Metody aktywizujące w edukacji wczesnoszkolnej

Aktywność jest podstawową właściwością istot żywych, sposobem ich istnienia. Można przytoczyć wiele definicji aktywności, w których sedno sprawy sprowadza się do stwierdzenia, iż aktywność człowieka ma określony kierunek wyznaczony przez cel, któremu podporządkowany zostaje jej przebieg. Im bardziej cel jest atrakcyjny i ciekawy, tym większą wywołuje motywację i zainteresowanie uczniów. Zatem podstawowym zabiegiem, jaki powinien nauczyciel wykonać, jest uświadomienie uczniom celu ich działań wraz z umotywowaniem potrzeby jego osiągnięcia.
Kiedy uczeń będzie aktywny?
Uczeń będzie aktywny, gdy:
• cel jest dla niego bliski i wyraźny (ma poczucie sensu tego, co robi)
• uwzględnia się jego potrzeby i zainteresowania (zadania uznaje za własne)
• ma poczucie bezpieczeństwa (prawo do błędu, otrzyma konieczne wsparcie i informacje zwrotna)
• działaniom towarzyszą odczucia i emocje
• bierze udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji (coś ode mnie zależy)
• odczuwa satysfakcję (lubi to robić)
• ma poczucie własnej wartości (ja to potrafię)
• dostrzega się jego wkład pracy, a nie tylko efekt (nauczyciel i grupa dostrzegają jego wysiłek i doceniają go)
• kiedy ma możliwość zrealizowania własnych pomysłów
Rolą nauczyciela jest aktywizowanie poczynań uczniów w procesie nauczania-uczenia się w taki sposób, aby uczeń mógł odegrać czynną rolę w realizacji zadań. Nauczyciel w pracy z uczniem powinien mieć świadomość, że istotnym elementem procesu uczenia się jest pamięć, a powiększanie zasobów pamięci ma związek z zastosowaną przez niego metodą. Należy dążyć do aktywizowania uczniów poprzez włączanie w proces uczenia i zapamiętywania jak najwięcej zmysłów, gdyż:
- 10% zapamiętujemy z tego, co słyszymy
- 20% zapamiętujemy z tego, co widzimy
- 40% zapamiętujemy z tego, o czym rozmawiamy
- 90% zapamiętujemy z tego, co robimy
Zamiast więc podawać gotowe informacje, nauczyciel powinien zachęcać uczniów do stawiania pytań i poszukiwania na nie odpowiedzi, stwarzać warunki do bycia odkrywcą i eksperymentatorem. Wprowadzenie zaś atrakcyjnych środków dydaktycznych działających na wzrok, powoduje już wzrost zapamiętywania informacji do 20%. Stworzenie uczniom możliwości dyskusji i rozmowy zwiększa ilość zapamiętanej informacji do 40%. Natomiast umożliwienie uczniom uczenia się poprzez działanie, powoduje, że zapamiętują 90% tego, co robią, gdyż w czasie wykonywania czynności angażują całych siebie: umysł, wolę, emocje i zmysły³. Przyjmując to za fakt, nauczycielowi nie pozostaje więc nic innego, jak organizować zajęcia, w których uczniowie mogą czegoś doświadczyć, coś zbadać i zdziałać.
W tym celu należy:
1. Ograniczyć stosowanie metod podających, służących przekazywaniu gotowych wiadomości.
2. Stosować metody i techniki aktywizujące, sprzyjające samodzielności myślenia i działania, a także pozytywnej motywacji do uczenia się.
3. Organizować tak pracę, aby uczniowie miel okazje zaspakajać swoje potrzeby (bezpieczeństwa, uznania, kontaktów społecznych, komunikacji, aktywności, samorealizacji itd.).
4. Uatrakcyjniać zajęcia poprzez wprowadzenie efektu zaskoczenia, zaciekawienia, nowości, bo to wzmaga zaangażowanie uczniów.
5. Wykorzystywać na zajęciach odpowiednio dobrane środki dydaktyczne.
6. Tworzyć małe grupy, które wymuszają aktywność wszystkich jej uczestników i sprzyjają obiektywnej ocenie i samoocenie.
7. Tworzyć sytuacje, w których uczniowie stają się eksperymentatorami i odkrywcami. Uczenie się jest efektywne, gdy angażuje nie tylko umysł, ale i emocje, gdy daje uczniom możliwość bycia częściej twórczym niż odtwórczym.

Charakterystyka wybranych metod aktywizujących
Zadaniem współczesnej szkoły jest uczenie aktywności twórczej, samodzielnego zdobywania wiedzy, krytycznego podejścia do różnych źródeł informacji, wartościowania i selekcjonowania wydarzeń oraz indywidualnego i grupowego rozwiązywania problemów. Od nauczyciela i jego pomysłowości zależy wybór właściwej metody, adekwatnej do treści lekcji i możliwości uczniów. Należy pamiętać, że na jednej lekcji można wykorzystać kilka metod wzajemnie się uzupełniających, podnoszących atrakcyjność zajęć i stwarzających uczniom okazje do większej aktywności.

METODY INTEGRACYJNE
Integracja w edukacji wczesnoszkolnej to propozycja pracy z dzieckiem zorientowana na dziecko, jako podmiot i indywidualność. Metody integracyjne można podzielić na wprowadzające, ogólnorozwojowe, jak i końcowe (przydatne na początku lekcji, w trakcie i na zakończenie). Metody integracyjne odprężają i relaksują, wprowadzają w dobry nastrój i życzliwą atmosferę. Zapewniają bezpieczeństwo w grupie, gwarantują poczucie tożsamości z grupą, uczą efektywnej komunikacji, pomagają uporządkować problemy, uczą twórczego myślenia i współpracy. Dostarczają świetnej zabawy nie tylko dzieciom, ale i dorosłym.
Oto niektóre propozycje metod integracyjnych:

- Krasnoludek- jest to jedna z najprostszych technik integracyjnych, którą można stosować na różnych przedmiotach- jako element wprowadzający, ogólnorozwojowy i jako atrakcyjny element w uzyskiwaniu informacji zwrotnych, Krasnoludek to pomoc w ręku dziecka- może to być piłeczka, grzechotka, maskotka. Krasnoludkiem może być coś czym można do siebie rzucać, coś co przyciąga wzrok dziecka i jest przyjemne w dotyku.
Przebieg:
Dzieci siedzą w kręgu. Nauczyciel trzyma w ręku „krasnoludka” i proponuje dzieciom zabawę w kończenie zdań, np. „Krasnoludek” jest .......................... Następnie n-el podaje „krasnoludka” dziecku siedzącemu obok i jego zadaniem jest dokończenia zdania. „Krasnoludek jest .....miękki”. Wybrane przez n-la dziecko podaje „krasnoludka” swojemu sąsiadowi, który wymyśla nowe dokończenie. „Krasnoludka „ dzieci podają kolejno następnym osobom.

- Pajęczyna- nazwa techniki pochodzi od efektu końcowego, który powstaje w wyniku zabawy z kłębkiem nici. Zabawy z kłębkiem nici mogą być stosowane w klasach I-III na różne sposoby. Dzieci przy pomocy kłębka mogą poznawać swoje imiona, mówić sobie coś dobrego, jak również uczyć się dodawać, odejmować, tworzyć opowiadania itp.
Poznanie imion koleżanek i kolegów- Dzieci siedzą w kręgu. Nauczyciel w prawej ręce trzyma kłębek wełny, nawija nitkę na palec wskazujący lewej ręki i rzuca prawą ręką do wybranego dziecka dodając jakąś pozytywną cechę np. „Rzucam do Karoliny, która ładnie rysuje”. Karolina nawija nitkę na swój lewy palec, po czym rzuca kłębek do drugiej osoby mówiąc: „Rzucam do Mateusza, który ładnie czyta” itd. Powstaje wówczas pajęczyna. Po zakończeniu dzieci odrzucają kłębek do osoby, od której go otrzymały, powtarzając ich relację słowną tj.: „Rzucam do Karoliny, która powiedziała, że ładnie czytam”
Opowiadanie twórcze- Dzieci siedzą w kręgu. Nauczyciel nawija nitkę na palec zaczynając opowiadanie np. od słów: „Dawno, dawno temu ...”. Rzuca kłębek do wybranego dziecka, które nawija nitkę na palec. Mówi dalszą część opowiadania, po czym rzuca kłebek do osoby następnej. Osoba ta kontynuuje opowiadanie itd.
Zakończenie zajęć- Dzieci siedzą w kręgu. Nauczyciel rzuca kłębek do któregoś ucznia mówią „do widzenia” i krótko podsumowuje zajęcia. Dziecko, które złapało kłębek, powtarza czynność i rzuca dalej itd. Kiedy każde z dzieci miało już w ręku kłębek, nauczyciel prosi jednego z uczniów o przecięcie pajęczyny, co będzie symbolizowało koniec zajęć.

- Graffiti- jest techniką, którą można stosować na wiele różnych sposobów. Dzięki niej można wytworzyć i wzmocnić dobry klimat w grupie oraz kształcić u dzieci myślenie twórcze- zabawy w niedokończone zdania np. „Gdybym był czarodziejem to bym ...” Przy jej pomocy można twórczo rozwiązywać problemy. Jest to dobry sposób na dzielenie się z innymi swoimi pomysłami, na dostrzeganie różnych aspektów zawartych w jednym temacie, a także na przyjmowanie do wiadomości nowych niezwykłych koncepcji i pomysłów.
Przebieg: W sali, gdzie odbywają się zajęcia nauczyciel wiesza kilka plakatów z rozpoczętymi zdaniami, np. „Mam nadzieję, że zajęcia będą......”, „Nie chciałbym aby.....”, „Pani zapewni nam.......”. Dzieci chodzą po klasie i zgodnie ze swoim odczuciem dopisują niedokończone zdania.

METODY TWORZENIA I DEFINIOWANIA POJĘĆ
Pojęcia stanowią podstawową jednostkę organizującą logiczne myślenie i porozumiewanie się ludzi. Wyróżnienie cech istotnych- pozwala na zdefiniowanie i odróżnienie jednych pojęć od drugich. Podczas lekcji następują 4 fazy przyswajania pojęć: 1. Przedstawienie celu i wywołanie nastawienia. 2. Podanie przykładów i nieprzykładów danego pojęcia. 3. Sprawdzenie przyswajania pojęć (definicja i cechy istotne pojęcia). 4. Wywołanie myślenia metaloznawczego (porównanie wiedzy zdobytej wcześniej z nowo poznaną).

- Kula śniegowa- polega na przechodzeniu od pracy indywidualnej do pracy w całej grupie. Technika ta daje szansę każdemu na sprecyzowanie swojego zdania i stanowiska na podany temat, umożliwia nabywanie doświadczeń, jak też pozwala dzieciom ćwiczyć i śledzić proces uzgadniania stanowisk.
Ogólny zarys techniki: 1. uczniowie pracują indywidualnie nad danym problemem, np. „Co to jest zabawa?” 2. łączą się w pary- ustalają wspólne stanowisko, 3. pary łączą się w czwórki- ustalają wspólne stanowisko, 4. czwórki łączą się w ósemki- ustalają wspólne stanowisko, 5. ósemki łączą się w szesnastki- ustalają wspólne stanowisko,

- Burza mózgów- (inaczej nazywana fabryką pomysłów)Metoda polega na podawaniu różnych skojarzeń, rozwiązań, które niesie wyobraźnia i natchnienie. Przeprowadza się ją w trzech etapach: I wytwarzanie pomysłów (liczy się pomysł, a nie jakość), II analiza zgłoszonych pomysłów, III zastosowanie pomysłów i rozwiązań w praktyce

METODY TWÓRCZEGO ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

Proces rozwiązywania problemów można usprawnić dzieląc go na kolejne etapy: I Sformułowanie problemu.
II Szczegółowy jego opis i analiza.
III Ustalenie możliwych rozwiązań problemu.
IV Ocena poszczególnych wariantów i wybór optymalnego.

- Sześć myślących kapeluszy- metoda szczególnie przydatna tam, gdzie uczniowie muszą współpracować ze sobą i zgodnie ze swoimi predyspozycjami brać udział w rozwiązywaniu problemów. Myśli i poglądy przedstawiane są w sposób bardzo uporządkowany, co zwiększa szansę wypracowania większej liczby korzystnych rozwiązań. Autor metody (De Bono) przypisał 6 kapeluszom- 6 różnych sposobów myślenia.
Biały- to tzw. mały komputerek, który zajmuje się wyłącznie faktami, liczbami i ma do nich podejście obojętne- nie wydaje żadnych opinii.
Czarny- to tzw. pesymista. Jeśli padają różne opinie- natychmiast je krytykuje. Widzi braki, zagrożenia i niebezpieczeństwa w proponowanym rozwiązaniu.
Czerwony- to człowiek kierujący się emocjami, ktoś, kto przekazuje swoje odczucia „na gorąco”, kierując się intuicją.
Niebieski- to tzw. dyrygent orkiestry, ktoś, kto przewodniczy całej dyskusji. To do niego należy kontrolowanie przebiegu spotkania, przyznawanie głosu poszczególnym mówcom, jak też podsumowywanie dyskusji.
Zielony- to tzw. innowator, osoba myśląca twórczo. Zadaniem twórcy jest wskazywanie zupełnie nowych oryginalnych pomysłów.
Żółty- to tzw. optymista, który widzi sprawy w „różowych okularach”. Jest bardzo pozytywnie nastawiony, wskazuje na zalety i korzyści danego rozwiązania.
Przebieg: Nauczyciel na tablicy zapisuje problem, który będzie przedmiotem dyskusji: Czy w tym roku szkolnym będziemy promowali naszą szkołę w środowisku? Dzieci siedzą w kręgu i losują przygotowane przez n-la kapelusze w pięciu kolorach. Kapelusz niebieski zakłada n-el. Na tablicy n-el zapisuje wskazówki odnośnie sposobu myślenia każdego kapelusza i omawia je. Prosi aby każde dziecko przygotowało argumenty na rzecz wylosowanego stanowiska. Następnie kapelusz niebieski (nauczyciel) rozpoczyna zabawę.

- Mapy mentalne- to metoda wizualnego opracowywania problemów z wykorzystaniem symboli, słów pisanych, obrazków, rysunków itp.
Przebieg: Nauczyciel podaje uczniom problem, nad którym mają pracować np. „szkoła moich marzeń- jak ją stworzyć?” N-el daje każdemu kartkę podzieloną na dwie części.

Szkoła jaka jest Szkoła jaka może być
Uczniowie w dowolny sposób- za pomocą rysunków, znaków, symboli przedstawiają tematy (zamieszczone na kartkach). Następnie n-el wiesza kartki w widocznym miejscu i prosi kolejno autorów o zaprezentowanie swojej pracy. Po prezentacjach następują wspólne refleksje i zastanowienie co można zrobić, aby zmienić szkołę.

METODY PRACY WE WSPÓŁPRACY

Metody pracy we współpracy są alternatywą dla dotychczasowego stylu nauczania. Uczą samodzielnego zdobywania wiedzy współpracującą ze sobą grupę. Sukces grupy uzależniony jest od sukcesów indywidualnych. W tak stworzonych warunkach nie ma mowy o rywalizacji, wręcz przeciwnie uczniowie pomagają sobie nawzajem, mają szansę na mówienie, słuchanie, argumentowanie i dyskutowanie.

- Zabawa na hasło- jest to jedna z wielu propozycji pedagogiki zabawy, którą można traktować jako metodę pracy we współpracy. Można ją stosować podczas zajęć lekcyjnych, jak też szczególnie przydatna okazuje się podczas różnych uroczystości szkolnych z udziałem rodziców. Szczególnie ważny jest efekt końcowy, który uzależniony jest od podziału zadań i współpracy. Elementem mobilizującym i dyscyplinującym jest ograniczenie czasowe. Impreza na hasło to połączenie dwóch metod- wykonanie zadania + metoda pracy we współpracy.
Przebieg: Nauczyciel dzieli klasę na 4 grupy. Każda grupa wykonuje inne zadanie w oddzielnych pomieszczeniach (zadanie jest tajemnicą dla pozostałych grup).
I grupa – Otrzymuje różne elementy dekoracyjne (np. bibuły, serpentyny itp.; zadanie grupy polega na udekorowaniu sali w ciągu 30 minut.
II grupa – Otrzymuję różne produkty kulinarne (np. paluszki, ciasteczka, owoce, serki itp.); zadanie grupy polega na przygotowaniu poczęstunku w ciągu 30 minut.
III grupa – Otrzymuję różne materiały i przybory techniczne (np. wycinanki, klej, nożyczki itp.); zadanie polega na przygotowaniu prezentów w ciągu 30 minut.
IV grupa – Otrzymuje instrumenty muzyczne (np. flety, cymbałki, grzechotki, itp.); zadanie grupy polega na przygotowaniu części artystycznej w ciągu 30 minut.
Po upływie 30 minut n-el prosi grupy o zebranie się w Sali, gdzie przebywa grupa I. Do udekorowanej Sali poszczególne grupy wnoszą poczęstunek, prezenty, a grupa IV prezentuje swój program artystyczny (np. wiersze, piosenki, taniec, skecze).


Wykorzystano:

J. Krzyżewska, Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej, Suwałki 1998

M. Tyszkowska, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1990

K. Rau, E. Ziętkiewicz, Jak aktywizować uczniów, Poznań 2000

www.interklasa.pl


Elżbieta Dudkowska