Psychologiczne koncepcje zabawki

Są w naszej pamięci chwile szczególne, wyjątkowe, do których chętnie myślami wracamy. Wspomnienia z czasów naszej dziecięcej zabawy w świecie wyobraźni, po którym najlepszym przewodnikiem są zabawki.
Zabawka to przedmiot „służący do zabawy”, wykorzystany w celu pobudzenia zabawowej aktywności dziecka i stwarzający sposobność do poszerzania doświadczeń, gry wyobraźni oraz stopniowego opanowania rzeczywistości. Zabawka jest dla dziecka inspiracją, określa i ukierunkowuje zabawę, a także pośrednikiem między dzieckiem a zabawą.
Zabawki spełniają wiele funkcji, które uwidaczniają się podczas trwania zabawy. Pobudzają, umacniają dążenie do opanowania rzeczywistości przez dziecko i przekształcenia jej na miarę potrzeb i możliwości. Wyrabiają samodzielność i wytrwałość w przezwyciężaniu trudności. Wyzwalając aktywność wzbogacają wiedzę i doświadczenie dziecka, kształtują jego umiejętności, rozwijają sprawności, stanowiąc równocześnie przedmiot uczuć i przywiązania.
Podczas zabawy, mówiąc do zabawek i o nich, a także naśladując różne czynności, dziecko coraz lepiej uczy się rozróżniać przedmioty i istoty żywe oraz wykrywać istniejące między nimi stosunki i zależności. Poznaje relacje społeczne, przestrzenne i czasowe, klasyfikuje i organizuje coraz wszechstronniej doświadczaną rzeczywistość.
Zabawki odgrywają znaczącą rolę w rozwoju emocjonalnym małego dziecka, zaspokajają tęsknotę za bliską osobą, stwarzając ujście dla spiętrzonych przeżyć, a także w rozwijaniu aktywności uczuciowej. Tak zwane zabawki do kochania, wśród których pierwsze miejsce przypisuje się lalce, odgrywającej rolę córeczki lub koleżanki, czy też będącej jak gdyby uosobieniem marzeń i dążeń bawiącego się dziecka, które się z nią identyfikuje. Zabawka, z którą dziecko odczuwa szczególnie silny związek emocjonalny, może być również mniejszy lub większy zwierzaczek, wierny towarzysz dziecięcych lat. Przyjmując rolę opiekuna wobec ulubionej lalki lub bezradnego misia, dziecko przyswaja przekazywane mu przez dorosłych wzory postępowania, utrwalając nawyki i umiejętności z zakresu czynności samoobsługowych czy kontaktów społecznych. Pluszowy miś może być obiektem zarówno czułych, opiekuńczych zabiegów, jak i na przykład towarzyszem zabawy w naśladowanie pijackiej awantury.
Świat dziecięcych zabawek jest niezwykle bogaty, a zapotrzebowanie na nie ulega wyraźnej zmianie w kolejnych okresach życia dziecka, będąc odbiciem nowych potrzeb i możliwości.
Zabawki dla dzieci w wieku niemowlęcym, do końca pierwszego roku życia powinny umożliwiać odczytywanie charakterystycznych łatwo sprawdzalnych cech: barw, dźwięków, kształtów, faktury i konsystencji, zapewniając maksymalne warunki bezpieczeństwa i higieny. Wartość ich polega głównie na funkcjonalności formy, różnorodności i atrakcyjności bodźców oddziałujących na zmysły dotyku, wzroku i słuchu. Zrobione z miękkiego tworzywa laleczki, kotki, pieski czy pierwszy plastikowy samochodzik pomagają dziecku przyswajać konkretne wyobrażenia z równoczesnym kojarzeniem ich z odpowiednia nazwą.
Dla dziecka w wieku od roku do trzech lat charakterystyczne jest zapotrzebowanie na tzw. zabawki manipulacyjne, których specyfika polega na umożliwieniu dziecku zdobywania podstawowej wiedzy o rzeczach, namacalnego doświadczenia świata podczas manipulowania przedmiotami z równoczesnym usprawnianiem czynności rąk.
W trakcie zabaw manipulacyjnych, czyli takich podczas których dziecko dotyka, przekłada, nakłada, rozrzuca i podrzuca różnymi przedmiotami, może:
- badać przedmioty palcami i pod kontrolą wzroku, aby ustalić: jakie one są, jaką mają powierzchnie, w jakim są kolorze, jaki mają kształt czy są miłe w kontakcie,
- zmieniać miejsce przedmiotów w przestrzeni- przesuwa je i odsuwa lub przekłada je na inne miejsce i dzięki temu może zrozumieć, co jest bliżej a co dalej, co znaczy oddzielnie, a co razem,
- składa kilka przedmiotów razem i uzyskuje nową całość, dokłada do niej jeszcze kilka i znowu tworzy coś innego.
Zabawkami manipulacyjnymi są między innymi: komplety foremek- służące do wyjmowania i wkładania, wiaderka, koszyki, inne pojemniki- służące do przenoszenia, wysypywania, zamykania i otwierania; zestawy sześcianów i innych figur- służące do ustawiania i burzenia, składanki i układanki, polegające na wkładaniu elementów w odpowiednie otwory lub łączeniu ich w całość.
Wiek przedszkolny, od trzech do siedmiu lat, dla wyraźniejszego sprecyzowania potrzeb zabawowych dziecka, dzielimy na dwa podokresy: od trzech do pięciu lat oraz od pięciu do siedmiu lat.
Dla dzieci od trzech do pięciu lat przeznaczone są zabawki wielofunkcyjne, dostosowane do różnych sposobów ich wykorzystania i odgrywania możliwie wielu ról, w formie „równorzędnego” partnera zabawy. Do cennych zabawek wielofunkcyjnych, kształcących zarówno sprawności ruchowe, jak i umysłowe, należy zaliczyć wszelkie zestawy klocków i składanek, komplety techniczno-konstrukcyjne, narzędzia i przybory do majsterkowania. Przy czym to przysposobienie techniczne z wykorzystaniem różnych surowców, jak drewna, metalu, tworzyw sztucznych, prostych narzędzi, jak młotek czy wkrętak czy później zestawów elektro-technicznych należy rozpoczynać możliwie wcześnie, w miarę rodzących się zainteresowań i początków technicznego myślenia w przedszkolnym wydaniu. Powinny one już na pewno znaleźć się w rękach przedszkolaka wcześniej niż skomplikowane zabawki mechaniczne, zasilane baterią czy transformatorem, przy których aktywność małego dziecka sprowadza się nieraz tylko do ubłagania rodzica, aby pokazał, jak to „samo jeździ”.
Dzieciom od pięciu do siedmiu lat bardziej odpowiadają zabawki o nieco mniejszych wymiarach, ale możliwie zgodnych z rzeczywistością, realistycznych cechach, oddających coraz wyraźniej dostrzegane szczegóły. Doskonaląca się sprawność ręki pozwala na operowanie mniejszymi elementami, natomiast dystans pomiędzy dzieckiem a zabawką znacznie się zwiększa. Staje się ona materiałem służącym do realizacji z góry określonych planów, reżyserowania zamierzonej scenerii i odbywającej się w niej akcji.
Dziecko budując, uczy się wykonywania różnych operacji przestrzennych, wydzielania powierzchni- wewnątrz i zewnątrz, określania pozycji- w pionie i w poziomie. Ma możliwość dostrzeżenia kolejności następujących po sobie czynności: co należy zrobić najpierw, a co potem. Koordynuje spostrzeżenia wzrokowe z ruchem reki, uczy się szeregowania- ustawiania przedmiotów w jednym rzędzie, rozróżniania ich form i kształtów.
Zabawa w ZOO umożliwia dzieciom wykorzystanie nabytych wiadomości o życiu i obyczajach egzotycznych zwierząt. Pluszową małpkę należy umieścić na drzewie, a dla polarnego niedźwiedzia właściwy będzie basen z wodą.
Zabawa żołnierzykami stwarza okazję do rozwijania zainteresowań historycznych, a na pokładzie statku można, kołysząc się na burzliwych falach dziecięcej wyobraźni, samemu zwiedzać dalekie kraje, ilustrowane symbolicznie za pomocą przeróżnych zabawowych akcesoriów.
Szczególnie cennym pomostem prowadzącym przedszkolaków do szkoły, są tak zwane zabawki dydaktyczne, ułatwiające bez zahamowań otwarcie drzwi do pierwszej klasy. Zaliczamy do nich gry i łamigłówki, wnoszące do dziecięcej zabawy moment atrakcyjnego dopingu, element radości z wykonania powierzonego mu zadania, obiektywnej oceny i zachęty do uczciwego współzawodnictwa. Zabawki dydaktyczne, zaprojektowane w celu kształcenia określonych umiejętności, wykonywania z góry zaplanowanych zadań, pokonywania przewidzianych trudności. Zabawki te, zawierające najczęściej element „zabawy z obrazkiem”, produkowane w formie gier i łamigłówek ćwiczą spostrzegawczość i kombinatorykę, pamięć, myślenie matematyczne, umiejętność analizy i syntezy, uogólnianie i wnioskowanie.
Dla dzieci w wieku szkolnym charakterystyczne jest zapotrzebowanie na zabawki o charakterze użytkowym- pralkę, która pierze, maszynę do szycia, narzędzia do majsterkowania. Udział wyobraźni w zabawie stopniowo przechodzi w działalność praktyczną- pracę, zmienia się również zakres tematyki zabaw. Dla dzieci szkolnych typowe stają się zabawy przygodowe, przyjmowanie na siebie ról odkrywców czy bohaterów przeczytanych książek. Bardzo pożądane stają się również zabawki mogące służyć do kolekcjonowania, np. makietki samochodów czy garderoba dla lalek, przedmioty gospodarstwa domowego w miniaturze. W latach szkolnych nasila się u dzieci zafascynowanie zabawką mechaniczną, np. elektryczną kolejką, której właściciel dojrzał nie tylko do biernego podziwiania, ale i do kierowania jej działaniem, a nawet udoskonalenia rozłożonego schematu torów.
W przeszłości zabawki ceniono z wielu powodów- były rzadkie, wykonał je ktoś bliski albo należały wcześniej do kogoś bliskiego, a my je odziedziczyliśmy; często marzono o nich nawet latami. Zabawkę dowartościowywały także okoliczności, w których dzieci je otrzymywały, ale takich okazji było raczej niewiele: dzień świętego Mikołaja, Boże Narodzenie, imieniny lub urodziny dziecka, nagroda za wyniki w nauce , wizyta szczególnie hojnego krewnego.
Zwiększające się tempo życia i jego wymagań sprawia, że rodzicom obarczonym rodzinnymi i zawodowymi obowiązkami coraz trudniej wygospodarować czas na zabawę z dzieckiem. Odwołują się więc do pomocy zabawki, która straciła swój elitarny charakter i obecnie jest przedmiotem masowego użytku, dostępnym w zasadzie każdemu dziecku. Okazja nie jest już istotnym czynnikiem, dzieci otrzymują prezenty z byle powodu i w dużych ilościach. Ta dewaluacja zabawki, która była kiedyś- o czym się teraz niemal zupełnie zapomina- nagrodą, miała wydźwięk wychowawczy, ma związek z przemianami systemu wychowawczego, jego liberalizacją. Zazwyczaj kupuje się dziecku zabawki dość chętnie, ale bywają one rzadko nagrodą za na przykład dobre zachowanie czy wyniki w nauce.
Zabawka jest dziś z pewnością równie pożądanym przedmiotem, jak była nim w przeszłości, rzadko jednak wywołuje ten rodzaj emocji i przywiązania co niegdyś. Ważna jest dziś nowość, oryginalność, modną zabawkę trzeba mieć ze względów prestiżowych, z tych samych względów zastępowana jest ona przez kolejny hit sezonu. Mówi to także o potędze przemysłu zabawkarskiego, który manipuluje rynkiem zabawkarskim z ogromnym powodzeniem, wywołując globalny popyt na zabawki, które niejednokrotnie mogą budzić i budzą sprzeciw rodziców i wychowawców. Aby sprawić dziecku dobry prezent, wybierając dla niego zabawkę, należy zatem mieć na uwadze to, że nie każda zasługuje na miano odpowiedniej i właściwej.
Podstawową cechą dydaktycznie wartościowej zabawki jest to, że sama zachęca do zabawy, przyciąga atrakcyjną formą i funkcjonalnością, interesuje i cieszy dziecko bez namowy i pomocy starszych. „Dobra zabawka” sama wydaje się mówić do dziecka i zapraszać do zabawy: Baw się ze mną...
„Dobra” zabawka powinna:
- kształcić sprawności ruchowe i umysłowe bawiącego się dziecka i bogacić życie emocjonalne, przygotowując do czynnego udziału w życiu społecznym;
- rozwijać wyobraźnię i twórczą inicjatywę, kształcąc przyszłych artystów, aktywnych odbiorców sztuki, badaczy i racjonalizatorów;
- wyrabiać w dziecku samodzielność i wytrwałość przy realizowaniu podjętych zadań, wzmacniać jego motywację, uczyć współdziałania w zespole i zachęcać do przezwyciężania trudności, przygotowując do „dobrej roboty”
Zabawka to rozwojowa szansa dla każdego dziecka. Odpowiednio zaprojektowana i dobrana odgrywa ważną rolę w wychowaniu dziecka, kształci pod względem intelektualnym, emocjonalnym, percepcyjnym, fizycznym i społecznym, rozwija zainteresowania, wyczucie estetyczne. Zabawka pełni również rolę kształcącą i terapeutyczną. Nieodpowiednie zabawki mogą stanowić zagrożenie dla rozwijającej się psychiki dziecka. Zabawki wyzwalają w dziecku zachowania twórcze i motywują do podejmowania samodzielnych poszukiwań oraz wprowadzania w życie własnych rozwiązań.
Zabawka nie może być ani „za duża” ani „za mała”. Nie powinno się kupować dziecku zabawki, z której już wyrosło, gdyż stała się ona dla niego już nudna w swojej prostocie, niczego nowego nie pokaże, nie nauczy, niczym nowym nie zadziwi. Zabawka „za mądra” zamiast lekko stymulować rozwój dziecka, wyprzedza jego fazy rozwojowe, przez co może je zniechęcić do wysiłku, jeśli i tak nie przynosi pożądanych przez rodziców efektów. Zabawki ćwiczą wytrwałość tylko wtedy, gdy osiągane rezultaty są efektowne i dają poczucie zadowolenia będące proporcjonalne do włożonego wysiłku.