Człowiek w sposób naturalny jest twórcą - twórczość dziecka w wieku przedszkolnym

CZŁOWIEK W SPOSÓB NATURALNY JEST TWÓRCĄ
- twórczość dziecka w wieku przedszkolnym

Człowiek ze swej natury jest twórczy i dzięki temu nieustannie zmienia własną egzystencję, przyczyniając się tym samym do postępu w określonym zakresie. Tworzy z reguły dla siebie i innych, ale często także przeciwko innym i sobie. Podstawowe znaczenie słowa „twórczość” można ująć następująco: „twórczość to aktywność przynosząca wytwory dotąd nieznane, a zarazem społecznie wartościowe. Społecznie wartościowe – to znaczy cenne nie tylko dla samego twórcy, lecz i dla określonej zbiorowości, niekoniecznie dla wszystkich zaraz ludzi. Zastrzeżenie to uwalnia nas od wielu kłopotów, szczególnie częstych w sporach artystycznych, kiedy to jedni wychwalają jakieś dzieło, inni zaś odmawiają mu wszelkich wartości”.
Twórczość nie jest wyłącznie przywilejem artystów i uczonych, lecz może mieć miejsce w każdej sferze ludzkiej działalności: organizacyjnej, poznawczej, produkcyjnej, artystycznej, wychowawczej, opiekuńczej, usługowej, porządkowej, sportowej. Produkt zasługujący na miano twórczego może mieć wtedy dowolną postać i być nie tylko dziełem sztuki, odkryciem czy oryginalną maszyną, lecz równie dobrze – projektem organizacyjnym, metodą treningu sportowego, żartem – twierdzi Z. Pietrasiński.
„Twórczość i jej wytwory stanowią kontinuum, na którego jednym krańcu stoją dzieła genialne o doniosłym wpływie na rozwój cywilizacji, na drugim zaś – samodzielne rozwiązania problemów o niewielkim znaczeniu. Wśród psychologów zajmujących się problematyką twórczości dominuje opinia, iż do czynów twórczych (w najszerszym ich zrozumieniu) zdolny jest każdy normalny człowiek”.
„O twórczości najsłuszniej jest myśleć jako o procesie trwałym, do którego najlepszym przygotowaniem jest uprawianie jej, bowiem rzeczywista radość tworzenia stanowi nie tylko nagrodę, lecz dostarcza również bodźców do dalszych poszukiwań. Sztukę można traktować jako stały proces tworzenia, każde dziecko pracuje na właściwym dla siebie poziomie, wytwarzając niepowtarzalne nowe formy”.
Wypowiadanie się artystyczne podlega rozwojowi i jest odzwierciedleniem psychiki dziecięcej. W dziełach twórczych dziecko wyraża swoje myśli, uczucia, zainteresowania oraz wiedzę o otoczeniu. Każde dziecko ujawnia swe zainteresowania, możliwości twórcze i zamiłowanie do tworzenia, mimo iż w wielu wypadkach nie ma to wielkiego związku z poczuciem piękna. „Proces tworzenia pociąga za sobą zaangażowanie całej osobowości; prawdziwy akt tworzenia pozwala zrozumieć pracę, która jest udziałem innych ludzi, ich własne doświadczenia. Żyć i współpracować jako dobrze przystosowane istoty ludzkie i działać twórczo na korzyść społeczeństwa – to właśnie staje się najważniejszą treścią wychowania”. Dzieciom nie jest potrzebna zręczność w czasie tworzenia, potrzebny jest im natomiast pewien stopień emocjonalnej niezależności, swobody w odkrywaniu nowego i eksperymentowaniu zarówno w zakresie treści, jak i użycia artystycznych środków wyrazu.
S. Popek uważa, że „twórczość jest mniej lub bardziej intencjonalną działalnością człowieka, nie powstaje z niczego jak głosiły poglądy idealistyczne, ale zależy od uwarunkowań zewnętrznych (społeczno – kulturowych) i wewnętrznych (osobowościowych). W rzeczywistości nie da się wyraźnie oddzielić czynników społeczno – kulturowych i osobowościowych”. Twórczość jest nie tylko wysiłkiem intelektu, ale jest rezultatem funkcjonowania także innych sfer osobowości: fantazji twórczej, emocji, uczuć wyższych i podświadomości. U twórcy dorosłego mamy do czynienia ze świadomym celem twórczym, a także z analizą rezultatu (weryfikacją), u dziecka bardziej celowa jest aktywność w procesie twórczym, a znacznie mniej cel twórczy, tj. zamysł twórczy, a także ostateczny rezultat – twierdzi S. Popek. W procesie twórczości realizowane są następujące funkcje rozwoju: poznawania, przeżywania i działania, motywacji do działania, wartościowania i samooceny, samoświadomości, samorealizacji i kreacji, terapii i dynamicznej harmonii osobowości, uspołeczniania.
„Twórczość nie jest swobodną grą wyobraźni. Przeciwnie, wszystko, co nowe, wielkie, wspaniałe, to dzieło ciężkiej pracy. Wielkie odkrycia w dziedzinie nauki, literatury i sztuki stworzone zostały w wyniku olbrzymiej pracy. Tak więc procesu kształcenia nie można opierać wyłącznie na spontaniczności działania. Tworzyć – to nie znaczy startować od zera, lecz wykorzystywać wszystkie możliwości tworzenia na podstawie posiadanych już informacji, pamiętając, że im więcej mamy tych informacji, tym większe są nasze możliwości twórczego działania”. Podstawowym warunkiem twórczości jest otwartość na doświadczenia, przestrzeganie w procesie nauczania szerokiego zakresu dostępnych jednostce bodźców, czyli ekspozycja całego bogactwa doświadczeń – uważa J. Zborowski.
Twórczość z natury rzeczy stanowi wartość dla wszystkich. „Twórca to człowiek, który podejmuje działanie z własnej inicjatywy, zmierzając do ukształtowania określonego przedmiotu według osobistych idei. W rezultacie powstaje przedmiot odznaczający się nowością, a czasem i oryginalnością, a przy tym społecznie wartościowy i względnie trwały”. „Twórca, nie będąc nigdy skąpcem, który czuwa nad swoim skarbem, dzięki świadomemu oderwaniu od dzieła osiąga pełnię realizacji samego siebie. Twórca zawsze potrzebuje innych ludzi, początkowo po to, aby działanie dokonało się we właściwym czasie, później po to, aby akt twórczy nabrał właściwego sensu, którym jest duchowe porozumienie za pośrednictwem dzieła. Dla twórcy dzieło stanowi wyzwolenie i za każdym razem są to jakby nowe narodziny, synteza sumy wysiłków doprowadzonych do odpowiedniego momentu, kiedy osiągnięcie wymyka się temu, kto go dokonał”.
Dziecko przychodzi na świat jako istota, w której nic jeszcze nie zostało zakończone, gdy najważniejsze sprawy są do zrealizowania i wszystko jest możliwe, ponieważ – będąc wyposażone w „zdolność zdobywania zdolności” – jest ono w naturalny sposób twórcze. W tych warunkach postawa twórcza inspirowana i kształtowana przez przeżywane doświadczenia winna rozwijać się w toku ogólnego rozwoju i co najmniej w tym samym rytmie – piszą R. Gloton i C. Clero.
E. B. Hurlock określa charakterystyczne elementy twórczości:
• Twórczość jest procesem, a nie wytworem.
• Proces ten jest ukierunkowany na cel, który stanowi albo korzyść osobista, albo korzyść odnoszona przez grupę społeczną.
• Prowadzi on wytworzenia czegoś nowego, innego i dlatego unikalnego dla danej osoby; może to być twór werbalny lub niewerbalny, konkretny lub abstrakcyjny.
• Do twórczości dochodzi się dzięki myśleniu dywergencyjnemu, podczas gdy do konformizmu i rozwiązywania problemów życia codziennego prowadzi myślenie konwergencyjne.
• Twórczość jest sposobem myślenia. Nie jest jednak synonimem inteligencji, która obejmuje także inne zdolności umysłowe, nie tylko myślenie.
• Zdolność tworzenia zależy od przyswojenia sobie zaakceptowanej wiedzy.
• Twórczość jest formą kontrolowanej wyobraźni, która prowadzi do pewnego rodzaju osiągnięć, czy to w malarstwie, budownictwie, czy też w marzeniach na jawie.
Wszystkie dzieci są wyposażone w potencjał twórczy, chociaż różnią się posiadanymi zdolnościami twórczymi. Aby potencjał ten mógł być wykorzystany, środowisko powinno zapewnić odpowiednie warunki rozwijania twórczości i stymulować jej rozwój. Warunki sprzyjające twórczości:
• Czas
Jeśli dzieci mają być twórcze, ich zajęcia nie mogą być tak zorganizowane, żeby nie zostawiały wolnego czasu na pomysłową i koncepcyjną zabawę i na wypróbowywanie tych pomysłów i koncepcji w nowych, oryginalnych formach.
• Samotność
Tylko z dala od presji nakładanej przez grupę społeczną dzieci mogą być twórcze; rozwijanie bogatej wyobraźni wymaga czasu i samotności.
• Zachęty
Niezależnie od tego, jak daleko osiągnięciom dzieci do standardów ludzi dorosłych, należy je zachęcać, aby były twórcze i chronić przed ośmieszaniem i krytyką, z którymi nazbyt często spotyka się twórczość dzieci.
• Ekwipunek do zabawy
Należy dzieciom zapewnić ekwipunek do zabaw, a później inne przybory, aby je pobudzić do eksperymentowania i eksplorowania – tak istotnych elementów wszelkiej twórczości.
• Stymulacja ze strony środowiska
Zarówno dom, jak i przedszkole, muszą stymulować twórczość poprzez kierowanie i zachęcanie do używania materiałów, które pobudzą do twórczości. Należy tak postępować we wczesnym niemowlęctwie i kontynuować to w okresie szkolnym, czyniąc z twórczości radosne i społecznie uznawane doświadczenie.
• „Niewłasnościowy” stosunek rodziców do dziecka
Rodzice, którzy nie są nadmiernie opiekuńczy, ani nie traktują dziecka jak swojej własności, zachęcają je do tego, by było niezależne i polegało na sobie, a są to cechy przyczyniające się w znacznym stopniu do rozwoju twórczości.
• Metody wychowawcze
Demokratyczne i permisywne metody wychowawcze w domu, w przedszkolu i w szkole sprzyjają twórczości, natomiast tłumi je wychowanie autorytarne.
• Możliwość zdobywania wiedzy
Twórczość nie może istnieć w próżni. Im więcej dziecko może zdobyć wiedzy, tym lepsze ma podstawy do rozwijania twórczości.
Dom jest pierwszym środowiskiem dziecka i w nim wiele czynników warunkuje rozwój twórczości. Każdy czynnik, który tłumi rozwój twórczości, może wyrządzić wiele szkody. Warunki tłumiące rozwój twórczości, gdy dziecko jest małe, prawdopodobnie się utrzymają i będą także tłumiły rozwój jego twórczości. Warunki domowe niesprzyjające twórczości:
• Zniechęcanie do eksplorowania
Gdy rodzice zniechęcają dzieci do eksplorowania otoczenia lub do stawiania pytań, odwodzą je także od rozwijania twórczości.
• Organizacja czasu
Gdy dzieci mają tak zorganizowany dzień, że niewiele zostaje im wolnego czasu na robienie tego, co lubią, pozbawia się je w ten sposób jednego z elementów istotnych dla rozwoju twórczości.
• Wymaganie jednomyślności
Oczekiwanie od wszystkich członków rodziny, że będą wszystko robili razem, niezależnie od indywidualnych zainteresowań i preferencji stanowi przeszkodę w rozwoju twórczości.
• Dezaprobowanie fantazji
Rodzice, którzy uważają, że fantazjowanie jest stratą czasu i źródłem nierealistycznych pomysłów, będą robili wszystko, aby ich dzieci były realistami.
• Dostarczanie kompletnego sprzętu zabawowego
Dzieci, którym się dostarcza kompletnego sprzętu do zabawy, są pozbawione zachęty do rozwijania twórczości.
• Rodzice konserwatywni
Rodzice konserwatywni obawiający się odchylić od społecznie aprobowanego wzoru, często nalegają, aby ich dzieci poszły ich śladem.
• Nadmierna opiekuńczość rodziców
Gdy rodzice otaczają dzieci nadmierną opieką, pozbawiają je możności wypróbowania nowych lub odmiennych sposobów robienia różnych rzeczy.
• Autorytarna dyscyplina
Autorytarny typ dyscypliny sprawia, że jakiekolwiek odchylenie od postępowania aprobowanego przez rodziców jest trudne lub niemożliwe.
Jeśli twórczość ma się rozwijać normalnie, należy jej zapewnić korzystne warunki we wczesnym okresie życia, gdy rozwój przebiega najszybciej, a zwalczać postawy nieprzychylne twórczości. Twórczość jest ważna dla dobrego przystosowania psychicznego i społecznego. Dzieci są wrażliwymi twórcami, są pomysłowe, ciekawe świata. Wypowiadając się w sposób charakterystyczny dla swojego poziomu rozwojowego, uczą się niezależności myślenia i wyrażania sądów środkami, którymi dysponują. Każde dziecko powinno mieć możliwość wykorzystania bez ograniczeń zawartych w sobie naturalnych impulsów twórczych, mieć zaufanie do siebie samego oraz poczucie własnej wartości. Proces tworzenia bowiem wymaga nieustannego pobierania i przetwarzania informacji, przechowywania ich i twórczego wykorzystania. Dziecko przez własną twórczość lepiej poznaje otaczający świat, jego właściwości, elementy, relacje między nimi, buduje swoje miejsce w świecie.


Bibliografia
1. Pietrasiński Z., Myślenie twórcze, Warszawa 1969
2. Lowenfeld V., Lambert Brittain W., Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977
3. Popek S. (red.), Aktywność twórcza dzieci i młodzieży, Warszawa 1988
4. Zborowski J., Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, Warszawa 1986
5. Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1976
6. Hurlock E. B., Rozwój dziecka, Warszawa 1985