjnej. Po trzecim roku życia dzieci łączą zabawy iluzyjne, typu inscenizacja, z zabawą konstrukcyjną, jaką są klocki. Początki zabaw konstrukcyjnych przypadają przed piątym, szóstym rokiem życia. Dziecko układa przedmioty według wzoru, czasami, przypadkowo stworzy coś, co przypomina rzecz mu znaną.
Od około szóstego roku życia, dziecko dobiera materiały pod kontem budowania i tworzenia konstrukcji. Wraz z rozwojem dziecka, dominującą formą zabawy staje się właśnie zabawa konstrukcyjna, a iluzyjność przesuwa się na drugi plan. Prostymi formami zabawy konstrukcyjnej są: błotne placki, góry i tunele powstające w piasku oraz zabawy klockami, koralikami, nożyczkami, gliną, farbami, kredkami i klejem. Dziecko wykonuje przedmioty rozpoznawalne,
ich praktyczne zastosowanie jest drugorzędne. Dzieci budują namioty, szałasy, teatrzyki, lepią bałwany i robią rzeźby ze śniegu.
Dziewczynki preferują inne zabawy konstrukcyjne niż chłopcy np. szycie ubranek dla lalek, wykonywanie papierowych lalek, rysowanie, malowanie, modelowanie. Zdaniem E. B. Hurlock, chłopcy preferują zabawy konstrukcyjne na powietrzu, które wymagają wysiłku fizycznego. Początkowo dzieci podchodzą do swoich prac bezkrytycznie, z czasem stają się wobec siebie bardziej krytyczne, ukrywają je a nawet niszczą.
Rozwój dziecka jest widoczny w jego pracach plastycznych.
Rysowanie odzwierciedla rzeczy, które w danym momencie absorbują dziecko.
Rysunki małego dziecka, w wyniku słabo rozwiniętej koordynacji mięśni, powstają pod wpływem ostrych, mocnych, czasami bezcelowych ruchów kredką. Bazgranie to sposób ekspresji, rozładowania emocji. Młodsze dzieci skupiają się na barwach, starsze na przedstawianych formach. W pracach dzieci przed szóstym rokiem życia nie ma zachowanej perspektywy i proporcji między poszczególnymi elementami. Większe dziecko przedstawia na swoich rysunkach szczegóły, które go interesują, zaczyna rysować z pamięci. Dziecko około sześcioletnie, stara się przedstawiać w swoich rysunkach to co widzi, różnicuje wielkość i relacje między poszczególnymi rysunkami.
Również zainteresowanie dziecka muzyką jest związane z odpowiednimi fazami rozwoju. Małe dzieci są bardzo zainteresowane muzyką, dwulatki przy odtwarzanej muzyce próbują tańczyć, a około trzeciego roku życia potrafią wskazać swoje ulubione melodie. Trzyletnie dziecko w przedszkolu może nauczyć się piosenki opartej na prostym rytmie, najlepiej połączonej z pokazywaniem i wyrazami dźwiękonaśladowczymi.
Od około trzeciego roku życia, dziecko zaczyn kolekcjonować, zbierać zwyczajne rzeczy. Dużym powodzeniem cieszą się kapsle, kolorowe papierki oraz patyczki po lodach. Około szóstego roku życia dzieci zaczynają gromadzić zbiory wybranych przedmiotów.

Czas zabawy nie kończy się w okresie przedszkolnym.

Okres szkolny między szóstym a trzynastym, czternastym rokiem życia, Morice Debeesse• określa jako: wiek rozumu, wiek wiedzy, wiek społeczny, wiek aktywności. Ogromne znaczenia
w życiu dziecka zaczyna odgrywać grupa zabawowa.
E.B Hurlock, przedstawiając rozwój społeczny dziecka sześcio i siedmioletniego, podkreśla trudności, jakie może mieć sześciolatek z przystosowaniem społecznym do warunków szkolnych. Proces ten, ułatwia mu przynależność do bandy, czyli spontanicznie utworzonej grupy zabawowej. Jest to czas, kiedy w zabawach pojawia się element współzawodnictwa i rywalizacji, a dzieci łamiące ustalone zasady są dyskryminowane przez grupę. Dziecko uczy się dostosowywać swoje pragnienia do grupy, ogranicza egoizm, doskonali samokontrolę i rozwija takie wartości jak sumienność i lojalność. Uwalnia się spod wpływu rodziny.
Z kolei Maria Żebrowska dzieli zabawy na trzy grupy: tematyczne, konstrukcyjne i ruchowe.
Zabawy tematyczne, według autorki, są typowe dla wieku przedszkolnego. Dziecko odgrywa w nich różne role, nadaje przedmiotom funkcję rekwizytów. Sprzyja to rozwojowi wyobraźni dziecka i pozwala wykorzystać własne obserwacje świata. Jest to grupa zabaw, którą E. B. Hurlock nazywa iluzyjnymi. M. Żebrowska dokonuje następującego podziału zabaw tematycznych:
- zabawy naśladujące czynność
- zabawy udramatyzowane z określonym tematem
- zabawy udramatyzowane z określonym tematem i zasadami
- zabawy, których zasady i normy są ważniejsze od tematu
- zabawy sportowe i ćwiczeniowe nastawione na osiągnięcia.
Do zabaw konstrukcyjnych autorka zalicza: budowanie z klocków, kamieni, papieru, gliny, patyczków, gałęzi, szyszek itp. Dziecko, w tych zabawach, wyznacza sobie cel: określa, co będzie tworzyć, dobiera materiały i planuje poszczególne etapy pracy, zdarza się, że działa z grupą, w której każde z dzieci ma wyznaczoną rolę.
Elementy zabaw tematycznych i konstrukcyjnych łączą się. Autorka podkreśla, że po zabawach konstrukcyjnych pozostaje ślad – wytwór pracy dziecka.
Zabawy ruchowe przyczyniają się do rozwijania się ogólnej sprawności fizycznej oraz koordynacji ruchowej i orientacji przestrzennej w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym.
Proporcje między zabawami zmieniają się w zależności od stopnia rozwoju i wieku dziecka. Dzieci w wieku trzech, czterech lat preferują zabawy udramatyzowane na określony temat oraz
zabawy naśladowcze i zabawy udramatyzowane na określony temat w oparciu o proste reguły. Wśród dzieci pięcio i sześcioletnich bardzo popularne stają się zabawy oparte na regułach, zabawy naśladowcze i udramatyzowane stopniowo schodzą na drugi plan. W wieku siedmiu lat
zabawy oparte na regułach stają się najważniejsze. Jest to czas, kiedy najbardziej w okresie wczesnoszkolnym, popularne stają się zabawy sportowe z jasno określonymi regułami i czynnikiem rywalizacji.

Wartość zabawy

Wszyscy z wymienionych przeze mnie badaczy, podkreślają ogromne znacznie zabawy we wechstronnym rozwoju dziecka przedszkolnego i wczesnoszkolnego.
W okresie przedszkolnym zabawa wspomaga rozwój fizyczny, wzbogaca obraz świata, doskonali umiejętności manualne i koordynację wzrokowo-ruchową, kształtuje relacja przyczyna – skutek oraz przyczynia się do rozwinięcia emocji społecznych, zabawa przyczynia się również
do poznania norm. Zabawa ma ogromne znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych dziecka.
Wraz z rozwojem, bogatsze stają się zabawy np. zespołowe zabawy twórcze, zabawy konstrukcyjne, które przyczyniają się do rozwoju emocjonalnego.
E.B Hurlock podkreśla wartość zabawy w całościowym rozwoju dziecka.
Zabawa stymuluje rozwój fizyczny dzieci: wspiera rozwój mięśni i koordynację ciała, pozwala wyładować nadmiar energii. W sferze emocjonalnej pozwala stopniowo odejść od egocentryzmu, aby przyczynić się do uspołecznienia dziecka, które w zabawie uczy się współpracy z grupą.
Formy zabaw iluzyjnych uczą dziecko oceniać relacje społeczne oraz poznawać i rozwiązywać problemy. Zabawa sprzyja rozwojowi osobowości, ponieważ daje dziecku szansę odgrywania różnych ról społecznych, budowania obrazu świata i samego siebie. Zabawa ma również charakter terapeutyczny, ponieważ daje dziecku szansę uwolnienia się od napięć, wyrażenia pośrednio swoich uczuć, walki z lękami i frustracją. Obserwacja dzieci i udział dorosłych w zabawie, pozwala poznać problemy dziecka, jego środowisko, relacje w rodzinie – jest wskazówką do podjęcia dalszych działań.

Wartość zabawy w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym jest niepodważalna.
Pomaga i stymuluje wszechstronny rozwój osobowości dziecka pod warunkiem, że spełnia kilka kryteriów:
– jest odpowiednio dobrana do etapu rozwoju dziecka
– uwzględnia charakterystyczny dla danego wieku sposób myślenia
– pozwala na aktywność spontaniczną, samodzielną, którą z czasem można ukierunkować
– pozwala dziecku bezpiecznie doświadczyć, odkryć, przeżyć różne sytuacje oraz stać się twórcą.


BIBLIOGRAFIA:
1.A. Birch, T. Malim, Psychologia Rozwojowa w zarysie Od niemowlęctwa do dorosłości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002
2.A. Brzezińska, M. Burtowy, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej, UAM, Poznań 1985
3. M. Debeese , Etapy wychowania, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996
4. E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, wyd. 2, Warszawa 1961
5.L. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1971