Godejcie po naszymu - konkurs gwary wielkopolskiej dla klas I - III

KONKURS GWARY WIELKOPOLSKIEJ

„Godejcie po naszymu”
w ramach projektu edukacyjnego dla klas I-III szkoły podstawowej
„Poznajemy Wielkopolskę

Cele konkursu:
1. Popularyzacja gwary wielkopolskiej.
2. Kształtowanie tożsamości regionalnej i lokalnej.
3. Budzenie zainteresowania kulturą własnego regionu.
4. Pobudzanie aktywności twórczej uczniów.
5. Integracja klas na poziomach.

Uczestnicy: czteroosobowe zespoły reprezentujące klasy I-III.

Forma: Uczestnicy rozwiązują zadania (test wyboru, rysowanie ilustracji do wyrazu gwarowego, tłumaczenie zwrotów gwarowych, odczytywanie tekstu, wykonanie zadań ruchowych zgodnie z poleceniem).

Nagrody: Wszystkie zespoły otrzymają dyplomy uczestnictwa w konkursie, a zwycięzcy na każdym poziomie otrzymają tytuł „Poznańskiej Pyry .... . roku” oraz nagrody – niespodzianki.

Gdzie idziesz, tej?
czyli kilka słów o gwarze wielkopolskiej

Język polski jest środkiem porozumiewania się nas wszystkich. Nazywamy go językiem narodowym. Dzieli się on na:
a) język ogólnopolski
Tym językiem napisane są prawie wszystkie książki, czasopisma, gazety. Używany jest też w telewizji i w radiu. Język jest środkiem wyrażania myśli i służy porozumiewaniu się ludzi między sobą.
b) dialekty (gwary) ludowe
Gwary są charakterystyczną odmianą języka związaną z określonym terytorium i różnią się od języka ogólnopolskiego słownictwem, wymową i gramatyką.

Nas interesuje gwara wielkopolska. Oto niektóre charakterystyczne cechy gwary wielkopolskiej:
• o zamiast a np. chłopok, dobro (chłopak, dobra)
ó, u zamiast o np. cóś, któś (coś, ktoś)
ło zamiast o np. łoko, łobiod, kłot (oko, obiad, kot)
ły zamiast łó np. łydka, łyszko (łódka, łóżko)
y zamiast e np. chlyb, cztyry (chleb, cztery)
ej zamiast aj np. dej, poznej (daj, poznaj)
oł zamiast eł np. diaboł, kiołbasa (diabeł, kiełbasa)
om zamiast ą np. dobrom, jakom (dobrą, jaką)
• zdrobnienia
chłopyszek – mały chłopiec
dzbanyszek – mały dzbanek
kamyszek – mały kamień
wózik – mały wózek
• odmiana czasowników
bieremy – bierzemy
idemy – idziemy
mogymy – możemy
• tzw. germanizmy – czyli wyrazy pochodzenia niemieckiego
plyndze – placki ziemniaczane
szneka – drożdżówka
tytka – torebka
bejmy - pieniądze

Przebieg konkursu

I. Powitanie uczestników i gości, przedstawienie jury.

II. Wysłuchanie piosenki w wykonaniu zespołu z Kółka Teatralnego.

III. Przystąpienie do wykonywania zadań konkursowych.

Zadanie 1
Grupy losują teksty gwarowe i odczytują je. Następnie własnymi słowami wyjaśniają o czym przeczytali. (załącznik nr 1).
Punktacja – za wykonanie zadania komisja przyznaje 0-3 pkt.

Zadanie 2
Tłumaczenie zwrotów gwarowych.
Punktacja – za każdy poprawnie przetłumaczony zwrot drużyna otrzymuje
1 pkt.

Zwroty dla klas I:
• Co jest tej? (Co się dzieje, o co chodzi?)
• Co to za jeden? (Kto to, kim on jest?)
• Elegant z Mosiny (odpowiednik „wystrojony jak cieć na Boże Ciało”)
• Jaki on jest stary? (ile on ma lat?)
• Nie wiedziałem sobie rady (czułem się nieswojo)
• Obłożyć skibkę (przygotować kanapkę, położyć np. wędlinę na kanapce)
• Okno wygląda na ulicę (okno jest od strony ulicy)
• Tu dostaniesz kupić (tu kupisz)
• Wystrojony jak do ośpic (ubrany elegancko, szczególnie)
• Zrobić łóżko (pościelić łóżko)

Zwroty dla klas II i III:
• Zoboczyć gemyle wew antrejce.
• Szczun uszporoł bejmy na nowum mycke.
• Ciotka Ala naloła wuji połyn talerz ślepych rybów.
• Gzub wloz na ryczke i wystworzuł takom fifnom kalafe.
• Wuja wyglancowoł swoje reble i poszed z kejtrem do parku.
• Właściciele kejtrów muszom nosić na spacery tytki i uskrómniać od razu gemyle.
• Nasz wuja lajsnuł se nowy mantel.
• Tata zjod sznytke chleba z leberom.
• Babcia dostała bejmy i se lajsła nowum kiecke.
• Poznanioki jeżdżum bimbom po mieście i blubrajum o starych czasach.
• W antrejce na ryczce stojum pyry w tytce.
• Wszystkie kląkry trzeba wywalić na gemele.

Zadanie 3
Grupy losują zestaw 4 rzeczowników wraz z ich odpowiednikami gwarowymi. Dobierają je w pary, naklejają na kartkę i wykonują do nich ilustrację – tworzą w ten sposób ilustrowany słowniczek gwary poznańskiej.
(pracuje każda osoba z zespołu). Czas wykonania zadania odmierza piosenka.
Punktacja – za każde poprawnie wykonane zadanie przyznaje się 1 pkt.

szneka z glancem – drożdżowka z lukrem
wymborek – wiadro
redyski – rzodkiewki
bejmy – pieniądze

kuszka – koszyk
ryczka – taboret
bana – pociąg
kluka – nos

bedki – grzyby
kejter – pies
mycka – czapka
pyry – ziemniaki

bombony – cukierki
sznytka – kromka chleba
reble – buty
tytka – papierowa torebka
flaszka – butelka

Zadanie 4
Test – wybór prawidłowego określenia zwrotu gwarowego.
Punktacja – 0-1 pkt.
• Sznupa jest to:
a) pluszowy miś
b) twarz, buzia
c) mała kaczuszka
• Kluka jest to:
a) głowa
b) nos
c) tramwaj
• Chachoł jest to:
a) hasło
b) kręgosłup
c) kark
• Gemyla jest to:
a) porządek
b) bałagan lub śmietnik
c) brud
• Pyra jest to:
a) ziemniak
b) dłoń
c) buzia
• Tytka jest to:
a) lampa
b) lato
c) torebka papierowa
• Gzub jest to:
a) rodzaj potrawy
b) dzieciak
c) grzyb
• Ślepe ryby z myrdyrdom są to:
a) drożdżówki z lukrem
b) zupa jarzynowa z ziemniakami
c) kluski ziemniaczane
• Iść na szagę oznacza:
a) iść na zabawę
b) iść na ukos, na skróty
c) iść ze skrzyżowanymi nogami
• Bimba jest to:
a) tramwaj
b) pociąg
c) piwnica

Zadanie 5
Wykonanie portretu poznaniaka i nazwanie jak najwięcej części ciała i części garderoby. Grupy rysują dużą postać ludzką na arkuszach szarego papieru, dorysowują ubrania i nazywają je (naklejają karteczki).
Punktacja – za każdy poprawnie naklejony wyraz – 1 pkt.

Mycka – czapka z daszkiem
Boba – czapka wciągana
Globusik – kapelusik
Mantel – płaszcz
Luft – garnitur, marynarka
Bindka – krawat
Jaka – koszula
Laczki – domowe pantofle bez napiętka, kapcie
Reble – buty
Glazejki – rękawiczki
Badejki – spodenki, majtki
Dyrdok – spódnica
Kalafa – twarz
Sznupa – twarz, również mina
Kliber lub kluka – nos
Giyry, szkity – nogi
Brumble – wargi, usta
Gały – oczy

Zadanie 6
Rozpoznawanie polskich przysłów.
Drużyny losują 4 przysłowia polskie i ich odpowiedniki gwarowe. Łączą je w pary (załącznik nr 2).
Punktacja – za każde poprawnie wykonane zadanie – 1 pkt.

Zadanie 7
Ćwiczenie ruchowe – odczytanie wylosowanych poleceń i wykonanie zadania. (inscenizowanie ruchem z użyciem rekwizytów).
Punktacja – 0-1 pkt.
• Włóż pińć pyrów do wymborka.
• Podejdź do kuszki i policz redyski.
• Stań na ryczce i udawej kejtra.
• Poszukej w kuszce bindki i mycki.
• Wybierz produkty potrzebne do przygotowania pyrów z gzikiem.
• Załóż glazekji, a potem policz ile klymów leży w tytce.

IV. Zakończenie:
1. Podsumowanie wyników konkursu.
2. Wręczenie dyplomów i przyznanie tytułu „Poznańskiej Pyry .... roku” zwycięskiej klasie.
3. Wspólne zaśpiewanie piosenki „Pyry z ogniska” z repertuaru zespołu ŁEJERY.

Załącznik nr 1

- teksty dla klas I

Wuja Eda czyto gazyte
Wuja Eda czyto gazyte: co po chwiułke gasi funcke i co po chwiułke zapolo, i znowu gasi, i tag dali...
A ciotka Seweryna się go pyto;
- Eda, co ty robisz szplinie jedyn?!
A Eda na to:
-Ady, szczyndze prund i struny przewrocum po ciemku.

Migdałki ciotki Heli
Ciotka Hela miaa wycinane migdałki, ale nie na kase chorych ino prywatnie, i dochtór powiedzioł, że powinła je mieć wyciynte za dziecioka.
Wuja Eda jag to usłyszoł, to zaroz wysłoł rachunek teściowy.

Zaczło się...
Ciotka Andzia to mo wew modzie wejść do butiku i godać do sklepowy:
- Dej no mi pani ten modny spódnik, ale tak na chybcika, zanim się zacznie. I jeszczek te jaczke, zanim się zacznie.
I jeszczek te trzewiki, zanim się zacznie. I tak dali...
Oż sklepowo się zapytaa:
- Pani, a Mosz pani dość bejmów, żeby zapłacić?
A wtedy ciotka:
- No ja, zaczło się!...

Trzy pytania
O co zapyto Cie paryżanin, o co londyńczyk, a o co poznaniok, jak Cie zaprosi na danie z pyrów?
Paryżanin zapyto, czy do puree kapnóńć ciut wina? Londyńczyk zapyto, czy Mosz smake na kokotka zes frytkami? A poznaniok – Doś mo do Ciebie obrać pyrów (żeby nie było za Doś, bo się zmarnujum).

- teksty dla klas II i III

Auto wuji Lutu
Wuja Lutu usłyszoł od kogusiś, że po wejściu do ty Unii bardzo potaniały używane samochody. Od razu się napoluł, że so kupi auto – a tak jeżdżoł tylko bimbom albo banom.
Myśloł, że od razu uszporo dużo bejmów. Poszed do komisu i godo:
- Panie, jo chce auto, ale mo być prawie jag nowe, za półdarmo, żeby dobrze jeżdżało i prawie nic nie poluło.
A tyn facet z komisu:
- Znajde panu coś na doczekaniu.
I pokazuje mu jakiś mały samochód:
- Ten wóz spala jedną łyżkę benzyny na 100 km.
A wuja, jak to usłyszoł, to od razu pyto:
- A stołowum, czy od herbaty?

Bejmy na znaczek
Wuja Eda napisoł list do Ameryki, do wuji Dżona, żeby mu tyn przysłoł dolarów.
Doł tyn list swojymu łobuzowi i godo:
- Słuchej Stasinek, tu mosz bejmy, kup znaczek i wećpi tyn list do skrzynki. To jest do wuji Dżona.
Stasinek głabnął tyn list i polecioł.
Za chwile wroco i oddaje Edzie bejmy, ale listu już nimo.
- Czymu mi dajesz te bejmy, tej? Dzie mosz list, he?
Nikt nie paczoł, to wećpiłem list bez znaczka. Oszczędziłem bejmy.

Fragment wiersza Lecha Konopińskiego:
(o dzieciach i młodzieży)

„Kochane gzubki, miłe dzieciary
I rozbestwione cołkiem ogary,
Moje kowboje i indianiery,
Którnych uskrómnić nie mógłby szeryf,

Knajdry, nadrachy, szkraby, łatyndy,
Szaranki, gziki, pągle, wylyngi,
Fifne chłopyszki swojyjó chowu,
Z którnymi diaboł by nie spiłowoł,

Wielkie ginole, drobne pyndroki
I uślabrane zawdy szudroki,
Szatany z Jeżyc i wybiłokna,
Roboszki moje, wiaruchno psotna,

Wy – psionorody, tygrysy dzikie,
Co to lubieją sztachnąć się ćmikiem,
Co klamotami do drzyw świgajom,
Skorno do lasu z ekom wyknajom!”
Załącznik nr 2 –przysłowia

Przysłowia polskie:
Baba z wozu, koniom lżej.
Kuj żelazo póki gorące.
Oko za oko, ząb za ząb.
Kto mieczem wojuje od miecza ginie.
Szewc bez butów chodzi.
Lepiej nosić niż prosić.
Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej.
Ale oblatany, jak szczur po kanalizacji.
Bez pracy nie ma kołaczy.
Lepiej z mądrym zgubić, jak z głupim znaleźć.
Kto rano wstaje temu Pan Bóg daje.
W taką pogodę żal psa z domu wypuścić.
Leje jak z cebra.
Czego oko nie widzi, tego sercu nie żal.
Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta.
Kot zawsze na cztery łapy spada.
Doputy dzban wodę nosi, dopóki się ucho nie urwie.
Barbara po wodzie, święta po lodzie.
Ręka rękę myje.
Zamienił stryjek siekierkę na kijek.
Nie kupuje się kota w worku.
Kto się czubi, ten się lubi.
Każdy ma zająca, którego goni i wilka, przed którym ucieka.

A w gwarze stajało by tak:
Baba zez helki, kłuniowi letko.
Kuj ajzola jak rychtyk jezd goruncy.
Ślyp za ślyp, kieloch za kieloch.
Ktu mieczym wywijo, zaś sum łod miecza kajfnie.
Szewc bez papci łazi.
Lepi torgać samymu niż prosić sie kumu.
Wszyndzie ploży, ale wew chacie najbarzy.
Rżnie szpeniola jak szczur wew rurach.
Ktu nic nie robi, tyn na jedze nie zarobi.
Lepi co by sie zez mundrym zawieruszuło, aniżeli zez głupcym najdło.
Ktu skorno dryzd sie z wyra zewlyko, tymu Pan Bóg daje miód i mlyko.
Na takum pogode żol kejtra zez chaty wyćpić.
Gisuwa jak z wymborka.
Co ślyp nie eknie, tego serducho nie zawiści.
Dzie oba sie łuzgajum bo majum coś du sie, tam trzeci mo ku sie.
Kociamber furt na śtyry giyry slatuje.
Tyn aby ceber zdatny, co sie go aby jeszczy pałunk trzymo.
Gdy na Barbare błocko chlupie, na świynta mróz łupie.
Łapa łape łobmywo.
Przehandlyrzuł wuja toporyszek na knebloszek.
Kłotym wew mieszku sie nie handlyrzy.
Naskakujum na sie, co sie majum ku sie.
Każdyn jedyn mo mazaja, co go guni i kejtra, co sie go drygo.


Wzór dyplomu

„Pyry lepsze są niż jabłka;
Pyra dobrze brzuch ci zapcha.
Pyry to jest dobry fras,
Jedz je często – będziesz nasz.”

DYPLOM

Dla klasy

za udział

w
SZKOLNYM KONKURSIE GWARY POZNAŃSKIEJ
„GODEJCIE PO NASZYMU”

i
wykazanie się dużym poczuciem humoru

GWARA WIELKOPOLSKA – SŁOWNICZEK

A
abo – albo
ady – ale, przecież
ajnopf – jednogarnkowe danie
ajzol – metalowy przedmiot
akuratny – dokładny, staranny
amba komuś odbija – ktoś wariuje
angryst – agrest
antrejka – ganek, przedpokój, korytarz

B
badejki – kąpielówki, majtki, spodenki
bana – pociąg
beblać – gadać bzdury
bedki – grzyby
bejmy – pieniądze
beretka – beret
bez – przez np. pole
biber – kapelusz
bigiel – wieszak
bimba – tramwaj
bindka – krawat
binks, binol – siniak
blubrać – gadać, ględzić
boba – czapka
brachol – brat
brać się za chachały – bić się
bonbony – cukierki
brechtać się – taplać się, śmiać się
brynczeć – narzekać, marudzić
być bejt – być zmęczonym, wykończonym

C
chabas – mięso
chaps – kęs
chapsnąć – ugryźć
chęchy – gęste krzaki
chichrać się – śmiać się

chłopyszek – chłopiec
churchlać – kaszleć, pochrząkiwać
cięgiem – ciągle, wciąż
cacuś glancuś – coś nadzwyczajnego

D
dej – podaj, daj
dostać gila – zwariować
dostany – dojrzały
dudlać – płakać
dylać – tańczyć
dynks – nieokreślone „coś”

E
ejber – chłopak, rozrabiaka
ecie pecie – człowiek ślamazarny, Lelum – Polelum
elektroluks – odkurzacz
echt poznaniok – prawdziwy poznaniak

F
fafoły – zawiesina, osad, fusy od herbaty
fajny – ładny
faryna – cukier
fefry, fefrać się – strach, bać się
flepy – dokumenty, akta, papiera
frechowny – zarozumiały, bezczelny
fyrać – uciekać, szybko odchodzić
fyrtel – okolica, kąt
flaszka - butelka

G
gamuła – niezdara, gamoń
galart – mięsna galareta
gapa, Glapa – kruk, wrona, gawron
garować – leżeć w łóżku, spać
gelejza – osoba niezdarna, powolna
gemela – śmietnik, bałagan
gilgać – łaskotać
gira – noga też Szwaja
gajda – błoto, deszczowa pogoda, plucha, osoba niechlujna
glanc – lukier
glazejki – skórzane rękawiczki
glizda – dżdżownica
globusik – melonik
glubka – mirabelka
gramolić się – wchodzić na coś, wchodzić gdzieś, gdzie niekoniecznie jest się mile widzianym np. „Gdzie się tu gramolisz?”
guzdrać się – robić coś bardzo powoli
guzik – przycisk, włącznik
gzub - dzieciak

H
hajcować – palić
hajtnąć – uciąć
hajtnąć się – ożenić się, wyjść za mąż
heksa – złośliwa kobieta
hycać – skakać

I
inkszy – inny
ino – tylko

J
jabzo – jabłko
jaczka, jaka – marynarka
japa – dziura
jednaki – jednakowy
jedza – jedzenie
jupa, jupka – kurtka, bluza

K
kamloty – kamienie
kaszok – kaszanka
kejter – pies
katana – bluza, kurtka, wierzchnie okrycie
kielczyć się – śmiać się
klamoty – graty, wszystkie różne przedmioty
klunkry – graty, rupiecie
klapsztula – kanapka składająca się z dwóch skibek chleba z obkładem pomiędzy
klara – słońce
kliber – nos
knajder – niski mężczyzna, chłopiec
Kolejorz – pracownik kolei lub klub sportowy z Poznania
korbol – dynia
kromka – piętka chleba
kymby rymby – na odwrót, odwrócić

L
laczki – obuwie domowe bez pięty
lajsnąć – kupić
latoś – tego roku
lebera – wątrobianka
listowy – listonosz
lofrować – włóczyć się
lofer – człowiek, który gofruje
lola – gruby kij, laska
lompy, lumpy – niechlujne ubrania
lury – głupstwa, nudy też pierdoły
lyrać się – bujać się, chwiać się

Ł
łejery! – o rany! Ojejku!, olaboga!
łożgol - mężczyzna wysokiego wzrostu

M
macoszka – bratek
mostek – kamienny garnek do mleka, śmietany
modrakowy – niebieski
myrdać, merdać – mieszać
młodzie - drożdże
miałki – sypki

N
nadusić – nacisnąć (np. przycisk dzwonka)
nabierka – łyżka wazowa
namknąć się – usunąć, przesunąć się
na ręby – na odwrotną stronę
nawarka – zupa z mlekiem
nazad – do tyłu 9komenda dla konia)
nicpota, nicpoty – nicpoń, urwis, nieznośny
norać, uporać – tarzać, wytarzać, ubrudzić
nyga – komar
nyrol - skąpiec

O
obski – obcy
opypłaniec – brudas
oszczytko – temperówka
omurzyć, umurzyć – pobrudzić się czymś sypkim, np. piaskiem, kurzem
oglejdrane – obłocone, np. buty

P
pamperek – mała laleczka
papcie – obuwie domowe
parzybroda – kapuśniak z włoskiej kapusty
papa – twarz
pichcić – szukać, szperać
pierduśnica – plotkara
plendze, plińdze – placki ziemniaczane
poruta – wsyd
pośrupany – postrzępiony
przepętać, opękac – obyć się bez czegoś
pyra – ziemniak – a także mieszkaniec Wielkopolski
pyry w mundurkach – ziemniaki gotowane w łupinach

R
rumpuć – gęsta zupa jarzynowa
redyski – rzodkiewki
rojber – łobuz
ryczka – stołek
rylać się – chybotać się
ryfa – niesympatyczny wyraz twarzy lub beksa
rozpłaszczyć się – zdjąć płaszcz
rychtyg – w porządku
retenta – rupiecie, graty

S
skędy – skąd
skibka chleba - kromka
sznytka – kromka chleba
sklep – piwnica
skład - sklep
skrytka – spizarnia
skorupy – naczynia ceramiczne
statki – naczynia
skrzeczki – skwarki
spiłować – wytrzymać
szabel, szabelek – strąk fasoli
szaga, na szage – na skos
szagówki – kluski z gotowanych ziemniaków, cięte ukośnie
szczun – chłopak
szneka – drożdżówka
sznupa – buzia
szpeknąć – zajrzeć
szporać – oszczędzać
szpanga – spinka do włosów
szuszwol – brudas
szwaja – noga
szwamka – gąbka

Ś
ślabrać – brudzic
ślepe ryby – zupa jarzynowa z ziemniakami
ślepe ryby z myrdyrdą – zupa j.w. mieszana w czasie gotowania
śpik – sen
świętojanki – porzeczki
śwignąć – rzucić

T
tośtać – nieść
tej – charakterystyczna forma zwrotu do znajomych
tytka – papierowa torebka
tetrać – robić coś pracowicie
tuleja – niezdaratrzebno – trzeba

U
ubrechtać – ubrudzić się, uśmiać się
ukrychać – uciąć, rozdrobnić
uszporać – zaoszczędzić
uślabrać – ubrudzić
utonkać - umoczyć

W
wajcha – dźwignia, przekładnia
wej – patrz, zobacz
waserwaga – poziomnica
wew – w
westka – kamizelka
wiara, wiaruchna – ludzie, grupa ludzi
wihajster – to coś, czego nazwy się zapomniało, np. podaj mi ten wihajster
winkiel – róg, narożnik
wodnity – wodnisty
wuchta – duża ilość czegoś
wyćpić – wyrzucić
wyćwierzać się – wydziwiać, wybrzydzać
wymarać – wyszukać
wymborek – wiaderko
wystworzać fify – stroić żarty
wysztafirowany – wystrojony

Z
zamudzać – przeszkadzać
zez – z
zminąć – zmienić
zmir – spokój
zolog – zoo
zwięzłowato
zawdzioć na się – założyć na siebie