Studium przypadku dziecka upośledzonego w stopniu głębokim

Elżbieta Wróbel
Zespół Gimnazjalno-Szkolny
w Zębowicach
Studium przypadku dziecka upośledzonego w stopniu głębokim
Dzieci z głębokim upośledzeniem do roku 1997 nie były objęte obowiązkiem szkolnym i obowiązkiem nauki. W systemie oświaty nie było bowiem formy spełniania przez nie tego obowiązku.Wprowadzenie zajęć rewalidacyjno – wychowawczych jako formy realizacji obowiązku szkolnego i obowiązku nauki przez dzieci i młodzież, która do tej pory pozostawała poza systemem oświaty sprawiło, że żadne dziecko w wieku od 6 do 18 roku życia nie może pozostać bez zorganizowanych oddziaływań edukacyjnych. Indywidualne zajęcia rewalidacyjno – wychowawcze są specyficzną formą realizacji obowiązku szkolnego przez dzieci i młodzież z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim. Nie wyodrębnia się etapów edukacyjnych i klas, uczestnicy zajęć nie podlegają przepisom w sprawie oceniania,klasyfikowania i promowania, nie otrzymują świadectw, nie obowiązuje ich żadna podstawa programowa.Zajęcia prowadzone są w oparciu o indywidualny program opracowany przez nauczyciela prowadzącego we współpracy z psychologiem, na podstawie wskazań zawartych w orzeczeniu o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych,wydawanych na okres 5 lat.
Organizacja zajęć:
Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze organizowane są na wniosek rodziców dziecka oraz w oparciu o orzeczenie o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych wydane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną.Wniosek powinien być złożony na piśmie i podpisany przez obojga rodziców.
- Zajęcia mogą być organizowane przez publiczne przedszkola i szkoły położone najbliżej miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka. Dana placówka kontynuuje zajęcia niezależnie od wieku ich uczestnika.Indywidualne zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze prowadzone są w domach rodzinnych,a opiekę nad dzieckiem podczas zajęć zapewniają rodzice. Wymiar indywidualnych zajęć rewalidacyjno-wychowawczych wynosi 2 godziny dziennie( 10 godzin tygodniowo). Prowadzący zajęcia nauczyciel musi posiadać kwalifikacje z zakresu oligofrenopedagogiki( §5.1 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli nie mających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz.U.Nr 155,poz.1288).
Zajęcia obejmują :
- Naukę nawiązywania kontaktów w sposób odpowiedni do potrzeb i możliwości dziecka;
- Kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwościom dziecka;
- Usprawnianie ruchowe i psychoruchowe w zakresie dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej;
- Wdrażanie do osiągnięcia optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia;
- Rozwijanie zainteresowań otoczeniem, wielozmysłowe poznanie tego otoczenia, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk,kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu.
- Kształtowanie umiejętności współżycia w grupie;
- Naukę celowego działania dostosowanego do wieku, możliwości i zainteresowań uczestnika oraz jego udziału w ekspresyjnej aktywności.
Za prawidłową organizację zajęć oraz ich dokumentację odpowiada dyrektor szkoły lub przedszkola. Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze uwzględniane są w danym roku szkolnym w arkuszu organizacyjnym szkoły lub przedszkola.
Wymagana dokumentacja:
• Orzeczenie poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie indywidualnych zajęć rewalidacyjno-wychowawczych;
• Pisemny wniosek rodziców dziecka (lub jego prawnych opiekunów);
• Indywidualny program pracy z dzieckiem;
• Dziennik zajęć rewalidacyjno-wychowawczych;
• Zeszyt obserwacji;
Analiza przypadku dziecka upośledzonego w stopniu głębokim
1. Identyfikacja problemu
Dane o rodzinie
Steven urodził się 28.11.2002r. Od urodzenia przebywa w domu rodzinnym. Od września 2010r. chłopiec został objęty nauczaniem indywidualnym( zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze). Steven jest drugi dzieckiem w rodzinie.Jego rodzice mają wykształcenie zawodowe. Ojciec dziecka pracuje za granicą(Niemcy), matka zajmuje się domem.Sytuacja materialna rodziny jest bardzo dobra.Warunki mieszkaniowe rodziny to: dom jednorodzinny,dwupoziomowy.W domu jest czysto,przytulnie,luksusowo.
Struktura rodziny:
Steven wychowuje się w rodzinie pełnej pod opieką rodziców.Posiada starszego brata ,ucznia klasy VI szkoły podstawowej. Chłopiec najczęściej pozostaje pod opieką mamy lub babci, która mieszka w pobliskiej wsi.
Najważniejszą osobą w życiu Stevena jest mama.Atmosfera w rodzinie jest bardzo miła i przyjemna.Spokój i harmonia dominuje w domu Stevena.

Do głównych objawów wskazujących na istnienie problemu wskazują następujące symptomy:
• U dziecka występuje czterokończynowe porażenie mózgowe;
• Słaba komunikacja;
• Bardzo słaba sprawność motoryczna( dziecko nie chodzi);
• Brak umiejętności samoobsługowych;
• Słabo rozwinięte funkcje poznawcze;
• Ubogie zainteresowanie otaczającą rzeczywistością;
• Krótkotrwała koncentracja uwagi
• Obniżona spostrzegawczość,analiza i synteza wzrokowa,orientacja przestrzenna;
• Jest wrażliwy na głos opiekuna;
• Wymaga stałej opieki osoby dorosłej,gdyż samodzielnie się nie porusza i wymaga pomocy przy czynnościach samoobsługowych;
• Nie wykształcona sprawność mówienia;

2. Geneza i dynamika zjawiska
W orzeczeniu poradni Psychologiczno-Pedagogicznej podany jest stopień upośledzenia, zalecenia dotyczące kierunku rewalidacji oraz kilka informacji o funkcjonowaniu społecznym dziecka. Jednakże, aby ułożyć program terapii czy plan pracy rewalidacyjno-wychowawczej trzeba było poświęcić dużo czasu na wzajemną obserwację i adaptację. Steven bardzo szybko przyzwyczaił się do osób prowadzących zajęcia, czyli do mnie i do mojej koleżanki Barbary, z którą na zmianę prowadziłyśmy zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze. Obserwowałyśmy bardzo długo co Steven lubi,jak reaguje w różnych sytuacjach, czego się boi i i w jaki sposób wyraża swoje potrzeby.Początkowo niczego dziecku nie narzucano,tylko obserwowano i ewentualnie pomagano w różnych zabiegach i sytuacjach.Po pewnym czasie postawiłyśmy diagnozę funkcjonalną, aby znaleźć odpowiedź na dwa pytania:
• Na jakim etapie rozwoju znajduje się chłopiec?
• Jakie sytuacje,czynności, ćwiczenia można wykorzystać dla wspomagania rozwoju dziecka?
Aby postawić diagnozę umiejętności funkcjonalnych przeprowadzono również wywiad z rodzicami. Szukałyśmy odpowiedzi na pytania:
• Jak Steven zachowuje się w codziennych sytuacjach?-podczas jedzenia,zabiegów higienicznych,ubierania, zabaw itp.
• Co lubi robić, i co robi gdy pozostaje sam?
• Czego nie lubi?
• Czego się boi?
• W jakich miejscach przebywa najchętniej?
• Jak porozumiewa się z rodzicami i rodzeństwem?
• Czy rozróżnia osoby bliskie i obce?
• W jakiej pozycji dziecko lubi najbardziej przebywać?
• Czy i jak reaguje na wprowadzone zmiany?
• Czy reaguje na dźwięki z otoczenia?
• Czy lubi słuchać muzyki?
• Czy są jakieś preferowane aktywności przez dziecko?

Na podstawie odpowiedzi na te pytania,własnej obserwacji,orzeczenia poradni i Inwentarza H.C.Gunzburga (narzędzia diagnostycznego do oceny Postępu w Rozwoju Społecznym)postawiono diagnozę umiejętności funkcjonalnych.
Inwentarz PPAC przeznaczony jest do badania osób upośledzonych w stopniu głębokim.Każde dziecko może się wykazać innym poziomem umiejętności społecznych,a PPAC pozwala określić go u każdego dziecka oddzielnie.Dokonanie porównania wyników danego dziecka ze średnią jego wieku rozwojowego jest proste dzięki diagramom kołowym.Całe pole diagramu jest podzielone na małe pola oznaczone numerami zadań w taki sposób,że pola najbliższe środka odnoszą się do zadań najłatwiejszych znajdujących się najdalej od ośrodka odnoszą się do zadań najtrudniejszych jeżeli dziecko dane zadanie wykonuje,to w diagramie zakreślamy pole odpowiadające temu zadaniu,jeżeli częściowo-zakreślamy słabo,jeżeli nie wykonuje danego zadania-to odpowiadające mu pole zostawiamy białe.Jeden rzut
oka na diagram pozwala ocenić stan jego umiejętności społecznych-widzimy jak wiele pól jest białych.I jak rozkłądają się pola zakreskowane.Zdarza się , że dziecko nie wykonuje zadań łatwiejszych a wykonuje trudniejsze.W tedy w diagramie pojawiają się białe pola po środku pól zakreskowanych.Zadania odpowiadające takim polom,powinny stanowić program pracy na najbliższy okres,ponieważ istnieje tu możliwośc,że dziecko zadania nie wykonuje,ponieważ nie stworzono mu okazji aby daną umiejętność mógł opanować.
W następnej kolejności należy zwrócić uwagę na zadania,których pola w diagramie zostały słabo zaznaczone,by doprowadzić do takiego stanu,że będzie je można zaliczyć bez zastrzeżeń.W dalszej kolejności należy pracować nad zadaniami,których pola w diagramie znajdują się najbliżej zakreskowanych.Jeżeli dziecko opanuje wszystkie zadania inwentarza łatwiejszego,przechodzi się do trudniejszego i znów mamy dość obszerny program pracy rewalidacyjnej.Tak więc PAC pozwala nam postawić zindywidualizowaną diagnozę i opracować zindywidualizowany program pracy rewalidacyjnej.
Uzyskanie całościowej diagnozy dziecka służy nam do odpowiedzi na pytanie: na jakim etapie rozwoju znajduje się dziecko i w jakim kierunku prowadzić zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze.

2.2.PPAC opracowany dla Stevena
Z diagramu PPAC możemy łatwo wywnioskować,w jakim kierunku powinna przebiegać praca terapeutyczna,aby wspomóc rozwój chłopca.Najbardziej zabużona jest jego sfera komunikacji, a wymiana informacji jest nieodzownym atrybutem życia.Tymczasem programy szkolne,nawet dla upośledzonych umysłowo oparte są w dużej mierze na przekazie werbalnym,dlatego niezbędnym warunkiem efektywnej pracy jest zrozumienie roli komunikacji niewerbalnej i wykorzystanie jej w diagnozie,w planowaniu pracy i w procesie nauczania.
2.3.Diagnoza umiejętności funkcjonalnych oparta na długotrwałej obserwacji dziecka i PPAC Gunzburga
Umiejętności związane z poruszaniem się ;
• Steven nie porusza się samodzielnie.
Umiejętności samoobsługowe-jedzenie,picie
• Wymaga pomocy przy spożywaniu posiłków i piciu z kubka
Toaleta
• Lubi się myć,chętnie chlapie się w wodzie
• w toalecie wymaga pomocy dorosłego
Rozbieranie i ubieranie się ;
• ubiera się i rozbiera z pomocą dorosłego
• zakłada czapkę z pomocą
Sposoby poznawania świata i umiejętności poznawcze
• najchętniej poznaje otoczenia dotykając nowe przedmioty,często wkłada je do ust.
• Manipuluje nimi,potrząsa,czasem odkłada;
• Wykazuje zainteresowanie dźwiękami otoczenia,kieruje głowę w kierunku skąd pochodzi dźwięk.
Umiejętności poznawcze
• Papier i karton drze na drobne kawałki
• Nie potrafi ciąć nożyczkami
• nie zna funkcji i przeznaczenia niektórych przedmiotów;
• nie rozumie prostych poleceń;
• postawą ciała gestem domaga się tego,czego w danej chwili oczekuje;
• nie naśladuje czynności nauczyciela
• nie bawi się zabawkami
Umiejętności porozumiewania się
Steven bardzo szybko przywiązał się do nauczycieli prowadzących.Bardzo często bierze moją rękę i kładzie sobie na swoim ciele,domaga się przytulania i pieszczot.Odrzuca też rękę , wtedy gdy nie chce aby dana czynność była wykonywana.
Sposoby dzięki którym Steven porozumiewa się:
• ciągnie mnie za rękę
• gdy coś przyciąga jego uwagę,nie znajduję się w zasięgu jego ręki popycha mnie w tamtym kierunku;
• prowadzi dłoń w określone miejsce ciała,domagając się dotknięcia;
• Gdy uśmiecha się,to znaczy że jest zadowolony;
Preferencje Stevena
• Steven lubi gnieść papier;
• Lubi zabawy z różnego rodzaju substancjami kleistymi(kisiel,pianka,itp.)
• Lubi zabawy z wodą
• Lubi muzykę;
Tak skonstruowana diagnoza,łącznie z analizą inwentarza PPAC H.C. Guznburga dała nam podstawę do zaplanowania edukacji Stevena tak,aby przebiegała zgodnie z jego potrzebami i możliwościami.
2.4 Arkusz umiejętności i osiągnięć dziecka
Arkusz sporządzony na podstawie obserwacji dziecka i pracy rewalidacyjnej w okresie czasowym – 7 miesięcy.
Steven lat 9.
Arkusz umiejętności i osiągnięć w zakresie:
Obsługiwanie siebie
1.Spożywanie pokarmów:
Umiejętności wykształcone:przyjmuje półstałe i stałe pokarmy z łyżki, płynne z butelki.
Umiejętności bardzo słabo wykształcone :
Brak samodzielności w spożywaniu pokarmów,czasami samodzielnie pije z butelki.
Umiejętności nie wykształcone:przygotowywanie jakiegoś pokarmu,rozwijanie go np.:cukierka,używanie widelca,łyżki,rozpoznawanie pokarmów.

2.Poruszanie się:
Umiejętności wykształcone:
• Siedzi prawie prosto bez oparcia
• Siedzi z lekkim podparciem
Umiejętności niewykształcone:
• Chodzenie;
• Ciągnięcie większych przedmiotów pchanie ich.

3.Toaleta
Umiejętności wykształcone-brak

4.Ubieranie się:
Współpracuje biernie w trakcie ubierania

5.Komunikacja
Umiejętności słabo wykształcone:
Krzyczy,wydaje dźwięki nieartykułowane,wypowiada sylaby(czyni to spontanicznie nie zrobi tego na polecenie)
Umiejętności niewykształcone:
Powtarzanie sylab,dźwięków na polecenie lub w jakimś celu,wypowiadanie słów.
Komunikacja do:Umiejętności wykształcone:śledzenie wzrokiem poruszających się przedmiotów,rozglądanie się.
Umiejętności słabo wykształcone:
Coraz wyraźniejsza reakcja na muzykę,kierowanie wzroku i główny w stronę wychodzącego dźwięku,słuchanie prostych i bardzo prostych opowiadań podpartych obserwacją bezpośrednią,reakcja na proste polecenia.
Umiejętności niewykształcone:
Słuchanie historyjek,rozumienie układu słów nad,pod itp.
Podanie na żądanie przedmiotów.

6.Uspołecznienie:
Umiejętności wykształcone:
Uśmiecha się,reaguje głosem na widok znajomej osoby,dostrzega innych ludzi,przegląda się w lustrze z zainteresowaniem,śledzi ruch obcych osób.
Umiejętności słabo wykształcone:słabe skupienie uwagi,pierwsze reakcje na ekspresje twarzy,zwracanie uwagi na siebie poprzez robienie hałasu,oczekiwanie aprobaty na właściwe zachowanie,machanie ręką na pożegnanie.
Umiejętności niewykształcone:pomaganie,robienie czegokolwiek,aby wywołać reakcje drugiej osoby.
Sprawność manualna:
Umiejętności słabo wykształcone:manipulowanie wszelkimi przedmiotami,umiejętność korzystania z prostych instrumentów muzycznych,lepienie z różnych mas plastycznych.
Umiejętności nie wykształcone:malowanie pędzlem,rysowanie kredkami,cięcie papieru.
Zręczność:
Umiejętności wykształcone:zdobycie przedmiotu przez podniesienie,tych które są w zasięgu ręki,wzroku,rzucanie przedmiotów i śledzenie ich wzrokiem.
Umiejętności słabo wykształcone:otwieranie i zamykanie pudełka z pokrywką.
Umiejętności niewykształcone:poruszanie się,rzucanie,chwytanie.
3.Prognoza i propozycje rozwiązań.
Z obserwacji Stevena,diagnozy funkcjonalnej i inwentarza PPAC H.C. Gunzburga,wynika że najsłabszą stroną jest komunikacja sprawność motoryczna i manualna oraz samoobsługa
Dalszy proces rewalidacyjny powinien obejmować ćwiczenia:
• Zmierzające do poznania drugiej osoby,sposobów komunikowania się z drugim człowiekiem,przekazywania mu informacji i emocji.
• Ćwiczenia zmierzające do poznania samego siebie
• Rozwijające koordynację wzrokowo-ruchową i percepcją wzrokową
• Ćwiczenia i zabawy rozwijające i usprawniające percepcję i pamięć słuchową oraz koordynację słuchowo-ruchową
• Ćwiczenia i zabawy rozwijające orientację zmysłową,przestrzenną i kierunkową
• Usprawnianie czynności samoobsługowych.
• Ćwiczenia stymulujące wszystkie zmysły.

Indywidualny program rewalidacyjno-wychowawczy dla ucznia z upośledzeniem w stopniu głębokim(9 lat)
Cele główne:
I Komunikacja
1.poszukiwanie nowych sposobów porozumiewania się
2.odczytywanie komunikatów głośne wyraziste nazywanie ich i odpowiadanie na nie.
II Samoobsługa
1.poszerzanie i doskonalenie umiejętności samoobsługi.
2.nauczanie prawidłowego jedzenia
III Sprawność motoryczna
1.Kształtowanie umiejętności manualnych
2.Stymulacja rozwoju motoryki(dużej i małej).
3.Poczucie bycia sprawcą.
IV Umiejętności poznawcze
1.Dostarczanie wrażeń zmysłowych
2. Wielozmysłowe poznanie najbliższego otoczenia.
3.Stymulacja według pór roku.
V umiejętności społeczne
1. Kształtowanie umiejętności współdziałania
2. Nazywanie interakcji z nauczycielem
3. Wyróżnianie siebie.

PODSUMOWANIE
Studium przypadku jest bardzo cennym sposobem diagnozowania rewalidacyjnego osób niepełnosprawnych umysłowo.Dzięki uwzględnieniu badań psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich pozwala nauczycielowi na ustalenie możliwości rozwojowych dziecka we wszystkich sferach rozwoju psychospołecznego i ocenę skuteczności metod i środków rewalidacyjnych. Dziecko z głębokim upośledzeniem umysłowym ma inne możliwości rozwoju biologicznego,psychicznego,społecznego i duchowego,ale będąc osobą ma pełne prawo do wspomagania swojego rozwoju poprzez system edukacji,tak jak wspomaga się rozwój dziecka bez ograniczeń rozwojowych. Osoby z głębokim upośledzeniem powinny mieć możliwość rozwoju swych funkcji poznawczych,emocjonalnych,działaniowych, jak inni ich rówieśnicy,chodź wymaga to dostosowanych do ich możliwości środków. Terapeutyczno-edukacyjna praca z dzieckiem głęboko upośledzonym umysłowo wymaga wszechstronnej diagnozy możliwości i umiejętności dziecka,rodziców,a także środowiska edukacyjnego.Edukacja dziecka głęboko upośledzonego jest ze swej natury nauczaniem indywidualnym,ponieważ każde z dzieci ma inny układ wrodzonych i środowiskowych czynników warunkujących jego rozwój.Dziecko upośledzone głęboko przeżywa tak samo jak inne dzieci lęk, niedogodności,ograniczenia,zagubienie,niezrozumienie nowych bodźców,potrzebuje bliskości fizycznej i psychicznej drugiej osoby.Ważne jest,by być z dzieckiem i uczyć się rozpoznawać jego sygnały komunikowania potrzeb i emocji oraz rozumienia świata.Tylko bycie z dzieckiem daje mu szanse rozwoju tych możliwości, które posiada.W pracy z dziećmi głęboko upośledzonymi osiągnięcia edukacyjne są mniej ważne.Priorytetowe miejsce zajmuje kontakt i komunikacja.Nie da się tego osiągnąć bez wzajemnej tolerancji.Często nauczyciel jest jedyną osobą która docenia i cieszy się z osiągnięć dziecka upośledzonego w stopniu głębokim.