Bajka terapeutyczna w oddziaływaniu wychowawczym w świetlicy szkolnej

Pracuję w świetlicy szkolnej, szkoły podstawowej, wielokrotnie miałam do czynienia z dziećmi, które opowiadały o swoim lęku, obawach, czy sytuacjach, w których odczuwają lęk, obawę. Czują pewien dyskomfort psychiczny. Często podejmowałam rozmowy z rodzicami dzieci, które zgłaszały mi powyższy problem, lub u których obserwowałam niepokojące objawy zachowania np. wycofanie się z grupy, izolacja od rówieśników, zwiększoną płaczliwość, nerwowość, pobudzenie. Po rozmowie z rodzicami okazywało się, np. że rodzice danego wychowanka są w trakcie rozwodu, albo w rodzinie ktoś zachorował, bądź pojawi się niedługo nowy członek rodziny, bo narodzi się kolejne dziecko. Każde dziecko, jest generatorem wszelkich sytuacji, jest lustrzanym odbiciem rodzinnego domu, a w tym wszelkich emocji tam panujących, braku czasu ze strony rodziców, miłości itp.

Każdy rodzic z kolei, chce aby jego dziecko czuło się całkowicie bezpieczne i wolne od lęków. Ale przecież nawet najszczęśliwsze, mające poczucie bezpieczeństwa dziecko musi przejść przez okresy intensywnego lęku, gniewu i poczucia odosobnienia. To że córka lub syn boi się ciemności, wyobraża sobie, że za kanapą mieszka zły wilk, który chce je pożreć, jest normalnym etapem rozwoju osobowości. Nigdy nie należy naśmiewać się z dziecięcych obaw. Nie można także za dziecko pokonać jego lęk – to nie przyniesie dobrych rezultatów. Nikt, nie może za dziecko pokonać przeszkód, jakie stawia przed nim dziecięcy świat. Lęki dziecka, mogą naprawdę zaniepokoić dopiero, gdy towarzyszą temu inne objawy, takie jak: nocne moczenie, ataki histerii, apatia, torsje, bóle głowy, brak apetytu, utrzymujące się dłużej niż parę dni. Wtedy, należy szukać pomocy u psychologa.
Czytanie, opowiadanie, pogadanka oraz wykonywanie konkretnych ilustracji do przeczytanej bajki terapeutycznej, są idealną formą pracy z dziećmi w świetlicy szkolnej. Najlepiej pracować z wybraną grupą dzieci, konkretną klasą.
Bajka – według Słownika terminów literackich, jest to wierszowana, alegoryczna opowieść o zwierzętach, ludziach lub przedmiotach, której celem jest wypowiedzenie moralnej nauki o ogólnym charakterze. Prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zazwyczaj jako puenta umieszczona na końcu utworu, rzadziej na początku. Czasami jest tylko sugerowana czytelnikom.
Postaci występujące w bajkach obdarzone są niezmiennymi, wyrazistymi cechami charakteru.
Bajka poucza o szkodliwości zachowań, daje etyczne wskazówki, a relacje występujące między bohaterami są odpowiednikiem relacji społecznych.
Bajki to najbliższe dziecku utwory, w których świat realny miesza się z fantastycznym i razem tworzą zrozumiałą rzeczywistość dla dziecka. Wchodząc w świat bajek, dziecko ma możliwość przeżyć wspaniałą przygodę, ma szansę poznać inny świat, w który wszystko dobrze się kończy. Kreowana w bajkach rzeczywistość, jest tak przedstawiona, że odbiorca zawsze ma pewność pomyślnego zakończenia.
Dziecko odbiera świat całym sobą w sposób prosty i zrozumiały właśnie dla niego. Jeśli coś jest czarne to jest czarne, a zarazem złe. Jeśli coś jest białe to musi być dobre. Takie myślenie charakteryzuje dzieci.

W życiu każdego człowieka zdarzają się sytuacje, w których doświadczamy uczucia lęku. Problematyka lęku jest rozległa i złożona. Na potrzebę niniejszych rozważań przyjmijmy, że lęk jest reakcją na zagrożenie wyobrażone, którego źródło tkwi w psychice człowieka. Lęk jest, więc emocją, jest reakcją na zewnętrzne (najczęściej społeczne) lub wewnętrzne bodźce ( myśli, wyobrażenia), także bodźce pochodzące z wnętrza organizmu.
Wyraża się on jako przykry stan uczuciowy tzw. emocja ujemna.

Lęk u dzieci występuje w trzech podstawowych postaciach:

1.NIEPOKÓJ
Nazywany często lękiem nieokreślonym lub nieuprzedmiotowionym, występuje, kiedy sytuacje lękowe mają charakter chroniczny.
Tę postać lęku wywołują m.in. powtarzające się niepowodzenia szkolne, odrzucenie przez rówieśników oraz nieprawidłowa atmosfera wychowawcza w rodzinie.

2. LĘK PRZEDMIOTOWY
To lęk związany z konkretnymi przedmiotami czy sytuacjami. Ten rodzaj lęku bardzo często występuje u dzieci w młodszym wieku szkolnym, różni się, zależnie od wieku dziecka swoja treścią. Lęk mogą budzić niezrozumiałe zjawiska przyrodnicze, atmosferyczne. Zwierzęta mogą stanowić także źródło tego lęku. Podłożem lęku jest tutaj bogata wyobraźnia dziecka, przerastająca jego rozumienie.
U dzieci starszych częściej wywołują lęk różne sytuacje społeczne, ale też sytuacje nierzeczywiste istniejące tylko w jego wyobraźni. Lęk powiązany jest często z poczuciem winy i przewidywaniem kary.
To, co najbardziej nas interesuje, to wiedza, że lęk ten może powstać np. podczas czytania książki lub oglądani filmu, co świadczy i silnej identyfikacji a bohaterem.
Do tej grupy lęków dziecięcych zalicza się również fobie.
FOBIE to lęk przedmiotowy o charakterze nerwicowym. Są to irracjonalne, silne przeżycia lękowe, które występują w ściśle określonej sytuacji lub dotyczą określonego przedmiotu. Najbardziej znane postacie fobii dziecięcych to lęk przed ciemnością, przed samotnością, przed wysokością, a także lęk przed wężem lub ostrymi przedmiotami.

3.ATAKI LĘKOWE
Występują jako tzw. lęki nocne, podczas których dziecko zrywa się ze snu, krzyczy, płacząc tuli się do rodziców itp.

Jedną z niewielu metod redukujących lęk u dzieci są, obok zabawy, baśnie i bajki. Różnice między pojęciem bajki, a baśni sprowadzają się do tego, że bajka jest krótkim dowcipnym utworem, najczęściej poetyckim, o charakterze satyrycznym lub dydaktycznym. Baśń natomiast jest utworem narracyjnym, folklorystycznym, gdzie zachowany jest obiektywny stosunek autora do opisywanych wydarzeń. Z tego względu w odniesieniu do opowiadań tworzonych dla dzieci na użytek terapii przyjęto pojęcie bajki terapeutycznej.
Bajka terapeutyczna jest utworem adresowanym do dzieci, głównie w wieku od 4 do 9 lat, w którym świat jest widziany z dziecięcej perspektywy, występują tam czarodziejskie postacie, ale inaczej niż w baśni - magia rzadko pomaga rozwiązywać trudne sytuacje. Celem bajek terapeutycznych, jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie we wzroście osobistym.
Można wyodrębnić następujące rodzaje bajek terapeutycznych: relaksacyjną, której głównym celem jest uspokojenie dziecka, zwłaszcza na podstawie wizualizacji, psychoedukacyjną oraz psychoterapeutyczną. Celem tych bajek, jest redukcja lęku powstałego w wyniku negatywnego doświadczenia ( tzw. lęk odtwórczy ), czy też na skutek niewłaściwej stymulacji wyobraźni ( tzw. lęk wytwórczy ) oraz niezaspokojonych potrzeb.
Treść bajki koncentruje się wokół lękowego problemu, który jest przez dziecko uświadamiany, jak to się dzieje w przypadku lęków odtwórczych czy wytwórczych oraz tych nie uświadamianych, które pojawiają się, gdy potrzeby dziecka nie są zaspakajane.

I tak:
- Niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa generuje często lęk, np. przed ciemnością, pożarciem przez dzikie zwierzęta, związana jest z przeżywaniem zagrożenia bezpieczeństwa fizycznego przy odczuwanym jednocześnie osamotnieniu. W bajce, która ma zredukować ten lęk, należy skoncentrować się na stworzeniu atmosfery ciepła, bezpieczeństwa, którą zapewnią postacie tam występujące, oraz poczucia, że jeden z bohaterów będzie zawsze blisko, zawsze gotowy do pomocy.. Świadomość, że ktoś jest stale obecny, zwiększa poczucie bezpieczeństwa, podobnie jak posiadanie amuletów chroniących przed zagrożeniem. I dlatego silny bohater bajkowy może spełniać tę samą rolę.
- Niezaspokojenie potrzeby miłości rodzi lęk przed porzuceniem, odrzuceniem. W bajce redukującej ten lęk należy zwrócić szczególną uwagę na przedstawienie argumentów, że bohater jest wart miłości i że na pewno ją zdobędzie, upewnienie lub zastępcze danie miłości jest sposobem na jego redukcję.

- Przy niezaspokojonej potrzebie akceptacji rodzi się poczucie bycia gorszym, mniejszej wartości, także odrzucenie, brak miłości powoduje powstawanie lękowego obrazu samego siebie. W bajce, która ma za zadanie zredukować ten lęk, dziecko musi znaleźć nie tyle bohatera bez skazy, ale takiego, który pokonuje rozmaite przeszkody, osiąga sukces, zwycięża wszystkich, budzi podziw, akceptację
i szacunek.

Należy pamiętać że, wszystkie bajki psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne mają stałe elementy:
1. Główny temat – trudna sytuacja emocjonalna, wywołująca lęk, niepokój, strach ( lęk przed porzuceniem, ośmieszeniem, bólem, innością, śmiercią itp.).
2. Główny bohater (najczęściej pod postacią jakiegoś zwierzaczka : kotka, pieska, misia, z którym maluch może się zidentyfikować) dzielnie pokonuje wszystkie trudności, dzięki innym postaciom bajkowym.
3. Inne postacie, które pomagają zredukować lęk, rozwiązać problem, pomagają bohaterowi w osiągnięciu sukcesu
4. Tło bajki – akcja zawsze rozgrywa się w miejscach znanych dziecku (ciemny las, przedszkole, dom, itp.)
5. Szczęśliwe zakończenie – czyli rozwiązanie trudnej sytuacji
To przykład na to, jak może wyglądać spotkanie z bajką terapeutyczną?
Po pierwsze
Zastanów się, czy dziecko w tej chwili nie przeżywa jakiś konkretnych lęków? Może boi się ciemności? Obawia się rozstania z mamą, tatą? Nie chce bawić się z innymi dziećmi? W takiej sytuacji warto ściągnąć po konkretne opowiadanie, napisane specjalnie, aby rozwiązać dany problem. Nie będzie to trudne, gdyż każdy zbiór bajek terapeutycznych, zawiera krótki opis każdego opowiadania, a także dokładne zaznaczenie, kiedy daną bajkę należy zastosować. Jeśli nie widzimy konkretnego problemu, „wyjściową” bajką może być, ta która opowiada o lęku przed porzuceniem dziecka przez rodziców.
Po drugie
Zazwyczaj dzieci chętnie słuchają wszelkich opowiadań, bajek, zwłaszcza tych czytanych z przez mamę czy tatę. Zatem nie powinniśmy mieć żadnego problemu, aby zachęcić je do wspólnego czytania. Ale uwaga! Jeśli dziecko ewidentnie nie ma ochoty, nie zmuszajmy je na sile! Nie odciągajmy również, kiedy widzimy, że jakaś zabawa tak go wciągnęła, że chwilowo zapomniał o całym świecie.
Po trzecie
Bardzo ważne jest to, aby czytając czy opowiadając bajkę dać dziecku czas na refleksję, na przemyślenie, ponieważ tylko wtedy nasza terapia przyniesie skutki i przyczyni się do rozwiązania sytuacji lękowej. Pamiętajmy, aby czytać wolno, wyraźnie, modulując głos. Nie złośćmy się, jeśli dziecko będzie co chwila przerywać i zadawać wiele pytań. To znak, że bajka je zainteresowała. Jeśli dziecko o to nas poprosi, przeczytajmy jakiś fragment jeszcze raz. Po zakończonym opowiadaniu, zapytajmy się, co lub kto podobał się dziecku najbardziej i dlaczego? Spróbujmy dowiedzieć się, czy dziecko czuło się podobnie jak główny bohater, kiedy to było, i jak samo pogardziłoby sobie w takiej sytuacji?
Na sam koniec możemy zaproponować, wykonanie ilustracji do bajki. Niektóre opowiadania mogą być „niezauważone” przez dziecko, innych dziecko może w ogóle nie zrozumieć, to wskazówka, że nie są to akurat problemy ważne dla niego. Inne natomiast bajki będzie chciało słuchać wielokrotnie, to znak – że dziecko właśnie tej bajki potrzebuje.

LITERATURA:
M. MOLICKA– Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii.
Media i Rodzina. Poznań 2002.

M. MOLICKA– Bajki terapeutyczne dla dzieci.(część 1). Media i
Rodzina. Poznań 2000

M. MOLICKA– Bajki terapeutyczne dla dzieci.(część 2). Media i
Rodzina. Poznań 2002

M. MOLICKA — Bajki terapeutyczne dla dzieci. W: Biblioteka w
szkole, 2001, nr 1.

E. Małkiewicz, Bajki relaksacyjno-terapeutyczne w pracy z dziećmi z problemami emocjonalnymi [w]: Wspomaganie rozwoju, (red.) B. Kaja , Bydgoszcz 1997

Zebrała i opracowała na podstawie powyższej literatury
Renata Lewandowska