Wychowawcza rola literatury

W świetle współczesnych badań zajmujących się problematyką rozwoju człowieka, coraz bardziej docenia się rolę różnych czynników działających we wczesnych i najwcześniejszych okresach życia. Duże znaczenie przypisuje się pierwszym kontaktom i doświadczeniom dla dalszej drogi i rytmu rozwojowego dziecka.
Jednym z elementów współdziałających z czym środowiskiem wychowującym jest książka. Należy sądzić , iż wychowawcze możliwości literatury dla dzieci w stosunku do najmłodszych jej odbiorców są bardzo duże i prawdopodobnie większe niż wobec starszych, bardziej dojrzałych czytelników. Składa się na to wiele przyczyn związanych z właściwościami tego wieku, a między innymi ze skłonnością do naśladownictwa, identyfikowania się z postaciami literackimi, szybkim rozwojem mowy i myślenia, aktywnością poznawczą i zabawą, wrażliwością emocjonalną, intensywnością w poznawaniu i przeżywaniu świata, a jednocześnie niepodważalnym dla dzieci autorytetem osób dorosłych – rodziców i wychowawców .
Gdy wychowujemy dzieci, młodzież i dorosłych, staramy się doprowadzić do tego, aby na co dzień postępowali oni w określony sposób, żeby działali w różnych okolicznościach życia zgodnie z wartościowymi wzorcami, tak jak oczekuje tego społeczeństwo, którego są cząstką. Wychowanie musi się koncentrować na działaniu, które stanowi istotę ludzkiego życia . Halina Ratyńska pisze, iż: artystyczne walory tekstu i ilustracji są bardzo ważne w całokształcie oddziaływania książki, w prawidłowym kształceniu wrażliwości estetycznej dziecka – przyszłego odbiorcy sztuki. Małe dziecko nie ma jeszcze wyrobionego smaku, ale jest wrażliwe na piękno.
Jego sąd o wartości artystycznej dzieła kształtuje się jednak pod wpływem dorosłych. Dziecku mogą podobać się rzeczy zarówno brzydkie, jak też piękne, co jest w dużym stopniu zależne od jego otoczenia. Książka dostarcza wiedzy o świecie, systematyzuje ją i uczy myślenia. Prowadzi do pojawienia się twórczego stosunku do otoczenia. Dziecko traktuje fabułę każdego utworu jako przedłużenie rzeczywistości i interesuje się wydarzeniami baśni tak samo, jak tym, co się stało na sąsiednim podwórku .
Rodzice i wychowawcy mogą od najwcześniejszych lat, w sposób świadomy i systematyczny kształtować nawyki stałego obcowania z książką i sięgania po czasopisma. Powinni bowiem pamiętać, że właśnie wiek przedszkolny jest dla osiągania tego celu okresem bardzo ważnym .
Pozytywne oddziaływanie książki polega na tym, że dzieci dowiadują się o życiu i pracy dorosłych. Kształtuje się właściwy stosunek do nich: miłość, przywiązanie, duma z ich osiągnięć.
Rozwijanie uczuć patriotycznych – to również wielka rola literatury. Już samo pielęgnowanie pięknej i poprawnej mowy ojczystej, wdrażanie do pojmowania bogactwa języka literackiego służy temu celowi. Tak więc utwory, które przedstawiają i pogłębiają najwyższe treści, kształtujące patriotyzm przyszłego nowoczesnego Polaka. Służą temu baśnie i legendy o przeszłości.
Wychowawczą rolę spełniają również baśnie. Baśń urzeka małego słuchacza bogactwem wątku dramatycznego.
Wartości wychowawcze utworu polegają na związku jego myśli przewodniej, postępowania bohaterów, z naszymi zamierzeniami i celami pedagogicznymi. Specyfiką literatury dziecięcej jest właśnie to, że nie może ona być wolna od pełnienia zadań wychowawczych w stosunku do małego czytelnika.
Oceniając wychowawcze wartości utworów, należy nie tylko zbadać treść i kierunek wychowawczego oddziaływania na małego odbiorcę, lecz i sposób, w jaki tendencja pedagogiczna przenika utwór, tak aby nie prysnęła ,,baśń tęczowa’’ stłumiona moralizatorstwem i niskim poziomem artystycznym utworu .
Jednym z najważniejszych problemów wychowawczych jest kształtowanie cech społecznych dziecka, jego umiejętności życia i działania wśród ludzi. Książka może nam w tym pomóc przez ukazywanie przykładów, obrazów właściwego współdziałania z otoczeniem, likwidowania konfliktów, umiejętnego roztaczania opieki nad słabszymi, chętnego podporządkowania się prawu panującemu w zespole. W książce mogą mali czytelnicy znaleźć przykłady dobrej pracy, poczucia odpowiedzialności za jego wykonanie, wesołej zabawy z rówieśnikami, jak również przykłady zaufania, przywiązania i szacunku dla dorosłych. Artystyczny sposób przedstawiania tych ważnych problemów społecznego życia będzie stanowił o wartościach wychowawczych książki .
Nawet łatwe książki dla najmłodszych, o prostej akcji, ,,opowiadają’’ często o sprawach wykraczających poza dostępne dla nich obserwacje i doświadczenia ( na przykład książka o zwierzętach domowych, którą czytamy i pokazujemy małemu dziecku wychowanemu w mieście). I wtedy nie tylko utrwala ona pewne wyobrażenia, które powstały w wyniku obserwacji i spostrzeżeń w konkretnych sytuacjach ale pomaga w kształtowaniu nowych wyobrażeń i pojęć. Ta dydaktyczna funkcja książki rośnie coraz bardziej w miarę dorastania dziecka – coraz więcej wiadomości czerpiemy tylko z książek, a bardzo dużo z literatury pięknej. Treść książki przedstawia lata minione, wybiega w przeszłość. Takie oddziaływanie książki rozpoczyna się już w przedszkolu. Opowiadamy i czytamy przedszkolakom o życiu i przygodach, które dzieją się w odległych miastach, czasem krajach, w dawnych czasach, innym środowisku. Dzieci słuchają opowiadania przeżywają treść utworu, ale zarazem śledzą przebieg akcji, kolejność następujących po sobie zdarzeń. Przeżycia te często znajdują wyraz w różnorodnej dziecięcej ekspresji – zabawie, inscenizacji, twórczości plastycznej. Czasem dzieci podejmują taką działalność same, czasem podsuwa je nauczyciel .
Można dla dzieci pisać tak, aby przekazywać wiedzę o świecie, normy obyczajowe i moralne zarazem kształcić poczucie humoru, zmysłu obserwacji, bystrości kojarzenia. Można więc za pomocą środków w pełni literackich ukształtować umysł i wyobraźnię nie rezygnując z poetyckich kunsztowności. Barwne, dramatyczne, zabawne nie nudzą, utrzymują w napięciu uwagę, inspirują zabawy i podniecają intencję słowotwórczą dziecka . Ostatnie lata często spotykamy się z utworami świadczącymi o ciągłym poszukiwaniu nowego kształtu, z próbami przekazywania dzieciom coraz bogatszej wiedzy o życia, o sprawach trudnych, o których sądziło się, że są nie dla nich .
Pedagogika pomaga literaturze odkrywać nowe możliwości oddziaływania wychowawczego, stwarza jednak i normy korekcyjne dla procesu wychowawczego. Literatura jest sztuką, a więc wychowanie literackie to wychowanie przez literaturę jako sztukę. Niedocenianie tego faktu degeneruje proces wychowawczy. W teorii wychowania estetycznego można znaleźć ustalenia ułatwiające ukierunkowanie badań nad estetyczno – wychowawczym funkcjonowaniem literatury. Wszystko, cokolwiek się mówi o oddziaływaniu literatury, trzeba rozważać w kontekście estetycznym. Kontekst estetyczny jest rzeczywistym kontekstem wychowawczym, bo literatura wychowuje przede wszystkim przez sposób społecznego istnienia, społecznego oddziaływania, przez właściwe sobie środki wyrazu .
Świat małego dziecka to jego rodzina, dom i przedszkole, ulubione zabawki i kwiat na oknie, najbliższa ulica, ogród czy podwórko. Stopniowo ten zamknięty dziecięcy krąg się rozszerza. Wiele spraw jest dla dziecka jeszcze pogmatwanych i nie jasnych. Książka, omawiając najbliższe otoczenie małego ,,czytelnika’’, może je stopniowo poszerzać, porządkować jego spostrzeżenia i wyobrażenia. Temat książki może być nieco ,,na wyrost’’, musi być jednak ona na tyle dostępna, żeby dzieci chętnie do niej wracały .
Halina Ratyńska pisze, że książki wzbogacają i utrwalają wiadomości o świecie i w jakiś sposób pomagają porządkować dziecięce doświadczenia. Poprzez swój uproszczony obraz świata mogą ukazywać pewną spójność fragmentarycznych obserwacji i wyobrażeń, jakie małe dziecko uzyskuje w toku bezpośrednich kontaktów z otoczeniem. Baśń czy opowiadanie, w których przedstawiono zdarzenia i sytuacje powstałe w wyniku kolejnych następstw przyczyn i skutków oraz przygód bohaterów obrazujące ludzkie losy, mogą pomóc wprowadzić pewien ład wśród niepokojącego chaosu bodźców atakujących małe dziecko we współczesnym, trudnym, skomplikowanym dla nich świecie .
Książka bogaci zasób słownikowy dziecka, a jednocześnie uczy, jak wyrażać swoje myśli w sposób poprawny, prawidłowy, ładny [...] Piękna książka nie tylko uczy myśleć i mówić – ale także wpływa na sferę emocjonalną dziecka. Literatura przedstawiając różne postawy ludzi, pomaga lepiej zrozumieć motywy ich postępowania. Dzieci chętnie identyfikują się z ulubionymi postaciami z książek .
Szukając walorów wychowawczych literatury dziecięcej, musimy się nauczyć rozważać również wartości nie od razu dostrzegalne. Czasem jakiś liryczny, nastrojowy wierszyk, prawie o niczym, może poruszyć wyobraźnię wrażliwego dziecka i upamiętnić się na zawsze melodyjnym słowem, ,,smakiem chwili’’, którą potem pragnie odnaleźć i zapamiętać. Wiersz taki ma wartość, bo kształtuje młodą osobowość. Jeśli książka tylko bawi i do zabawy zachęca, to także spełnia swoje zadanie, bo zabawa ma bardzo duże znaczenie w życiu małego człowieka. Czasem książka tylko wzrusza i to jest również jej wielką zasługą, bo może przez to wzruszenie nauczy dziecko dostrzegać sprawy dotychczas dla niego nie widoczne .
W opowiadaniach bardziej współczesnych, realistycznych podobieństwo zdarzeń, przeżyć bohaterów i ich własnych doświadczeń może dawać najmłodszym czytelnikom poczucie społecznej więzi .
Ale książka jest przede wszystkim dziedziną sztuki – wzrusza i zachwyca, przemawia pięknem słowa i obrazu, budzi wrażliwość dziecka i przyczynia się do wyrobienia dobrego smaku, kształci przyszłego odbiorcę sztuki, a jednocześnie, przeżycia literackie wyzwalają różne formy ekspresji, przyczynia się do wyrabiania postawy twórczej. W ten sposób literatura dziecięca staje się bardzo ważnym środkiem szeroko pojętego wychowania estetycznego, do którego w polskich przedszkolach przywiązuje się niezwykle dużą wagę .