Sprawność czytania na lekcjach języka obcego

Czytanie jest jedną z ważnych i przydatnych sprawności dla uczących się języka obcego. Jest formą kontaktu z obcą kulturą i literaturą. Na lekcjach języka obcego powiązane jest z pozostałymi sprawnościami. Przez wiele lat czytanie pełniło drugorzędną rolę, przewijało się przez różne metody.
Za podstawową umiejętność uznawano szkołę tłumaczenia, którą należało opanować, ucząc się języka obcego. Technika czytania pojawiła się obok analizy gramatycznej, studiów nad słownictwem i tłumaczeniem.
W metodzie gramatyczno – tłumaczeniowej czytanie nie prowadziło do zrozumienia tekstu. Zrozumienie tekstu wynikało z tłumaczenia. Czytający nie interpretował, nie przetwarzał znaczenia tekstu w oparciu o znajomość danego języka.
W metodzie naturalnej wymagano domyślania się znaczenia nieznanych wyrazów z kontekstu oraz nieużywania słowników dwujęzycznych. Natomiast metoda audiolingwalna kładła nacisk na sprawność mówienia, przedłużała okres bezpodręcznikowy i opóźniała wprowadzenie sprawności czytania, nie dając szans uczącemu na opanowanie tej sprawności. Mimo, że te metody nie były doskonałe, odegrały one istotną rolę w rozwoju sprawności czytania. Dydaktycy języków obcych zaczęli traktować czytanie jako zjawisko wieloaspektowe czyli przetworzenie treści informacyjnej i interpretację komunikatu na podstawie wiedzy czytającego, dotyczącej kodu językowego i ogólnej wiedzy o świecie.
Glottodydaktycy zaczęli patrzeć na problem czytania nie tylko od strony tekstu, ale także od strony czytającego.
Według Williamsa o odbiorze tekstu decydują następujące czynniki: znajomość systemu graficznego, wiedza językowa, umiejętność interpretacji, wiedza o świecie oraz celowość. Czytający musi nauczyć się rozpoznawać znaki graficzne, posiadać wiedzę językową o składni, szyku, formach gramatycznych, rozpoznać cel, w jakim dany tekst został napisany, jego organizacji, związków pomiędzy zdaniami i myślami w danym kontekście.
Nad problemem umiejętności dokonywania interpretacji tekstu przez czytającego zastanawiali się także zwolennicy metody komunikacyjnej. Według Widdowsona tekst zawiera pewien potencjał znaczeniowy, który interpretuje czytający, wykorzystując wszystkie źródła potrzebnej mu wiedzy oraz niezbędnych umiejętności.
Stąd czytanie można uznać za interakcję między czytającym i autorem.
Rozróżniamy dwa rodzaje czytań o dużym znaczeniu praktycznym: czytanie głośne i czytanie ciche. Te dwa rodzaje czytań cechują odmienne mechanizmy. Czytanie ciche polega na bezpośrednim przetwarzaniu wizualnej formy tekstu, tzn. odbywa się bez udziału dekodowania tekstu na język mówiony. Czytanie głośne wymaga dekodowania tekstu na język mówiony. Ćwiczenia w czytaniu głośnym należy ograniczyć do opanowania korespondencji graficzno – fonicznych, wymowy i intonacji. Powszechnie pojawiającym się błędem jest wymaganie od ucznia głośnego odczytania tekstu oraz natychmiastowego podania odpowiedzi na pytania sprawdzające jego zrozumienie.
W literaturze uwzględnia się również tradycyjny podział czytania na intensywne i ekstensywne.
Czytanie intensywne można uznać za pracę nad tekstem, która odbywa się w klasie, natomiast czytanie ekstensywne za samodzielną pracę ucznia nad tekstami dłuższymi. Nie jest to jedyny sposób interpretacji tych dwóch terminów. Czytanie intensywne, pod ścisłą kontrolą nauczyciela, powinno służyć rozwijaniu słownictwa, jak również być punktem wyjścia dla ćwiczeń w mówieniu i pisaniu. Zaś czytanie ekstensywne, opierające się na tekstach łatwiejszych, powinno dać uczącemu się szansę rozwijania odpowiednich strategii czytania.
Niektórzy dydaktycy uzupełnili te dwie formy czytania innymi równie ważnymi: szybkim odczytywaniem tekstu dla ogólnego zrozumienia oraz czytaniem tekstu dla wyszukania w nim określonej informacji.
Aby wydobyć sens z odczytywanego tekstu, czytający musi dokonywać operacji jego przetwarzania z odpowiednią szybkością po to, by nie obciążać zbyt wieloma informacjami pamięci krótkotrwałej. Zwiększenie tempa czytania powinno iść w parze z rozwijaniem właściwych strategii rozumienia. Istnieją techniki, które pomagają w zwiększaniu tempa czytania. Należą do nich ćwiczenia w szybkim rozpoznawaniu znaczenia wyrazów, zdań lub uzupełnianie brakujących wyrazów w tekście podanymi możliwościami.
Rozwijanie sprawności czytania na lekcji języka obcego powinno być traktowane globalnie i korelować z innymi sprawnościami językowymi. Nauczyciele, aby zainteresować uczniów danym tekstem, powinni wprowadzać trójetapową pracę nad tekstem. Najważniejszym zadaniem wstępnej fazy czyli wprowadzenia tekstu jest wzbudzenie u uczących się zainteresowania danym tematem, odwołanie się do ich wiedzy o świecie oraz zwiększenie ich motywacji. Dla nauczyciela ważne jest to, czy uczniowie posiadają wiedzę na dany temat i w jaki sposób może być ona zaktywizowana. Można tu zastosować dostępne środki wizualne, np.: zdjęcia, mapy, tabele itp. Podanie tytułu danego tekstu i wspólne przedyskutowanie oczekiwań, może nastawić uczniów na odbiór pewnych treści. Popularną techniką jest również zadawanie pytań do tekstu przed przystąpieniem do czytania. Właściwe wprowadzenie do tekstu powinno być krótkie, wzbudzać w uczniu pozytywne nastawienie do przedstawionego zadania. Praca z tekstem polega na jego odczytaniu, w celu wykonania określonego zadania. Nauczyciel może podzielić tekst na części i wprowadzać zadania pośrednie, wykorzystując takie techniki, jak pytania, diagramy do uzupełnienia, mapy lub robienie notatek.
Głównym celem w opracowywaniu tekstu jest podsumowanie problemów, jakie wynikły z recepcji danego tekstu, a także refleksja nad treściami odebranymi w trakcie czytania. Ćwiczenia wykonane w tej fazie łączą zarówno sprawność słuchania, mówienia i pisania. Zanim nauczyciel odwoła się do doświadczenia i ogólnej wiedzy uczniów na dany temat, ważne jest, aby zwrócił uwagę na zawartość informacyjną tekstu, wprowadzając takie ćwiczenia, jak: streszczenia, ustalenie chronologii wydarzeń, rozróżnienie pomiędzy faktami a opiniami czy charakterystyka postaci.
Ćwiczenia stosowane w rozwijaniu sprawności czytania i formy językowej, pomogą uczniowi z nieznanymi wyrazami i rozbudowanymi zdaniami, które mogą stanowić przeszkodę w efektywnym odbiorze czytanych tekstów.

Ćwiczenia kształtujące umiejętność domyślania się znaczenia nieznanych elementów leksykalnych na podstawie kontekstu

Do tej grupy ćwiczeń należy rozpoznawanie synonimów i antonimów, rozpoznawanie w tekście wyrazów pozostających ze sobą w ścisłym związku semantycznym oraz odgadywanie opuszczonych wyrazów w tekście.

Domyślanie się znaczenia nieznanych elementów leksykalnych na podstawie znajomości zasad słowotwórstwa

Ćwiczenia wykonywane w tym celu polegają na: wyszukiwaniu w tekście wyrazów zawierających określony przedrostek lub przyrostek, ustalaniu znaczenia przedrostków lub przyrostków w podanych wyrazach, dodawaniu przedrostków do wybranych przymiotników i uzupełnianiu tabelek zawierających różne części mowy

Ćwiczenia w rozumieniu relacji w zdaniu

Celem tych ćwiczeń jest pomoc uczniowi w zrozumieniu relacji w zdaniu, szczególnie, gdy ma on do czynienia z rozbudowanymi zdaniami złożonymi. Uczeń może wyróżnić podmiot i orzeczenie oraz pozostałe elementy w zdaniu lub podzielić zdania na znaczące grupy wyrazów.

Kolejną grupą ćwiczeń, są zadania rozwijające różne style czytania, aby uczeń zrealizował postawione przed nim cele oraz ćwiczenia rozwijające świadomość organizacji tekstu.

Przewidywanie treści tekstu

Podstawowy rodzaj ćwiczeń w przewidywaniu treści tekstu to te ćwiczenia, w których czytający podejmuje próby domyślania się dalszego ciągu treści tekstu na podstawie tego, co już przeczytał. Uczeń może wprowadzać do tekstu opuszczone znaki interpunkcyjne, dopisywać zakończenia do podanej części tekstu oraz domyślać się treści tekstu na podstawie tytułu.

Ćwiczenia rozwijające antycypację treści

Czytający może zadać pytania systematyzujące ogólną wiedzę na dany temat, podyskutować o treści tekstu na podstawie zaprezentowanej ilustracji lub formułować przypuszczenia co do treści jedynie na podstawie tytułu tekstu.

Czytanie tekstu dla zrozumienia najważniejszych myśli

Ważnym stylem w czytaniu jest czytanie tekstu dla ogólnego zorientowania się, jaka jest jego treść, jaki jest to rodzaj tekstu i jaki pogląd wyraża autor. Jest to rodzaj czytania, który wymaga pobieżnego zapoznania się z całym tekstem, zwrócenia uwagi na kluczowe wyrazy, które decydują o rodzaju i charakterze prezentacji danych treści. Dużą rolę informacyjną dla czytającego mają akapity wprowadzające i kończące dany tekst.

Wyszukiwanie w tekście określonej informacji

Ten styl czytania wymaga rozwijania umiejętności szybkiego identyfikowania fragmentów tekstu jako nieprzydatnych w poszukiwaniu potrzebnych informacji i całkowitego ich pomijania. Czytający może przeglądać tekst, aby wyszukać w nim jedną datę, liczbę lub nazwisko, może wyszukać potrzebne informacje w słowniku. Ważne w tym ćwiczeniu jest skonkretyzowanie zadania stawianego uczącemu się.

Ćwiczenia w ustalaniu chronologii wydarzeń

W celu uświadomienia relacji czasowych pomiędzy wydarzeniami zaprezentowanymi w tekście, można zastosować ćwiczenia, które polegają na: uzupełnianiu zdań odnoszących się do przeczytanego tekstu odpowiednimi spójnikami, ustaleniu chronologii poszczególnych ilustracji, ustaleniu właściwego porządku czynności, które zostały zaprezentowane w niewłaściwej kolejności lub uporządkowaniu tekstów, w których poprzestawiano kolejność zdań.

Ćwiczenia w interpretacji argumentatywnej i logicznej organizacji tekstu

Ćwiczenia, które pomogą uczniowi rozwinąć umiejętności właściwego odczytywania relacji pomiędzy poszczególnymi rodzajami tekstu, polegają na podkreślaniu w tekście tych zdań, które zawierają argumenty za i przeciw, przedstawianiu logicznej organizacji tekstów formie wizualnej, reprodukcji tekstu na podstawie skonstruowanego diagramu oraz układaniu tekstu z podanych zdań.

Ćwiczenia wymagające reakcji werbalnej

Ćwiczenia te wymagają od czytającego wykazania się zrozumieniem przeczytanego tekstu w odpowiedziach na pytania lub przy wykonywaniu innego rodzaju zadań. Uczniowie mogą opowiedzieć treść tekstu w postaci listy wydarzeń przedstawionych w porządku chronologicznym, odpowiedzieć na pytania otwarte, które odwołują się do informacji, jakie przyswoił sobie czytający z tekstu. Popularnym ćwiczeniem są pytania wielokrotnego wyboru. Zadaniem czytającego jest wybranie prawidłowej odpowiedzi spośród trzech lub czterech podanych możliwości. Podobnie jak pytania otwarte, wymagające pełnych odpowiedzi od uczącego się, pytania wielokrotnego wyboru nie tylko sprawdzają zrozumienie tekstu, lecz także pomagają uczniowi zrozumieć pewne aspekty tekstu, których sam by nie zauważył.
Inne ćwiczenia oparte na werbalnej reakcji polegają na wypełnianiu różnego rodzaju ankiet, kartek, pisaniu odpowiedzi na listy, wypełnianiu danych osobowych.

Ćwiczenia wymagające reakcji niewerbalnej

Bardzo pomocne dla właściwego odbioru tekstu jest uzupełnianie materiału tekstowego dodatkowymi informacjami w formie wizualnej, np.: zdjęcia, rysunki, mapy, tabele. Informacje podawane w formie wizualnej pełnią ważną rolę w poszerzaniu i pogłębianiu zrozumienia tekstów. Ćwiczenia w czytaniu wymagające reakcji niewerbalnej, opierają się zasadzie transferu informacji z formy werbalnej do niewerbalnej. Nie wymagają one od ucznia produkowania wypowiedzi świadczącej o zrozumieniu tekstu, lecz wykazania zrozumienia w sposób bardziej bezpośredni. Ćwiczenia te zwiększają zainteresowanie i motywację ucznia, a także zaangażowanie w proces dydaktyczny.

Czytanie odgrywa dużą rolę zarówno w życiu codziennym jak i na lekcji w szkole. Nauczyciel wybierając tekst musi uwzględnić wiele czynników, tj. stopień nauczania i trudności danego tekstu, wiek i zainteresowania uczących się. Każdy tekst może być opracowany według różnych stylów czytania i technik rozumienia. Zastosowane na lekcji pomogą uczniowi przeczytać tekst efektywniej a różnorodność ćwiczeń rozwinie i z czasem udoskonali sprawność czytania.


Literatura:
1. Chodkiewicz, H.: O sprawności czytania w nauczaniu języka obcego, WSIP, Warszawa 1986
2. Doye, P.: Typologie der Testaufgaben für den Unterricht. Langenscheidt, Berlin/München 1988
3. Grzesik, J.: Textverstehen lernen und lehren. Klett – Verlag, Stuttgart 1990