Przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym dzieci w wieku przedszkolnym

Agresja kojarzy nam się przede wszystkim z przemocą i nacechowana jest negatywnie, ponieważ w świadomości społecznej zarówno pojęcie agresji jak i przemocy jest używane często zamiennie. Słowo „przemoc” ma jednoznacznie destrukcyjne znaczenie, ale pojęcie „agresji” już nie. Sama agresja bowiem jest zjawiskiem naturalnym dla człowieka i dotyczy wszystkich ludzi. Jest to uczucie wrodzone, które ma zarówno negatywne jak i pozytywne skutki. Skutki agresji bowiem to nie tylko gniew czy wściekłość, ale także odkrywanie świata, podejmowanie wyzwań i odnoszenie sukcesów.
Słowo „agresja” wywodzi się z łacińskiego aggredi, na które składa się przedrostek ag- oznaczający kierunek do czegoś oraz rdzeń gress- oznaczający ruch. Pierwotne znaczenie tego słowa mówi więc o agresji jako działaniu, ruchu w jakimś kierunku, do przodu, ku czemuś, w przeciwieństwie do regresji czyli cofania się. Wszyscy ludzie więc wg tej definicji mają prawo do agresji, a wręcz jest ona niezbędna do funkcjonowania i rozwoju, ponieważ jest siłą napędową, popychającą nas do eksploracji świata czy poznawania własnych możliwości.
Jednak generalnie agresję pojmujemy jako takie zachowanie, które jest umyślnym działaniem na szkodę jednostki lub jej własności. Wyróżniamy z w związku a tym różne rodzaje agresji:
1. agresję werbalną, która występuje wtedy, gdy w stosunku do innych używane są przezwiska, wyzwiska, przekleństwa, wyśmiewanie, aroganckie zachowanie, skarżenie czy krzyk;
2. agresję fizyczną która przejawia się u małych dzieci tupaniem, padaniem na podłogę, biciem pięściami, biciem kolegi lub koleżanki, szczypaniem, popychaniem, wywoływaniem konfliktów, gryzieniem itp.;
3. agresję instrumentalną, która ma miejsce wtedy, gdy agresor krzykiem, poszturchiwaniem, biciem czy groźbą zamierza zdobyć od słabszych od siebie pieniądze, cenne przedmioty itp. – jednym słowem jest to czysta forma przemocy;
4. agresję wrogą, która występuje u osobników bardzo zdegenerowanych, dla których agresja słowna i fizyczna to sposób bycia, zwracania na siebie uwagi, zdobywania pozycji w środowisku.

W psychologii wyróżnia się też inne rodzaje agresji, ale nas interesują zachowania dzieci w wieku przedszkolnym, a więc dotyczy to przede wszystkim agresji fizycznej i werbalnej.
Zbadane zostały trzy czynniki, które mają wpływ na powstawanie i kształtowanie się postaw agresywnych i dokonywanie przemocy. Są to czynniki natury:
1. biologicznej - które mają swoje źródło, w dalekiej przeszłości oraz w nabywanych przez człowieka doświadczeniach od początku życia. Paweł Stępień twórca pracy „Genetyka agresji” stwierdził, że agresja jest uwarunkowana genetycznie i zależy od wielu genów, podobnie jak inteligencja;
2. społecznej – na czynniki społeczne czyli środowiskowe składa się cała masa doświadczeń, jakich nabywa człowiek od początku swego życia. Dziecko chłonie to co widzi, słyszy, to co odczuwa wśród najbliższych, w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole i to kształtuje jego psychikę, jego zachowania i stosunek do innych. Są to doświadczenia: emocjonalne ( odnoszące się do więzi uczuciowych do osób bliskich, ważnych dla dziecka do matki, ojca, rodzeństwa), poznawcze i socjalizacyjne (odnoszące się do wzorców kulturowych, wśród których dziecko wzrasta);
3. psychologicznej - według psychologii rozwojowej „człowiek rozwija się do trzeciego roku życia, a potem tylko rośnie”. Ważne jest, żeby rodzice właśnie we wczesnym dzieciństwie reagowali na przejawy złości i niezadowolenia swoich dzieci, łagodzili je, kontrolowali, kierowali. Na tym polega pierwsza profilaktyka.
Przyczyny agresywnych zachowań przedszkolaków są różne i należą do nich przede wszystkim:
- frustracja – wywołana brakiem więzi pomiędzy dzieckiem a najbliższymi, poczuciem niepewności;
- niewłaściwa postawa dorosłych wobec dziecka – nadmierne wymagania, odtrącanie, nadmierne ochranianie;
- naśladowanie obserwowanych zachowań rodziców, starszego rodzeństwa, nauczycieli, postaci filmowych;
- zły stan zdrowia dziecka.
Aby przeciwdziałać agresywnym zachowaniom dzieci powinno się:
- modelować poprawne zachowania u dzieci;
- wzbudzać zainteresowania dzieci oraz wzbudzać- zainteresowanie rodziców zachowaniem dziecka – np. poprzez stosowanie gier i zabaw przeciwko agresji;
- kontrolować należy dostęp do telewizji i Internetu;
- stosować zabawy i ćwiczenia wyciszające i relaksacyjnie;
- kształtować właściwe postawy wobec innych ludzi.
Każda z nas - nauczycielek, przeciwdziała więc takim zachowaniom, zaczynając od ustalenia na początku roku szkolnego kontraktów z grupą poprzez wiele zadań podejmowanych przez nas w ciągu całego procesu dydaktyczno-wychowawczego. Zadania podejmowane przez nas przeciw agresywnym zachowaniom dzieci dotyczą:
1) akceptowania dzieci;
2) dostarczania im pozytywnych wzorców zachowania;
3) rozumienia innych;
4) rozwijania umiejętności radzenia sobie z negatywnymi emocjami;
5) zwalczanie negatywnych zachowań;
6) współpracy z rodzicami - informowanie ich o wszelkich nawet najmniejszych przejawach agresywnego zachowania;
7) określenia zachowań dozwolonych i niedopuszczalnych oraz obowiązujących reguł;
8) egzekwowania przestrzegania norm zachowań i stosowanie pochwał, wzmocnień pozytywnych;
9) rozwijania umiejętności: komunikowania się i integracji w grupie, współpracy, rozwią-zywania konfliktów i problemów oraz podejmowania decyzji, świadomości swoich pozy-tywnych i negatywnych zachowań, wybieranie pozytywnych a nie negatywnych wzorców;
10) nie pozostawiania zachowań agresywnych bez reakcji i komentarza;
11) prowadzenia terapii pedagogicznej;
12) przeciwdziałania niszczeniu zabawek, niszczeniu mienia przedszkola, urządzeń w ogrodzie czy zabierania cudzej własności.
Tak więc bardzo ważna jest nasz postawa, ponieważ dzieci w wieku przedszkolnym ze środowiska rodzinnego wchodzą w nowe dla siebie środowisko i muszą w nim się odnaleźć, a do nas należy ułatwienie im tego. Jeżeli dzieci będą miały zaspokojone swoje potrzeby, będą czuły się akceptowane i rozumiane, będą miały do nas zaufanie, nie będą czuły się pozostawione same sobie z problemami i kłopotami, to na pewno uda nam się wspierać je w rozwoju także tym emocjonalnym. Nie tylko rodzina czy rówieśnicy, ale również nauczyciele dostarczają dzieciom, zwłaszcza tym małym, które uczą się poprzez naśladowanie, modeli współżycia społecznego. Nasze działania pedagogiczne nie powinny polegać na unikaniu konfliktów lecz na ich rozwiązywaniu.
Jeżeli występują problemy wychowawcze ponieważ dzieci przejawiają agresywne zachowania to mamy wiele możliwości, które możemy wykorzystać w swojej pracy z dzieckiem. Jeśli zdiagnozujemy tego typu problemy to możemy podjąć różnorodne działania np. prowadzić z całą grupą lub indywidualnie gry i zabawy służące rozładowaniu agresji, wypracować system wzmacniania pozytywnych emocji i eliminowania negatywnych zachowań, wykorzystać bajki relaksacyjne, prowadzić ćwiczenia relaksacyjne czyli zabawy rozluźniające, prowadzące do odprężenia psychicznego, współpracować z rodzicami przy rozwiązywaniu wspólnych problemów, dążyć do konsekwentnego przestrzegania zawartych z dziećmi umów, stosować alternatywne metody i techniki pracy, które znamy czyli metodę W. Sherborne, metodę dobrego startu Bogdanowicz, aktywności ruchowej Orffa, gimnastykę Labana i inne, stworzyć kąciki, gdzie dzieci będą mogły rozładować swoje napięcie np. pudło z gazetami, które można gnieść lub też stworzyć kącik, w którym dziecko będzie mogło indywidualnie się zrelaksować. Przede wszystkim jednak powinnyśmy pamiętać o tym, że każde dziecko rodzi się niewinne i dopiero pewne czynniki decydują o rozwoju jego agresywności.
Praktyczne przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym dzieci w wieku przedszkolnym można prowadzić w oparciu o propozycje zabaw przedstawionych w książce Rosemarie Portmann „Gry i zabawy przeciwko agresji”, którą zrecenzowałyśmy. Autorka opisuje znaczenie ćwiczeń i zabaw interakcyjnych jako pedagogicznego środka pomocniczego, umożliwiającego konstruktywne przezwyciężanie wściekłości i agresji, ułatwiającego dzieciom zdobywanie różnorodnych doświadczeń. W trakcie zabawy dzieci mogą wyrazić swoje potrzeby i uczucia, działać według własnego wyboru, nie obawiając się konsekwencji swojego postępowania, ale również pokonać zakorzenione wzorce złych zachowań i posiąść umiejętności niezbędne do prospołecznego współżycia. Do tego celu najbardziej nadają się zabawy społeczne, w których nie ma zwycięstwa i przegranej, więc nie ma w nich miejsca na rywalizację, wywołującą silne psychiczne napięcie. Autorka przypisuje im szczególne cele nauczania:
- dostrzeganie i wyrażanie agresywnych uczuć,
- rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość i agresję,
- lepsze zrozumienie siebie samego i innych ludzi,
- opanowanie agresji i wściekłości, a także ich przezwyciężanie,
-budowanie poczucia wartości samego siebie i silnej tożsamości,
- nawiązywanie nieagresywnych kontaktów,
- pokojowe rozwiązywanie konfliktów.
Zakończenie rozdziału stanowią wskazówki metodyczno-dydaktyczne, dotyczące zabaw interakcyjnych, takie jak:
* dostosowanie treści gry do możliwości grupy (wiek, chęć, nastrój...),
* klimat zaufania w grupie,
* swobodny udział dzieci w zabawie (możliwość obserwacji),
* zarezerwowanie czasu na uspokojenie i zastanowienie po każdej zabawie,
* możliwość podzielenia się „na gorąco” zdobytymi doświadczeniami w formie słownej, plastycznej itp.
Książka zawiera także opis 152 konkretnych gier i zabaw, pogrupowanych wg wymienionych wcześniej celów nauczania. Każda grupa zabaw poprzedzona jest krótkim komentarzem dotyczącym danego celu. Z tego licznego zbioru wybrałyśmy zabawy, które można przeprowadzić w grupach przedszkolnych i które są dostosowane do możliwości rozwojowych przedszkolaków, zwłaszcza do ich rozwoju emocjonalnego.
Jest wiele zabaw, ułatwiających dzieciom przezwyciężenie wściekłości czy złości, dających odprężenie np.
- START RAKIETY - polegająca na tym, że dzieci bębnią palcami po blacie stołu najpierw cicho i powoli, a potem coraz szybciej i głośniej. Mogą także uderzać płaskimi dłońmi albo klaskać zwiększając natężenie i tempo, tupać nogami coraz głośniej i szybciej. Dzieci naśladują też brzęczenie owadów, przechodzące w głośny wrzask. Kulminacyjny punkt zabawy to bardzo duże natężenie hałasu i szybkości, które prowadzi do powstania dzieci ze swoich miejsc i wyrzucenia ramion w górę – rakieta wystartowała. Powoli dzieci siadają na swoje miejsca i ich żywiołowe ruchy się uspokajają, hałas cichnie, słychać już tylko cichutkie brzęczenie owadów, które zanika stopniowo. Rakieta znika za chmurami.
- LALKA ZŁOŚCI – w zabawie można wykorzystać kukiełkę, przy pomocy której dzieciom będzie łatwiej wyrazić swoje uczucia i nastroje. Lalka może stać się też zastępczym obiektem wściekłości, na którym odreagują nagromadzoną złość.
- CZAR PRZECIWKO ZŁOŚCI - to zabawa w której prowadzący proponuje dzieciom podróż do krainy fantazji. Pomaga on dzieciom odprężyć się, a potem mówi: Zamknij oczy i wsłuchaj się w swoje wnętrze. Głęboko w twoim ciele siedzi gdzieś złość, jest schowana, ale czasem wydostaje się na zewnątrz, czy tego chcesz, czy nie... Poczuj swoją złość... Gdzie ona jest? A potem wyobraź sobie, że mógłbyś nią napełnić czarodziejski dzban... Wydobądź swoją złość powoli, żeby się nie obudziła i napełnij nią dzban... Kiedy wylejesz złość z dzbana, będzie zupełnie zmieniona... zaraz zobaczysz... Co się zrobiło z twojej złości? Drzewo, a może zwierzę, które szybko ucieka... Wsłuchaj się w swoje wnętrze. Twoja złość zniknęła. Zaczarowałeś ją. Teraz jesteś wolny i spokojny... Zadowolony... Przezwyciężyłeś swoją złość. Dzieci mogą namalować złość w jej nowej formie, a tym samym „uwięzić” ją w takim kształcie poza obrębem własnej osoby.
- PAPIEROWA WOJNA - do zabawy wykorzystuje się gazety. Dzieci są podzielone na dwie grupy, formują kule z papieru i obrzucają się nawzajem. Grupa, która po zakończeniu starcia ma mniej papierowych kul na swoim polu – wygrywa. Można też młodszych dzieci nie dzielić, tylko zaproponować im, aby wszystkie obrzucały się kulami. Po zakończeniu papierowej wojny ze wszystkich kul dzieci mogą uformować jedną wielką „piłkę pokoju”. Można wykorzystać kilka wariantów w zależności od grup wiekowych: rzuty na siedząco, prawą lub lewą ręką, rzuty zza pleców itp.
Drugi rodzaj zabaw ma celu zdobycie umiejętności nawiązywania przez dzieci nieagresywnych kontaktów. Dzieci poprzez tego rodzaju zabawy uczą się bawienia ze sobą, a nie współzawodniczenia. Ponadto mają poczucie bezpieczeństwa i wiele radości niesie im realizowanie jakiegoś zadania wspólnie z rówieśnikami. Kształtuje to pozytywne uczucia w stosunku do siebie i przygotowuje podłoże do konstruktywnego rozwiązywania kontaktów. Do tego rodzaju zabaw należą m.in. zabawy:
- GŁASKANIE JEŻA – dzieci dobierają się parami i kolejno są jeżami. Dziecko-jeż musi się najpierw najeżyć czyli zwinąć w ciasny kłębek, tak jak to robią zwierzęta i pomyśleć, że są zdenerwowane. Drugie dziecko usiłuje wydobyć partnera z tej izolacji poprzez głaskanie, rozmowę, delikatne przetaczanie jeża, ale nie wolno mu siłą przełamywać tego najeżenia się. Potem następuje zamiana ról, a na zakończenie zabawy, dzieci mają możliwość wypowiedzieć się jakie były ich odczucia, kiedy się same najeżały i kiedy głaskały jeża. W tej zabawie nie można nikogo zmuszać do udziału w niej.
- WYCZARUJMY PRZYJAŹŃ - zabawa polegająca na „zaczarowaniu” przez każde dziecko trzech innych uczestników, by byli w przyszłości mili, uprzejmi i przyjaźni w stosunku do niego. Czarodziejską różdżką dotyka ono ramienia kolejnej osoby i wypowiada magiczne zaklęcie np. Jasiu, zaczaruję cię w chłopca, który nie popycha mnie, gdy koło niego przechodzę; Aniu, zaczaruję cię w dziewczynkę, która nie wyśmiewa się ze mnie, gdy czegoś nie potrafię; Bartku, zaczaruję cię w chłopca, który nie zabiera mi zabawek. Dzieci dotykane różdżką muszą się w milczeniu pozwolić zaczarować. Zabawa stwarza korzystna sytuację i może wpłynąć na zmianę zachowania.
- BUDOWANIE Z NASZYCH CIAŁ - dzieci grupują się w zespoły, liczące po około 6-8 uczestników. Na sygnał prowadzącego wykonują określone zadania, „budując” ze swoich ciał różne obiekty np. zbudujcie robota; zbudujcie dom, który będzie mógł was chronić itp.
- CHRONIĄCY NAS SZAŁAS – dzieci tworzą podgrupy (3-5 dzieci), jedno z nich jest budowniczym, który z pozostałych osób tworzy szałas. Następnie sam wchodzi do niego i powinien tam czuć się naprawdę dobrze i bezpiecznie. Potem następuje zamiana ról.
Trzecią grupą zabaw są zabawy, które pozwalają dzieciom lepiej poznać samych siebie oraz innych i polegają one na budowaniu wzajemnego zaufania, co daje poczucie bezpieczeństwa, pewność siebie. Zabawy tego typu rozwijają umiejętności społecznej empatii i minimalizują stany napięcia. Należą do nich zabawy np.
- POMYŚL O KTÓRYMŚ DZIECKU – jedno dziecko opisuje dowolną osobę np. Myślę o jakimś dziecku, które ma dołeczki w policzkach jak się uśmiecha...” albo „Jest ubrane w...” itp. Pozostałe dzieci próbują odgadnąć, kto kryje się pod opisem.
- RĘKA NIE MUSI BIĆ - dzięki tej zabawie dzieci dowiadują się, że ręce nie służą do bicia, szczypania czy popychania, ale również do nawiązywania przyjaznych kontaktów z innymi ludźmi. Dzieci siedzą w kole i mają zamknięte oczy. Prowadzący mówi, co każdy ma robić: „Siedzisz bardzo wygodnie, obie stopy opierają się pewnie o podłogę. Skoncentruj się na oddechu. Poczuj, jak on przychodzi i odchodzi, przychodzi i odchodzi, przychodzi i odchodzi... Wydychasz cały twój niepokój i napięcie. Stajesz się spokojny, coraz spokojniejszy... Oddychasz głęboko i równomiernie... Czujesz się bardzo dobrze... Połóż teraz twoją prawą rękę na lewej, dotykając do niej grzbietem dłoni. Poczuj, jak twoja prawa ręka czuje się, leżąc na twojej lewej ręce. Pogłaskaj delikatnie lewym palcem wskazującym twoją prawą dłoń, najpierw po kciuku, potem po palcu serdecznym i po małym palcu, a potem z powrotem po wewnętrznej stronie dłoni. Teraz głaskasz delikatnie wewnętrzną stronę twojej ręki. Czujesz tam pagórki i doliny, rowki i zaokrąglenia. Do czego potrzebujesz tej dłoni? Co możesz nią zrobić, kiedy jest ona taka miękka i odprężona jak teraz? W tym momencie można zakończyć ćwiczenie albo zamienić dłonie. Zabawę można przeprowadzić też w parach: „Co twoja dłoń może zrobić z dłonią drugiego dziecka? Co może ona uczynić, abyście się oboje dobrze czuli?” Najpierw uczestnicy powinni dobrać się samodzielnie parami, tak by tworzyły je lubiące się osoby. Dopiero gdy wszyscy przyzwyczają się do charakteru tego ćwiczenia, można tworzyć przypadkowe pary. Następnie powinno się przeprowadzić końcową rozmowę: Jak dzieci czuły się w trakcie tego ćwiczenia i po jego zakończeniu? Do czego wykorzystują one codziennie swoje ręce?
- PARADA ZWIERZĄT – zabawa podczas której każde dziecko przeobraża się w myślach w jakieś zwierzę. Kiedy wszystkie dzieci wybiorą sobie zwierzęta, jakimi chciałyby być, grupa wybiera zwierzę dla każdego dziecka. Porównuje się w tej zabawie własny wybór z wyborem grupy. Zamiast w zwierzęta dzieci mogą się przeobrażać w rośliny, pojazdy itp. Dzięki tej zabawie dziecko poznaje samego siebie i innych, ale również dowiaduje się jak inni je postrzegają.
Rosemarie Portmann w swojej książce „Gry i zabawy przeciwko agresji” zaproponowała wiele gier i zabaw ułatwiających przeciwdziałanie agresywnym zachowaniom dzieci. Dzięki nim dzieci mogą zdobyć nowe doświadczenia, nauczyć się przezwyciężać złość, działać aktywnie i wykorzystać agresywne zachowania w pokojowych zamiarach. Właśnie takie zabawy pokazują, że co prawda złość jest naturalna, ale można sobie z nią poradzić i odreagować napięcia wywołane trudnymi sytuacjami. Podczas zabaw nauczyciele stwarzają odpowiedni klimat, który jest bardzo potrzebny, ponieważ akceptacja, zaufanie i poczucie bezpieczeństwa to podstawowe potrzeby dziecka w wieku przedszkolnym. Dzieci muszą zaufać swoim nauczycielom, samym sobie oraz współuczestnikom zabawy. Zazwyczaj te dzieci, które przejawiają zachowania agresywne są niepewne siebie, mają zaniżone poczucie własnej wartości i bardzo zależy im na zdaniu innych. Dlatego zabawy proponowane przez autorkę książki dają możliwość podniesienia samooceny i poczucia własnej wartości, minimalizują agresywne zachowania, umożliwiając tym samym pozytywny rozwój możliwości dziecka.
Wykorzystanie zabaw i gier proponowanych przez R. Portmann na pewno przyczyni się do przeciwdziałania agresywnym zachowaniom dzieci i nauczy je konstruktywnie rozwiązywać konflikty oraz radzić sobie w sytuacjach codziennych. Agresja nie powstaje z niczego i jest odpowiedzią dzieci na niezaspakajanie ich potrzeb, ma więc swoje konkretne motywy. Dzięki zabawom dzieci poczują się wartościowe, uspołecznione, sprawcze, akceptowane i przynależne do grupy. Dlatego też należy stworzyć im odpowiednie warunki, zaspakajać ich potrzeby i współuczestniczyć w rozwijaniu ich osobowości zgodnie z potencjalnymi możliwościami każdego z nich.


BIBLIOGRAFIA

1. Portmann R. , Gry i zabawy przeciwko agresji, Kielce 2008, Wyd. Jedność
2. Nartowska H. , Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, W- wa 1972, PZWS
3. Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, W- wa 1995, WSIP