Program rewalidacyjno - wychowawczy podstawą usprawniania dzieci głęboko upośledzonych umysłowo

Do roku 1997 dzieci z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego nie były objęte obowiązkiem szkolnym i obowiązkiem nauki. W systemie oświaty nie było bowiem formy spełniania przez nie tego obowiązku. Wprowadzenie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych jako formy realizacji obowiązku szkolnego i obowiązku nauki przez dzieci i młodzież, która do tej pory pozostawała poza systemem oświaty sprawiło, że żadne dziecko w wieku obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego oraz obowiązku szkolnego (6 - 18 lat) nie może pozostawać bez zorganizowanych oddziaływań edukacyjnych. Indywidualne zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze są specyficzną formą realizacji obowiązku szkolnego przez dzieci i młodzież z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim. Nie wyodrębnia się etapów edukacyjnych i klas, uczestnicy zajęć nie podlegają przepisom w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania, nie otrzymują świadectw, nie obowiązuje ich żadna podstawa programowa. Zajęcia prowadzone są w oparciu o indywidualny program opracowany przez prowadzącego zajęcia nauczyciela we współpracy z psychologiem, na podstawie wskazań zawartych w orzeczeniu o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, wydawanych na okres do 5 lat.

Organizacja zajęć.

Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze organizowane są na wniosek rodziców dziecka oraz w oparciu o orzeczenie o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych wydane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Wniosek powinien być złożony na piśmie i podpisany przez obojga rodziców.
Zajęcia mogą być organizowane przez publiczne przedszkola (w tym specjalne), publiczne szkoły (w tym specjalne) położone najbliżej miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka. Dana placówka kontynuuje zajęcia niezależnie od wieku ich uczestnika. Indywidualne zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze prowadzone są w domach rodzinnych, a opiekę nad dzieckiem podczas zajęć zapewniają rodzice.
Wymiar indywidualnych zajęć rewalidacyjno-wychowawczych wynosi 2 godziny dziennie (10 godzin tygodniowo).
Prowadzący zajęcia nauczyciel musi posiadać kwalifikacje z zakresu oligofrenopedagogiki (§ 5.1 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli nie mających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. Nr 155, poz. 1288).

Zajęcia obejmują przede wszystkim:
• naukę nawiązywania kontaktów w sposób odpowiedni do potrzeb i możliwości uczestnika,
• kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwościom uczestnika,
• usprawnianie ruchowe i psychoruchowe w zakresie dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej,
• wdrażanie do osiągania optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia,
• rozwijanie zainteresowań otoczeniem, wielozmysłowe poznanie tego otoczenia, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk, kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu,
• kształtowanie umiejętności współżycia w grupie,
• naukę celowego działania dostosowanego do wieku, możliwości i zainteresowań uczestnika oraz jego udziału w ekspresyjnej aktywności.
Za prawidłową organizację zajęć oraz ich dokumentację odpowiada dyrektor szkoły/przedszkola. Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze uwzględniane są w danym roku szkolnym w arkuszu organizacyjnym szkoły/przedszkola.

Dokumentacja
• orzeczenie poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie indywidualnych zajęć rewalidacyjno-wychowawczych
• pisemny wniosek rodziców obojga rodziców/prawnych opiekunów dziecka
• indywidualny program pracy z uczestnikiem zajęć
• dziennik zajęć rewalidacyjno-wychowawczych
• zeszyt obserwacji
Analiza przypadku dziecka upośledzonego w stopniu głębokim


1 . Identyfikacja problemu.

Dane o rodzinie
Dominika urodziła się w 1985 roku. Od urodzenia przebywa w domu rodzinnym. Od trzech lat dziewczynka została objęta nauczaniem indywidualnym ( zajęcia rewalidacyjno- wychowawcze). Dominika jest drugim dzieckiem .............. Rodzice posiadają wykształcenie podstawowe. Prowadzą gospodarstwo rolne. Ojciec korzysta z renty chorobowej(ma problemy ze zdrowiem psychicznym).Sytuacja materialna rodziny jest dobra. Warunki mieszkaniowe rodziny to : dom parterowy. W domu jest czysto, przytulnie i estetycznie. Wyposażony jest w sprzęt RTV i AGD, umeblowany standardowo. Dziewczynka ma możliwość korzystania z komputera.

Struktura rodziny
Dominika wychowuje się w rodzinie pełnej pod opieką rodziców. Posiada starszą siostrę uczennicę klasy VI i młodszego brata ucznia kasy II SP.W tym samym domu zamieszkuje również babcia. Dziewczynka najczęściej pozostaje pod opieką mamy i babci. Najważniejszą osobą w życiu dziewczynki jest matka. Atmosfera w rodzinie nie zawsze jest spokojna z powodu zachowań ojca( napady agresji spowodowane jego chorobą).

Do głównych objawów wskazujących na istnienie problemu wskazują następujące symptomy:
1.Dziewczynka ma dziecięce porażenie mózgowe, nieprawidłowy zapis EEG, leczona farmakologicznie.
2.Przejawia różne fobie i stereotypie.
3.Wykonuje proste polecenia jednowyrazowe.
4.Ma bardzo krótkotrwałą koncentrację uwagi.
5.Obniżona spostrzegawczość, analiza i synteza wzrokowa, orientacja przestrzenna.
6.Jest wrażliwa na głos opiekuna.
7. Wymaga stałej opieki osoby dorosłej, gdyż samodzielnie się nie porusza i wymaga pomocy przy czynnościach samoobsługowych.
8.Słabo wykształcona sprawność mówienia.

2. Geneza i dynamika zjawiska.
W orzeczeniu poradni Psychologiczno – Pedagogicznej podany jest stopień upośledzenia, zalecenia dotyczące kierunku rewalidacji oraz kilka informacji o funkcjonowaniu społecznym dziecka. To zbyt mało, żeby ułożyć program terapii z dzieckiem czy plan pracy rewalidacyjno – wychowawczej. Dlatego pierwsze trzy miesiące zostały poświęcone wzajemnej obserwacji i adaptacji do nowego środowiska i otoczenia oraz mojej osoby. Dominika przyzwyczajała się do mnie, do mojego głosu, ja obserwowałam, co lubi, jak reaguje na różne sytuacje, czego się boi i jak się próbuje porozumieć ze mną w razie potrzeby, obserwowałam jej zachowanie. Początkowo starałam się niczego dziecku nie narzucać, tylko obserwować, ewentualnie pomagać w różnych zabiegach.
Po trzy miesięcznej obserwacji postawiłam diagnozę funkcjonalną, aby znaleźć odpowiedź na dwa pytania:
1.Na jakim etapie rozwoju znajduje się dziewczynka.
2.Jakie sytuacje, czynności, ćwiczenia mogę wykorzystać dla wspomagania rozwoju dziecka.
Aby postawić diagnozę umiejętności funkcjonalnych przeprowadziłam również wywiad z rodzicami: Jak Dominika zachowuje się w codziennych sytuacjach? – podczas jedzenia, zabiegów higienicznych, ubierania, zabaw itp.
•Co lubi robić i co robi gdy pozostaje sama?
•Czego wyraźnie nie lubi, czego się boi?
•W jakich miejscach przebywa najchętniej?
•Jak się porozumiewa z rodzicami i rodzeństwem?
•Czy odróżnia osoby bliskie i obce?
•W jakiej pozycji dziecko lubi najbardziej przebywać?
•Czy i jak reaguje na wprowadzane zmiany?
•Czy reaguje na dźwięki z otoczenia?
•Czy lubi słuchać muzyki?
•Czy są jakieś preferowane aktywności przez dziecko?
Na podstawie odpowiedzi na te pytania, własnej obserwacji, orzeczenia poradni i Inwentarza H. C. Gunzburga (narzędzia diagnostycznego do Oceny Postępu w Rozwoju Społecznym) postawiłam diagnozę umiejętności funkcjonalnych.
Inwentarz PPAC przeznaczony jest do badania osób upośledzonych w stopniu głębokim. Każde dziecko może się wykazać innym poziomem umiejętności społecznych, a PPAC pozwala określić go u każdego dziecka oddzielnie. Dokonanie porównania wyników danego dziecka ze średnią jego wieku rozwojowego jest proste dzięki diagramom kołowym.
Całe pole diagramu jest podzielone na małe pola oznaczone numerami zadań w taki sposób, ze pola najbliższe środka odnoszą się do zadań najłatwiejszych, najłatwiejszych znajdujące się najdalej od środka odnoszą się do zadań najtrudniejszych. Jeżeli dziecko dane zadanie wykonuje, to w diagramie zakreślamy pole odpowiadające temu zadaniu, jeżeli częściowo – zakreślamy słabo, jeżeli nie wykonuje danego zadania- to odpowiadające mu pole pozostawiamy białe. Jeden rzut oka na diagram pozwala ocenić stan jego umiejętności społecznych – widzimy jak wiele pól jest białych. I jak rozkładają się pola zakreskowane. Zdarza się, że dziecko nie wykonuje zadań łatwiejszych, łatwiejszych wykonuje trudniejsze. Wtedy w diagramie pojawiają się białe pola pośrodku pól zakreskowanych. Zadania odpowiadające takim polom, powinny stanowić program pracy na najbliższy okres, ponieważ istnieje tu możliwość, że dziecko zadania nie wykonuje, ponieważ nie stworzono mu okazji aby daną umiejętność mógł opanować.
W następnej kolejności należy zwrócić uwagę na zadania, których pola w diagramie zostały słabo zaznaczone, by doprowadzić do takiego stanu, że będzie je można zaliczyć bez zastrzeżeń. W dalszej kolejności należy pracować nad zadaniami, których pola w diagramie znajdują się najbliżej zakreskowanych.
Jeżeli dziecko opanuje wszystkie zadania inwentarza łatwiejszego, przechodzi się do trudniejszego i znów mamy dość obszerny program pracy rewalidacyjnej. Tak więc PAC pozwala na zindywidualizowana diagnozę i zindywidualizowany program pracy rewalidacyjnej.
Uzyskanie całościowej diagnozy dziecka służy nam do odpowiedzi na pytanie: na jakim etapie rozwoju znajduje się dziecko i w jakim kierunku prowadzić zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze.

2.2.PPAC opracowany dla Dominiki.
Z diagramu PPAC możemy łatwo wywnioskować, w jakim kierunku powinna przebiegać praca terapeutyczna, aby wspomóc rozwój dziewczynki. Najbardziej zaburzona jest sfera komunikacji a wymiana informacji jest nieodzownym atrybutem życia.
Tymczasem programy szkolne, nawet dla upośledzonych umysłowo oparte są w dużej części na przekazie werbalnym, dlatego niezbędnym warunkiem efektywnej pracy jest zrozumienie roli komunikacji niewerbalnej i wykorzystanie jej w diagnozie, planowaniu pracy i w procesie nauczania.


2.3. Diagnoza umiejętności funkcjonalnych oparta na długotrwałej obserwacji dziecka i PPAC Gunzburga.

Umiejętności związane z poruszaniem się;
•Dominika nie porusza się samodzielnie.
Umiejętności samoobsługowe.
Jedzenie i picie
•wymaga pomocy przy spożywaniu posiłków i piciu z kubka

Toaleta
•lubi się myć, chętnie chlapie się w wodzie
•w toalecie wymaga pomocy dorosłego

Rozbieranie i ubieranie się;
•ubiera się i rozbiera z pomocą dorosłego
•zakłada czapkę z pomocą

Sposoby poznawania świata i umiejętności poznawcze.

Sposoby poznawania świata.
•najchętniej poznaje otoczenie dotykając nowe przedmioty, czasem wkłada do ust.
•manipuluje nimi, potrząsa, czasem odkłada, jeżeli ją nie interesują, ale nigdy nie rzuca
•wykazuje zainteresowanie dźwiękami otoczenia, kieruje głowę w kierunku skąd pochodzi dźwięk,
Umiejętności poznawcze
•papier i karton drze na drobne kawałki
•nie potrafi ciąć nożyczkami
•zna funkcje i przeznaczenie niektórych przedmiotów;
•rozumie proste polecenia i je wykonuje;
•postawą ciała, gestem domaga się tego, czego w danej chwili oczekuje;
•naśladuje czynności nauczyciela;
•bawi się klockami
•wkłada nietypowe kształty w odpowiednie otwory,
•układa proste puzzle.
•lubi pracować z komputerem
Umiejętności porozumiewania się.
Dominika bardzo szybko przywiązała się do mojej osoby, bardzo często bierze moją rękę i kładzie sobie na głowie, domaga się głaskania i pieszczot, szczególnie wtedy, gdy ją coś boli, wskazuje ręką na swoje czoło i kieruje moja rękę w miejsce gdzie chce , żeby ją głaskano.
Sposoby, dzięki którym Dominika porozumiewa się;
•ciągnie mnie za rękę
•gdy coś co przyciąga jej uwagę, nie znajduje się w zasięgu jej ręki, popycha mnie w tamtym kierunku;
•prowadzi dłoń w określone miejsce ciała, domagając się dotknięcia;
•gdy uśmiecha się, to znaczy że jest zadowolona;
•śmiech otoczenia wywołuje uśmiech na jej twarzy;
Preferencje Dominiki
•Dominika lubi drzeć papier ,malować i pracować z komputerem
•lubi zabawy z wodą

Tak skonstruowana diagnoza umiejętności funkcjonalnych, łącznie z analizą inwentarza PPAC H.C. Gunzburga dała mi podstawę do zaplanowania edukacji Oliwii tak, aby przebiegała zgodnie z jej potrzebami i możliwościami.

2.4. Arkusz umiejętności i osiągnięć dziecka.
Arkusz sporządzony na podstawie obserwacji dziecka i pracy rewalidacyjnej w okresie czasowym – trzy miesiące

Dominika lat 12.
Arkusz umiejętności i osiągnięć w zakresie:

Obsługiwania siebie
1.Spożywanie pokarmów:
Umiejętności wykształcone: przyjmuje półstałe i stałe pokarmy z łyżki, , z pomocą pije z kubka z ustnikiem, często posługuje się palcami przy jedzeniu.
Umiejętności słabo wykształcone: samodzielne jedzenie (wymaga kontroli drugiej osoby), picie z kubka bez ustnika.
Umiejętności niewykształcone: przygotowanie jakiegoś pokarmu, rozwijanie go np. cukierka, używanie widelca, łyżki, rozpoznawanie pokarmów.
2.Poruszanie się:
Umiejętności wykształcone: siedzi z lekkim podparciem
Umiejętności słabo wykształcone: samodzielne siedzenie prawie prosto bez oparcia przez krótki czas
Umiejętności niewykształcone: ciągnięcie większych przedmiotów, pchanie ich.
3.Toaleta:
Umiejętności wykształcone: sygnalizuje, że jest jej mokro
Umiejętności słabo wykształcone: siadanie na sedesie, mycie rąk pod nadzorem.
Umiejętności niewykształcone: samodzielne załatwianie potrzeb.
4.Ubieranie się:
Umiejętności wykształcone: współpracuje biernie w trakcie ubierania
Umiejętności słabo wykształcone: wyciąganie odpowiedniej części ciała do ubrania Umiejętności niewykształcone: aktywne uczestnictwo w czynności ubierania się, zdejmowanie ubrań, rozpinanie guzików.

5.Komunikowanie się
Komunikacja od:
Umiejętności słabo wykształcone: krzyczy, wydawanie dźwięków zwielokrotnionych, , wypowiadanie sylab (czyni to spontanicznie, nie zrobi tego na polecenie).
Umiejętności niewykształcone: powtarzanie sylab, dźwięków na polecenie lub w jakimś celu, wypowiadanie słów.

Komunikacja do:
Umiejętności wykształcone: śledzenie wzrokiem poruszających się przedmiotów, rozglądanie się.
Umiejętności słabo wykształcone: coraz wyraźniejsza reakcja na muzykę, kierowanie wzroku i głowy w stronę wychodzącego dźwięku, słuchanie prostych i bardzo krótkich opowiadań podpartych obserwacją bezpośrednią (zaczątek umiejętności), reakcja na proste polecenia.
Umiejętności niewykształcone: słuchanie historyjek, rozumienie układu słów: pod, nad itp., podanie na żądanie przedmiotów.
6.Uspołecznienie:
Umiejętności wykształcone: uśmiecha się, reaguje głosem na widok znajomej osoby, dostrzega innych ludzi, przegląda się w lustrze z zainteresowaniem, śledzi ruch obcych osób, podaje dłoń na pożegnanie..
Umiejętności słabo wykształcone: słabe skupienie uwagi, pierwsze reakcje na ekspresję twarzy, zwracanie uwagi na siebie poprzez robienie hałasu, oczekiwanie aprobaty na właściwe zachowanie, machanie ręką na pożegnanie,
Umiejętności niewykształcone: pomaganie, robienie czegokolwiek, aby wywołać reakcję drugiej osoby.
Sprawność manualna:
Umiejętności słabo wykształcone: manipulowanie wszelkimi przedmiotami, umiejętność korzystania z prostych instrumentów muzycznych, malowanie pędzlem, rysowanie kredkami świecowymi, lepienie z różnych mas plastycznych.
Umiejętności niewykształcone: cięcie papieru
Zręczność:
Umiejętności wykształcone: zdobywanie przedmiotu przez podniesienie, tych które są w zasięgu ręki, wzroku, rzucanie przedmiotów i śledzenie ich wzrokiem, Umiejętności słabo wykształcone: otwieranie i zamykanie pudełka z pokrywką.
Umiejętności niewykształcone: poruszanie się, rzucanie, chwytanie
3. Prognoza i propozycje rozwiązań.
Z obserwacji Dominiki, diagnozy funkcjonalnej i Inwenatrza PPAC H.C. Gunzburga, wynika, że najsłabszą stroną jest komunikacja i sprawność manualna.
Dalszy proces rewalidacyjny powinien obejmować ćwiczenia;
•zmierzające do poznania drugiej osoby, sposobów komunikowania się z drugim człowiekiem, przekazywania mu informacji i emocji
•ćwiczenia zmierzające do poznania samego siebie
•rozwijające koordynację wzrokowo – ruchową i percepcje wzrokową
•ćwiczenia i zabawy rozwijające i usprawniające percepcję i pamięć słuchową oraz koordynację słuchowo – ruchową
•ćwiczenia i zabawy rozwijające orientację zmysłową, przestrzenną i kierunkową
•usprawnianie czynności samoobsługowych.

Indywidualny program rewalidacyjno- wychowawczy dla uczennicy z upośledzeniem w stopniu głębokim(12lat)

Cele główne:
I Komunikacja(porozumiewanie się)
1.Poszukiwanie nowych sposobów porozumiewania się.
2.Odczytywanie komunikatów, głośne wyraziste nazywanie ich i odpowiadanie na nie.

II Samoobsługa
1.Poszerzanie i doskonalenie umiejętności samoobsługi.
2.Nauczanie prawidłowego jedzenia.

III Sprawność motoryczna
1.Kształtowanie umiejętności manualnych.
2.Stymulacja rozwoju motoryki(dużej i małej).
3.Poczucie bycia sprawcą.

IV Umiejętności poznawcze
1.Dostarczanie wrażeń zmysłowych.2.Wielozmysłowe poznawanie najbliższego otoczenia.3.Stymulacja według pór roku.

V Umiejętności społeczne
1. Kształtowanie umiejętności współdziałania.
2.Nawiązanie interakcji z nauczycielem.
3.Wyróżnianie siebie.


PODSUMOWANIE
Studium przypadku jest bardzo cennym sposobem diagnozowania rewalidacyjnego osób niepełnosprawnych umysłowo. Dzięki uwzględnieniu badań psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich, pozwala nauczycielowi na ustalenie możliwości rozwojowych dziecka we wszystkich sferach rozwoju psychospołecznego i ocenę skuteczności metod i środków rewalidacyjnych.
Dziecko z głębokim upośledzeniem umysłowym ma inne możliwości rozwoju biologicznego, psychicznego, społecznego i duchowego, ale będąc osobą ma pełne prawo do wspomagania swojego rozwoju poprzez system edukacji, tak jak wspomaga się rozwój dziecka bez ograniczeń rozwojowych. Osoby z głębokim upośledzeniem powinny mieć możliwość rozwoju swych funkcji poznawczych, emocjonalnych, działaniowych, jak inni ich rówieśnicy, choć wymaga to dostosowanych do ich możliwości środków. Terapeutyczno - edukacyjna praca z dzieckiem głęboko upośledzonym umysłowo, wymaga wszechstronnej diagnozy możliwości i umiejętności dziecka, rodziców, a także środowiska edukacyjnego. Edukacja dziecka głęboko upośledzonego jest ze swej natury nauczaniem indywidualnym, ponieważ każde z dzieci ma inny układ wrodzonych i środowiskowych czynników warunkujących rozwój. Dziecko głęboko upośledzone umysłowo przeżywa tak samo jak inne dzieci lęk, niedogodności, ograniczenia, zagubienie, niezrozumienie nowych bodźców, potrzebuje bliskości fizycznej i psychicznej drugiej osoby. Ważne jest, by być z dzieckiem i uczyć się rozpoznawać jego sygnały komunikowania potrzeb i emocji oraz rozumienia świata. Tylko bycie z dzieckiem daje mu szansę rozwoju tych możliwości, które posiada.
W pracy z dziećmi głęboko upośledzonymi osiągnięcia edukacyjne są mniej ważne. Priorytetowe miejsce zajmuje kontakt i komunikacja. Nie da się tego osiągnąć bez wzajemnej tolerancji. Często pedagodzy, są jedynymi osobami, które je doceniają i cieszą się z ich osiągnięć, przytulają i mówią – ślicznie, brawo, jestem z ciebie dumna.


BIBLIOGRAFIA

1.Kwiatkowska M. Dzieci głęboko niezrozumiane. Oficyna Literatów i Dziennikarzy „Pod wiatr”, Warszawa 1997.
2.Pilecka W. , Majewicz P., Zawadzki A. Jak wspomagać psychospołeczny rozwój dzieci niepełnosprawnych somatycznie. Wydawnictwo Edukacyjne Kraków 1999.
3.Pilecki J.(red.) Usprawnianie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Wydaw. Nauk. AP .Kraków 1999.
4.Polkowska I. Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi w szkole życia. W S i P Warszawa 1998.
5.Przewodnik dla nauczycieli – Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. CMPP - P. M.E.N. – Warszawa 2000.
6.Sękowska Z. Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wyd. WSPS Warszawa 1998.
7.Sowa J. Pedagogika specjalna w zarysie. Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1997.
8.Witkowski T. Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. Warszawa 1993.
9.Zeszyty problemowe CMPP - P. M.E.N. Rewalidacja ( nr 1-10 ) – czasopismo dla nauczycieli i terapeutów.