Charakterystyka okresu klasycznego w muzyce

Klasycyzm jest z pewnością pojęciem niejednoznacznym, trudno bardzo dokładnie ustalić ramy chronologiczne, założenia estetyczne oraz formalne twórczości muzycznej tego czasu. Wzorem dla klasycyzmu była w głównej mierze starożytna Grecja i Rzym. Do tej kultury odnosiła się sztuka renesansu a poźniej klasycyzm francuski XVII i XVIII wieku. Nie do końca czytelne było założenie ideologiczne, dla pewnej grupy historyków bowiem czas ten jawił się jako kult rozumu, wiedzy, dla innych zaś odwrotnie- przeciwstawiał się racjonalizmowi, wysuwając na pierwszy plan sferę uczuć, co sprzyjało w sposób oczywisty swobodzie twórczej.
Chciałabym przybliżyć ten okres historyczny. Zacznę od przytoczenia definicji klasycyzmu zamieszczonej w Encyklopedii Muzyki. Czytamy tam: „Klasycyzm [z łac. classicus =obywatel pierwszej klasy; dalsze znaczenie: wzorowy, typowy, doskonały]. Termin przejęty z literatury i historii sztuki, gdzie 'klasyczny' znaczyło początkowo: antyczny lub wzorujący się na kulturze starożytnej Grecji i Rzymu. Później pojęcie 'klasycyzm' stało się ponadczasowym i ponadnarodowym określeniem tego, co wzorowe, doskonałe. Podobnie jak w literaturze, tak i w historii muzyki jest to określenie wieloznaczne, którego formy funkcjonowania w szerokim zakresie dałoby się podzielić na trzy kategorie: estetyczną, stylistyczną i historyczną” (1)
Powszechnie przyjmuje się, że okres „klasycyzmu” w historii muzyki obejmuje lata od około 1750-60 do około 1820-30 i jest to okres ściśle związany z twórczością klasyków wiedeńskich. Okres właściwego klasycyzmu trwa stosunkowo krótko i poprzedzony jest dwoma stylami: stylem przedklasycznym i wczesnoklasycznym, którego założeniem było zdecydowane zerwanie ze stylem baroku. Ów okres przejściowy to czas maniery, przełomu, gdzie polifonia barokowa z wielkimi formami cyklicznymi Bacha czy Haendla ulega przedawnieniu (w to miejsce wchodzą uproszczone koncepcje).
W tak zwanym dojrzałym klasycyzmie, którego godnymi reprezentantami byli Haydn i Mozart oraz w swej wczesnej twórczości Beethoven, w całej okazałości ukazuje nam się charakterystyczny zespół cech stylistycznych. Poszukiwanie uniwersalnego języka i humanitarnej tematyki zbliżyło muzykę ku człowiekowi w stopniu do tej pory nie osiąganym. Odnosząc się do starożytnych wzorców dążono do realizacji ideałów humanistycznych, harmonijnej formy i swobodnego rozwoju ludzkich zdolności.
W twórczości klasyków wiedeńskich dążenie do najdoskonalszej harmonii przejawiło się przez realizowanie technik kompozytorskich oraz stosowanie określonych form. Ich osiągnięcia widoczne są szczególnie na polu muzyki instrumentalnej. Klasycy odkrywają w materii dźwiękowej, zwłaszcza w harmonii, olbrzymie możliwości wyrazu, ekspresji. Kształtują dynamiczną melodykę, a z instrumentów wydobywają doskonałe brzmienie przy jednoczesnym uwypukleniu ich możliwości technicznych.
Znaczenie czynnika wirtuozowskiego w muzyce instrumentalnej u klasyków wyznaczone jest w pierwszym rzędzie momentem historycznym. Daleko już posunięta faza rozwoju techniki instrumentalnej schodzi się z okresem dojrzewania i rozkwitu stylu klasycznego. Formy włączenia elementu wirtuozowskiego do muzyki klasycznej są zgodne z celami jakie wyznacza ideologia stylu klasycznego. Styl klasycznyod początku zdecydowanie opierajacy się na gatunkach instrumentalnych, mówiąc wprost, nie mógł pozostać obojętny wobec takiego zjawiska jak intensywnie rozwijajace się wirtuozostwo. Ponadto, wirtuozostwo instrumentalne stało się elementem służącym w klasycznym stulu środkom wyrazu.

Wyznaczniki stylu klasycznego

1. Podstawową cechą jest symetryczność na wszystkich poziomach dzieła. Przejawia się w makro formie i w coraz to mniejszych strukturach. Za pierwszy muzyczny przykład idealnej symetrii w formie uważa się utwór W.A.Mozarta z 1788 r. - Koncert fortepianowy Es-dur KV 271.
2. Barokowa rytmika homogeniczna zostaje w klasycyzmie zastąpiona strukturami heterogenicznymi. W baroku funkcjonuje zasada napędzania rytmu, w klasycyzmie celowe jest chwilowe zakłócenie rytmiki. Ma to znaczenie napięciotwórcze.
3. Dynamika – dramaturgia osiągana jest poprzez efekt crescenda.
4. Charakterystyczna dla stylu klasycznego jest zamiana barokowego stylu dekoratywnego na klasyczny styl dramatyczny. Dramatyzm baroku nie jest dramatyzmem formy, jest osiągany za pomocą piętrzenia planów. W klasycyzmie dramatyzm jest wewnątrz utworu, stanowi rodzaj scenariusza.
5. Największą zasługą kompozytorów klasycznych jest uporządkowanie płaszczyzn tonalnych.
6. Ornamentyka klasyczna z początku jest dodatkiem do głównej struktury utworu, potem jednak szybko staje się strukturą zintegrowaną z tym co zasadnicze i ornament jakby wrasta w część zasadniczą nie dając się w żaden sposób od niej oddzielić.

Reasumując, styl klasyczny w muzyce charakteryzuje fakt możliwie najdoskonalszego połączenia treści
i formy. Jest to kryterium wartości odnoszące się do wszystkich dzieł niezależnie od okresu, w którym powstały, jednak w kontekście stylu klasycznego należy je rozumieć specjalnie. Tu bowiem nadrzędnym celem jest realizacja treści wyrazu. Dobór właściwej formy ma jedynie jaknajlepiej służyć przedstawianiu owych treści.
______________________________________________________
(1) Encyklopedia Muzyki, red. A.Chodkowski, Warszawa, PWN 1995