Podstawowe pojęcia z zakresu pedagogiki opiekuńczej

Celem mojej pracy jest przedstawienie podstawowych pojęć z zakresu pedagogiki opiekuńczej. Zaprezentuję w niej wyselekcjonowane kluczowe pojęcia, które kryją ogólny zakres treści przedmiotu poznania owej dyscypliny. Podejmę zagadnienia z zakresu jej części głównych – teorii opieki, wychowania przez opiekę inaczej opieki wychowawczej oraz wychowania opiekuńczego. Te trzy składniki są ze sobą ściśle powiązane i tworzą spójną bazę pojęciową, co postaram się wykazać w mojej pracy.
Rozważania moje rozpocznę od przytoczenia definicji pedagogiki opiekuńczej. Tak więc wg W. Okonia ,, pedagogika opiekuńcza to dział pedagogiki powiązany z pedagogiką społeczną i pedagogiką specjalną, zajmujący się problemami opieki nad młodym pokoleniem powierzonym pieczy osób dorosłych, głównie nauczycieli i wychowawców. Przedmiot badań pedagogiki opiekuńczej stanowi działalność opiekuńcza w instytucjach opieki całkowitej, stowarzyszeniach, związkach i organizacjach skupiających dzieci i młodzież” . Według J. Maciaszkowej ,,w centrum zainteresowania pedagogiki opiekuńczej jest tworzenie warunków ( rozumianych szeroko ) do zaspokajania potrzeb dzieci i młodzieży, potrzeb związanych z rozwojem osobowości” . Z. Dąbrowski napisał: ,, pedagogika opiekuńcza nie jest rodzącą się subdyscypliną ani bliżej niesprecyzowaną nauką <<pogranicza>>. Ma ona wyraźnie określone miejsce wśród innych dyscyplin humanistycznych, wyznaczone przez specyficzne rodzaje praktyki, jakimi są: opieka międzyludzka, wychowanie przez opiekę i wychowanie opiekuńcze” .
Z przedstawionych powyżej definicji , pedagogikę opiekuńczą można nazwać subdyscypliną badającą, opisującą i wyjaśniającą fakty, sytuacje i procesy oraz relacje między nimi związane z zaspokajaniem potrzeb zwłaszcza dzieci i młodzieży.
Dla pedagogiki opiekuńczej kluczowym pojęciem jest ,,opieka”.
Oto definicja opieki sformułowana przez A. Kelma: ,, przez opiekę nad dzieckiem rozumieć będziemy działania podejmowane przez osoby bądź instytucje wobec dzieci w związku z faktyczną albo potencjalną sytuacją zagrożenia przy braku lub ograniczonych możliwościach przezwyciężenia tej sytuacji przez samo dziecko w celu zapewnienia prawidłowych warunków rozwoju i wychowania młodego pokolenia” .

Kolejną zaprezentowaną definicją będzie ta, autorstwa J. Maciaszkowej: ,,Sytuacje opiekuńczo-wychowawcze o charakterze kompensacyjnym cechuje zmieniony układ warunków i zadań, niekiedy także inny charakter interakcji zachodzących między wychowywanymi a wychowującymi. (...) Sytuacje kompensacyjne obejmują te dzieci, które mieszczą się w tzw. Normie rozwojowej, ale:
- utraciły naturalne środowisko wychowawcze ( rodzinę ) z przyczyn losowych – śmierć lub opuszczenie przez rodziców czy opiekunów;
- posiadają wprawdzie własną rodzinę, ale nie wywiązuje się ona wcale lub w niepełnym zakresie z zadań na niej spoczywających. (...)
Sytuacje opiekuńczo-wychowawcze w zastępczym środowisku zakładowym przyjmują postać formalną, zorganizowaną, ogarniającą dzieci i młodzież, których rozwój dokonuje się poza rodziną’’ .
Z. Dąbrowski sformułował następującą definicję tego pojęcia: ,, opieka międzyludzka jest, opartym na odpowiedzialności za podopiecznego, ciągłym i bezinteresownym zaspakajaniem jego ponadpodmiotowych potrzeb w nawiązanym między nim a opiekunem zrównoważonym stosunku opiekuńczym” .
Na podstawie przytoczonych definicji można stwierdzić, iż opieka to specyficzna aktywność opiekuna wobec podopiecznego, która polega głównie na: utrzymywaniu opiekuńczej relacji pomiędzy stronami, przejęciu odpowiedzialności przez opiekuna za podopiecznego, zaspokajaniu ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego ( tzn. potrzeb, których jednostki nie są zdolne przejściowo lub trwale samodzielnie zaspakajać ), bezinteresowności w zaspakajaniu ww. potrzeb ( bezinteresowność opieki odnajdujemy w tzw. normalnej rodzinie) oraz na stałości i cykliczności opieki.
W miejscu tym, należy określić bliżej pojęcie potrzeb ponadpodmiotowych, gdyż są one wyznacznikami opieki. Potrzeby ponadpodmiotowe stanowią szczególny rodzaj ludzkich potrzeb, których zaspokajanie jest głównym i koniecznym warunkiem rozwoju bytu jednostki i gatunku. Niezdolności będące wrodzonymi i losowymi właściwościami człowieka uzależniają zaspokajanie potrzeb od interwencji opiekuńczej. Zawsze bowiem rzeczywiste niezdolności człowieka do samodzielnego zaspokajania własnych potrzeb, mimo że mogą między sobą różnić się zakresem, stopniem i przyczynami powstania, stwarzają potrzeby ponadpodmiotowe i niezbędność działań ze strony opiekuna.
Mówiąc o opiece międzyludzkiej należy przybliżyć kategorie opieki.
Opieka międzyludzka jest uniwersalna i łączy się w pewnych wymiarach z innymi dziedzinami życia . Równocześnie dziedziny te, wspierają lub poszerzają sferę opieki. Mechanizmy te kreują następujące kategorie opieki: rodzinną, moralną, wychowawczą, społeczną, prawną, leczniczą, religijną i ekonomiczną.
Zanim przejdę do prezentacji pojęcia opieki wychowawczej, postaram się przybliżyć kwestię relacji pomiędzy opieką i wychowaniem.
Zacznę od zacytowania definicji - ,, aktem wychowawczym nazywamy czynność podjętą przez człowieka z myślą o wywołaniu zmiany w postępowaniu innego człowieka i przebiegającą we wspólnej im sytuacji symbolicznej” . Tak więc przez wychowanie można rozumieć świadome działania wychowawcy mające na celu zmianę postępowania wychowanka.
Jeśli chodzi o relacje między opieką a wychowaniem, można powiedzieć że są one bardzo zróżnicowane – od przeciwieństwa przez neutralność aż do swego rodzaju tożsamości. Można zatem pogrupować je na: integracyjne, neutralne i dezintegracyjne. Zależą one głównie od tego jak sprawowana jest opieka i jak przebiega wychowanie. Wyznacznikami tych relacji są:
- pierwotny charakter opieki ( zapewnienie ciągłości gatunku ) i wtórność wychowania ( przekazania dorobku kulturowego w szerokim pojęciu );
- określone formy opieki: rodzinna z orientacją allocentryczną oraz zakładowa z orientacją socjocentryczną;
- określone formy wychowania np. wychowanie medialne nie związane z opieką;
- formy wychowania penitencjarnego i izolacyjno-dyscyplinarnego, które są sprzeczne z wymogami opieki;
- kompetencje oraz cechy podmiotów opieki i wychowania, np. preferencje tylko wychowawcze lub odwrotnie czy ograniczone dyspozycje opiekuńcze a zwiększone wychowawcze;
W tym miejscu przejdę do próby odpowiedzi na pytanie – kiedy opieka nabiera sensu wychowawczego i staje się formą wychowania przez opiekę ( opieką wychowawczą )?
Można mówić o opiece wychowawczej wówczas ,, gdy opieka urzeczywistnia wartości wychowania, generując zgodnie z nimi zmiany osobowościowe u podopiecznych-wychowanków” . Inaczej można powiedzieć iż wychowanie przez opiekę jest to celowe działanie zamierzone i zaplanowane mające na celu oddziaływanie na potrzeby ludzkie tak, aby ukształtować dojrzałą osobowość. Jest to taka forma wychowania, która realizuje się na gruncie opieki i przez opiekę.
W działaniu tym warunek wychowawczego wzbogacania opieki może być spełniony, gdy opiekun – wychowawca ma świadomość swych wychowawczych działań, jest kompetentny, przejawia w swym zachowaniu postawy wychowawcze, stwarza pozytywną atmosferę w różnych sytuacjach, kieruje się zasadami wychowania, stosuje metody wychowania ( współdziałania, wpływu osobistego, sytuacyjnego i społecznego ) oraz posiada kulturę osobistą.
Opieka może zyskiwać znamiona wychowawcze w różnych sytuacjach opiekuńczych. Jeśli się tak dzieje, wówczas stają się one sytuacjami opiekuńczo – wychowawczymi. Postuluje się aby w jak największym stopniu wzbogacać opiekę wychowawczymi formami działań. Spełnianie tego postulatu nie zmienia treści opieki, lecz waloryzuje jej tok wzbogacając ją celami wychowania oraz wprowadzanymi sytuacjami wychowawczymi.
Pojęciem czekającym na przedstawienie i objaśnienie jest ,,wychowanie opiekuńcze’’.
Otóż zgodnie z wcześniej przyjętym rozumieniem pojęć ,,opieka’’ i ,,wychowanie”, można powiedzieć, że ,, wychowanie – zwłaszcza instytucjonalne zyskuje znamiona opieki, a opieka urzeczywistnia się poprzez wychowanie, jeśli spełnia dwa podstawowe warunki: po pierwsze realizując właściwe sobie cele i zadania, doprowadza równocześnie do pożądanych opiekuńczych skutków, czyli spełnia założone funkcje opiekuńcze i po drugie, gdy zabiegom wychowawczym towarzyszą pozytywne postawy wychowawców oraz dodatnia atmosfera życia ( w klasie, grupie, szkole )” .

Jeśli instytucja, np. szkoła, dom kultury, zakład wychowawczy realizuje właściwy mu program edukacyjny, nasyca go wartościami opieki, to zyskuje opiekuńczy charakter, tworząc swoistą strukturę treści i funkcji działania, czyniąc zadość nie tylko celom wychowania, ale jednocześnie potrzebom wychowanków. Można także powiedzieć, że wychowanie opiekuńcze to każda forma wychowania, w której nauczyciel - wychowawca przejawiając postawę opiekuńczości wobec wychowanków, dąży do zaspokaja ich wielorakich potrzeb.
Chciałabym w kontekście omawiania ,,wychowania opiekuńczego” przytoczyć adekwatną do tematu definicję ,,szkoły”.
,,Szkoła jest – zgodnie z powołaniem – instytucją dydaktyczno – wychowawczą, istniejącą dla dobra uczniów, ich rodzin i obiektywnych wymagań życia społecznego. Jako taka stanowi specyficzne środowisko wychowawcze, w którym w różnych sytuacjach dydaktycznych i wychowawczych oraz relacjach nauczyciel – uczeń przejawiają się, funkcjonują i są zaspokajane następujące potrzeby uczniów:
• bezpieczeństwa ( nienaruszalności dóbr osobistych );
• przynależności ( do zespołu klasowego i całej społeczności szkoły );
• sprawiedliwego traktowania ( zwłaszcza w werbalnym i niewerbalnym ocenianiu szkolnym );
• uznania, szacunku;
• wspierania w nauce;
• samorealizacji ( zwłaszcza w zakresie potencjału intelektualnego );
pozytywnej atmosfery” ;
Zatem, na wychowanie opiekuńcze w szkole jako całości strukturalnej składa się spełnianie wszystkich wymienionych wyżej funkcji opiekuńczych, połączonych z funkcjami dydaktyczno – wychowawczymi.

Na treść mojej pracy złożyło się, zgodnie z przyjętym założeniem, wyselekcjonowanie kluczowych pojęć, które kryją minimum treści w zakresie przedmiotu poznania pedagogiki opiekuńczej. W pierwszej kolejności nakreśliłam zarys pojęcia ,, pedagogiki opiekuńczej”. Podjęłam zagadnienia z zakresu jej części głównych – teorii opieki, wychowania przez opiekę inaczej opieki wychowawczej oraz wychowania opiekuńczego. Te trzy składniki są ze sobą ściśle powiązane i tworzą spójną bazę pojęciową.
Z przyjętego ogólnego określenia pedagogiki opiekuńczej wynika, że stanowi ona swoisty i zróżnicowany system wiedzy ogólnej, a więc takiej, w której zawarte są podstawowe pojęcia, twierdzenia i modele teoretyczne w odniesieniu do całej rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej.
Ogólny charakter twierdzeń pedagogiki opiekuńczej pochodzi od właściwych dziedzin i praktyk. Można to zdefiniować w trzech podstawowych pojęciach: opieka, wychowanie przez opiekę i wychowanie opiekuńcze.
Zgodnie z przyjętym na wstępie założeniem i definicją opieki ma ona szeroki, międzyludzki zakres, obejmujący całokształt tego typu działalności, której przedmiotem i podmiotem jest zawsze człowiek. Rozpatrując poszczególne zakresy opieki międzyludzkiej, nie można pominąć szerszych, pozaludzkich składników „opieki w ogóle”. Ogólne pojecie- opieka, to działalność której nie wyznaczają potrzeby podopiecznego w ogóle, ale jego podstawowa cecha- niezdolność do samodzielnego zaspokojenia i regulowania tych potrzeb, sprawia, że staje się podopiecznym wyczekującym. Opieka międzyludzka, to opieka całościowa na wszystkich etapach życia. Opieka to pojęcie odnoszone jest do ludzi w różnych okresach ich życia - dzieci, młodzieży, dorosłych, starców; obejmuje także ludzi będących w szczególnych sytuacjach losowych, jak np.: opieka nad sierotami, chorymi, inwalidami, samotnymi matkami, kombatantami. Opieką obejmowane są też grupy społeczne, jak np. rodzina. Działania opiekuńcze podejmują, oprócz ludzi, także instytucje, jak np.: szkoła, placówka wszystkich tych przypadkach opieka rozumiana jest jako działanie, które ma na celu ochronę, pomoc, wspieranie, zaspokajanie potrzeb, których jednostka nie opiekuńcza, państwo. We umie bądź nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić. Co się tyczy opiece wychowawczej jak już wcześniej pisałam, wychowanie przez opiekę jest to celowe działanie zamierzone i zaplanowane mające na celu oddziaływanie na potrzeby ludzkie tak, aby ukształtować dojrzałą osobowość. Natomiast, wychowanie opiekuńcze to każda forma wychowania, w której nauczyciel - wychowawca przejawiając postawę opiekuńczości wobec wychowanków, dąży do zaspokaja ich wielorakich potrzeb.


BIBLIOGRAFIA:
1. Dąbrowski Z. , Pedagogika opiekuńcza jako dyscyplina naukowa, Toruń: UMK 1987.
2. Dąbrowski Z. , Pedagogika opiekuńcza, w: Pedagogika. Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej. tom 3, red. B. Śliwierski, Gdańsk: GWP 2006.
3. Kelm A. , Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa: Żak 2000.
4. Konarzewski A. , Pojęcie wychowania, w: Sztuka nauczania, red. K. Konarzewski, Warszawa: PWN 2004.
5. Maciaszkowa J. , Pedagogika opiekuńcza, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa: Fundacja ,,Innowacja” 1993.
6. Maciaszkowa J. , Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa: WSiP 1991.
7. Okoń W. , Słownik pedagogiczny, Warszawa: PWN 1992.