Zabawa - podstawowa działalność dziecka w wieku przedszkolnym. Jej wpływ na rozwijanie zdolności intelektualnych i wrażliwości muzycznej dziecka

W okresie przedszkolnym zabawa jest podstawową formą działalności dziecka. Główną cechą dobrej zabawy dziecka, a więc zabawy rozwijającej jego całą osobowość jest- jego twórczy charakter. Dzięki temu dajemy mu większe pole do rozwoju jego aktywności, pomysłowości, fantazji, a także zazdrości organizacyjnej i odpowiedzialności. Dajemy mu przez to możliwość bogatszego i radośniejszego przeżycia samej treści zabawowej. Zwykle bowiem to co przez siebie wymyślone i realizowane z własnej inicjatywy i chęci- daje większą radość, jest mocniej przeżywane, wkłada się w to więcej wysiłku zarówno emocjonalnego jak i intelektualnego. Aby zabawa mogła wpływać korzystnie na całą osobowość dziecka i to zarówno na rozwój fizyczny jaki i psychiczny, trzeba dbać, aby nie zabrakło w niej różnych form i rodzajów. Przeważnie dzieci same bawiąc się uwzględniają te formy, jednak jeśli my, dorośli mamy świadomie i rozumnie kierować zabawami naszych dzieci, koniecznie musimy się zapoznać z tymi różnymi formami i rodzajami zabaw, aby w razie potrzeby tj. jeśli zauważymy, że zabawy naszych dzieci przebiegają w sposób zbyt jednostronny, umieć zainterweniować, podsuwając dziecku inny pomysł zabawowy.
Najczęściej powtarzające się rodzaje zabaw to:
• zabawy manipulacyjne,
• zabawy konstrukcyjne,
• zabawy tematyczne,
• zabawy dydaktyczne,
• zabawy ruchowe.
Zabawy manipulacyjne
W rozwoju dziecka zabawy manipulacyjne występują najczęściej. Można już je zaobserwować od momentu, gdy dziecko osiągnie sprawność chwytania. Dziecko ogląda i uczy się poznawać przedmioty po wyglądzie. Zapoznaje się z ich powierzchnią. Warunkiem zabawy jest udostępnienie dzieciom bogatego materiału w postaci gotowych zabawek, drobnych przedmiotów, nadających się do manipulowania. W przypadku zauważenia małej aktywności lub trudności posługiwaniu się materiałem nauczyciel- wychowawca powinien włączyć się do działalności dzieci, zachęcając je np.: do manipulacji pudelkiem, klockiem. Przy stwierdzeniu trudności nie do pokonania przez dziecko (np. przy ustalaniu stopniowania różnych elementów składających się na komplet) pomaga odkryć zasadę nakładania poszczególnych elementów, uwzględniając zwiększenie się ich przez zastosowanie zmysłem dotyku. Stąd też ważną rzeczą jest stała obserwacja tych zabaw przez nauczyciela w celu udzielenia pomocy np. w przypadku sięgania po ten sam przedmiot, dwojga dzieci.

Zabawy konstrukcyjne
W grupie dzieci młodszych sama nauczycielka powinna być bardzo aktywna w zabawach konstrukcyjnych. Powinna pomóc wybrać materiał, stawiać pytania dotyczące planu zabawy, czasem włącza się, dodając jakiś element, zachęca przez podsunięcie jakiegoś pomysłu, uczy ocenić prace własne i kolegów. Ogólnie można to określić jako zainteresowanie się tym co dzieci robią, i udzielanie im pomocy bez narzucania własnego sposobu wykonania, ponieważ dzieci same pragną działań. Główne zadania nauczycielki w kierowaniu rozwojem zabaw konstrukcyjnych dzieci starszych to zapewnienie dostatecznej ilości różnorodnego materiału konstrukcyjnego, wzbogacania spostrzeżeń i wiadomości. W kierowaniu zabawą nie należy naruszać zasad samodzielności i aktywności własnej dzieci. Duże znaczenie powinny dzielić się uwagami na temat tego co w zabawie było najtrudniejsze, jak udało im się pokonać trudności, oceniają stronę techniczną estetyczną, planują wykonanie następnych prac oraz zdobycie potrzebnych środków (tkaniny, wełna itd....)

Zabawy tematyczne
Kierowanie rozwojem zabaw tematycznych należy do najtrudniejszych zadań nauczyciela przedszkola ponieważ konieczne jest uświadomienie sobie kilku elementów tej pracy takich jak:
• dostarczanie treści zabawy,
• przygotowanie warunków materialnych,
• udział nauczycielki w przebiegu zabawy.
Dostarczanie treści zabawy jest podstawowym warunkiem rozwoju zabaw tematycznych. W zabawie tematycznej dziecko odtwarza relacje zaobserwowane w świecie zewnętrznym. Najpierw wyodrębnia stosunek człowiek- przedmiot. Człowiek, to w tym wypadku- osoba dorosła, przedmiot- rzecz, której właściwości dziecko, już w pewnym stopniu poznało. W zabawie dziecko odtwarza poszczególne elementy działania nie osiągając takiego efektu jak, dorosły, ponieważ nie spełnia wszystkich niezbędnych do tego warunków. Według D.B. Elkonina zabawowa forma działania pojawia się na skutek dwóch przeciwstawnych tendencji.
Pierwsza to emancypacja dziecka w stosunku do dorosłych: dziecko samo, a nie wspólnie z innymi zaczyna posługiwać się różnymi przedmiotami. Drugą tendencja jest dążenie do współzawodnictwa w dostępnej dl niego działalności dorosłych. W oparciu o uzyskaną już pewną samodzielność dziecko zaczyna tworzyć nową formę działania będącą ogólnym schematycznym odzwierciedleniem aktywności dorosłych. W oparciu o uzyskaną już pewną samodzielność dziecko zaczyna tworzyć nową formę działania będącą ogólnym schematycznym odzwierciedleniem aktywności dorosłych.
Dziecko w zabawie nie osiąga realnych efektów, nie można więc sprawdzić, w jakiej mierze organizacja jego działania była prawidłowa. Zwiększająca się wiedza dotycząca aktywności ludzi dorosłych wpływa nie tylko na treść, ale i na odtwarzana przez dziecko organizację działania. Wraz z rozwojem dzieci obserwuje się nie tylko rozbudowanie treści zabaw, ale także zmiany ich formy. Zabawy stają się coraz bardziej jednolite i zwarte. Ich organizacja jest coraz bliższa tej, jaka występuje w działaniu dorosłych, ponieważ dziecko stopniowo dostrzega nie tylko, ,,co” robi dorosły, ale i ,,po co” to robi- jakie są tego skutki. Obok realistycznych źródeł zabawy całe bogactwo treści mogą dzieci czerpać z literatury dziecięcej. Właściwy jej dobór i systematyczne oraz atrakcyjne przekazywanie wzbogaca przeżycia dzieci, ich wyobraźnię i wyzwala aktywność o nowych zupełnie treściach.
W doborze utworu, który ma dostarczać takich przeżyć, by stały się one źródłem zabawy, należy kierować się następującymi kryteriami:
• dany wiersz lub opowiadanie powinny zawierać treści wychowawcze i literackie, powinny występować w nich więcej niż jedna postać, powinny być pogodne i posiadać żywą akcję.
Nie będzie błędem, jeśli opis zdarzeń w wybranym utworze nauczycielka przekształci w dialog, co będzie ułatwieniem dla dzieci w zabawie. Inne źródła zabaw tematycznych to przezrocza oraz teatr dziecięcy: kukiełkowy, aktorski, cieni. Od sposobu przekazywania treści w wymienionych formach zależy stopień przyjmowania bodźców, dostarczających dzieciom wzruszeń i pobudzających wyobraźnię. Mają one wpływ na postępowanie dzieci, które wracają do wspomnień, naśladują bohaterów. W czasie odbierania treści i przyglądania się towarzyszą dzieciom wzruszenia, bogacą się ich wyobrażenia, rodzą pomysły, które znajdują odzwierciedlenie w ich zabawach. Zabawy tematyczne powinny być przedmiotem obserwacji i notowania spostrzeżeń przez nauczycielkę. Zachowanie i reakcje dzieci w tych zabawach są najbardziej swobodne, dlatego stanowią bogate źródło wiedzy o nich. Zebrane spostrzeżenia mogą posłużyć do planowania pracy wychowawczej, wyciągania wniosków przydatnych do planowania dalszej pracy. Pewną nieprzyjemne dla zespołu dziecięcego agresywne postawy, brak umiejętności podporządkowania się przyjętym zasadom, odsuwanie niektórych dzieci od zabawy te i inne przykłady niewłaściwego zachowania mogą być przedmiotem pracy w stosunku do tych dzieci tak samej nauczycielki, jak i przy udziale grupy dzieci.

Zabawy dydaktyczne
Poważną rolą we wszechstronnym rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym odgrywają systematycznie prowadzone zabawy dydaktyczne, to jest te które, bazując na podstawowej funkcji psychiki dziecka, na potrzebie zabawy, wywierają świadomie wpływ na jego czynności umysłowe. Cechą charakterystyczną tych zabaw jest wcześniejsze przygotowanie według określonego planu. Planem jest objęta zarówno forma organizacyjna zabaw (przewidziana liczba uczestników, wstępne wprowadzenie dzieci, przebieg, zadania zlecane uczestnikom), jak i założenia dydaktyczno- wychowawcze, których realizacji zabawy te mają służyć. Zabawami dydaktycznymi kieruje wychowawczyni. Kierownictwo to w pewnej mierze hamuje działalność twórczą dzieci, ale mimo to ich wpływ wychowawczy jest bardzo wartościowy, ponieważ wdraża dzieci do podporządkowania się własnej woli oraz regułom zabawy.
Stałe przestrzeganie reguł zabawy wdraża dzieci do stosowania ich i do zrozumienia potrzeby doprowadzenia do końca przebiegu atrakcyjnej i udanej zabawy zespołowej. Ten społeczny wpływ zabaw dydaktycznych może podziałać na formy współżycia dzieci nie tylko w przedszkolu, ale również i w domu rodzinnym, na podwórku, podczas zabawy i pracy, a dostosowanie się do reguł i przepisów będzie przyjmowane bez protestu. Zabawy dydaktyczne stwarzają prócz tego okazje do wykorzystania posiadanej wiedzy czy umiejętności dla określonego celu i zrozumiałego. W każdej tej zabawie obok wiadomego celu kształcącego powinien istnieć również cel zabawowy bliski dzieciom, który uaktywni ich myśl. Przy opracowaniu nowej zabawy dydaktycznej dobrze jest dla sprawdzenia jej przydatności móc odpowiedzieć pozytywnie na pytanie, czy w przebiegu zabawy lub jej zakończeniu istnieje atrakcyjny moment, który zachęci dzieci do wysiłku umysłowego. Jeżeli wykonanie zadania ma na celu wyłącznie utrwalenie wiadomości z pominięciem celu zabawowego, wówczas zabawa taka będzie mało przydatna. Znaczenie zabawy dydaktycznych, poprawnie opracowanych, może mieć szeroki zakres. Chcąc uzyskać tak daleko sięgające rezultaty tych zabaw, trzeba je prowadzić systematycznie i o tyle atrakcyjnie, by dzieci chętnie powracały do już poznanych, również chętnie uczyły się nowych, a niektóre z nich wprowadzały do zabaw podejmowanych z własnej inicjatywy.
Warunkiem atrakcyjności zabawy jest:
• nawiązanie ich treści do zainteresowań dzieci,
• łączenie wielu z nich z ruchem,
• dawanie okazji do działania oraz przeprowadzanie ich w nastroju radosnym, zabawowym.

Wyróżniamy cztery rodzaje zabaw w zależności od materiału:
• zabawy z pomocami gotowymi, w których konstrukcji zawarte jest zadanie do wykonania,
• zabawy typu ,,czarodziejski worek”, ,,zgadnij czego brak na stole” w których stosuje się drobne przedmioty codziennego użytku,
• produkowane układanki- łamigłówki, zagadki obrazkowe, gry stolikowe...
• zabawy słowne, jak zagadki, niedokończone rymy i inne.

Zabawy ruchowe
To te których głównym celem jest ćwiczenie sprawności fizycznej dziecka. Nie jest ono bez znaczenia i dla rozwoju jego psychiki. Ćwiczenia i zabawy ruchowe nie tylko wpływają na prężność ciała i zwinność jego ruchów, ale dzięki podnoszeniu sprawności ciała podnoszą też sprawność umysłu (dotleniając mózg), a także wybierają silną wolę w zdobywaniu zamierzonego celu. Sposób kierowania zabawami ruchowymi ma wiele wspólnego z zabawami dydaktycznymi. Te wspólne elementy występują w organizacji zabawy. Dobór zabawy zależy od rodzaju zajęć w ciągu dnia. Musimy pamiętać o zachowaniu równowagi między wysiłkiem umysłowym, fizycznym oraz odpoczynkiem. Zabawa ruchowa wszechstronnie oddziałuje na organizm. Drugim kryterium w wyborze zabawy jest wiek dziecka. Treść zabaw dla młodszych dzieci będziemy czerpać z bliskiego otoczenia. Dla starszych dzieci będą bogatsze, wymagające większej sprawności ruchowej, zawierające elementy współzawodnictwa. W zabawach ruchowych również wybór zabawy zależy, obok kryteriów, od postawionego celu. A więc należy najpierw odpowiedzieć sobie na pytanie co pragniemy ćwiczyć: reakcję na sygnał, rzut do celu bieg z omijaniem przeszkód, następnie jaką dla danego celu wybierzemy zabawę. Dużą atrakcją w zabawach ruchowych jest stosowanie pomocy ale nie w nadmiarze gdyż zmniejsza to czas przeznaczony na ruch. Pomoce dydaktyczne takie jak szarfy ułatwiają podział na zespoły, woreczki służą do przenoszenia ich lub wyznaczenia pola zabawy. Do zabawy ruchowej potrzeba jest dużo miejsca dla uzyskania pełnego, swobodnego ruchu. Najlepszym miejscem do przeprowadzenia zabawy ruchowej jest boisko przedszkolne. Elementem dyscyplinującym dzieci są stosowane przez nauczyciela sygnały, nie tylko dźwiękowe ale i ruchowe. Przy ustalonych z dziećmi znaczeniach tych sygnałów można doprowadzić do tego, że na określony sygnał automatycznie tworzą np.: koło, kwadrat, szereg, dwuszereg. Umiejętności ustawienia się na sygnał jest czynnikiem mobilizującym dzieci oraz usprawniającym organizacją zabawy i utrzymanie właściwego tempa. Obowiązujący element przy zakończeniu zabawy to uporządkowanie pomocy, złożenie ich, posegregowanie oraz umieszczenie w ustalonym miejscy. Ma to duże znaczenie we wdrażaniu dzieci do ładu i porządku. Zabawy ruchowe należy prowadzić codziennie, systematycznie.
Zaspokojenie potrzeby ruchu możemy uatrakcyjnić również wprowadzając do zabawy elementy muzyczne i rytmiczne. Ruch jest czynnikiem dominującym w tych zabawach jednak elementy muzyki nie tylko zaspokajają naturalne potrzeby dziecka, ale przyczyniają się do jego wszechstronnego rozwoju. Mam tu zarówno myśl rozwój muzyczny jak i intelektualny. Zajęcia takie zawierają wiele form które dają możliwość wszechstronnego rozwoju, ale także zwiększają szansę osiągnięcia sukcesu. Dzieci w wieku przedszkolnym mają często trudności w kontaktach zespołowych, a trudności te występują tym częściej im młodsza jest grupa. Zabawy z elementami muzyki zbliżają dzieci, integrują i uczą działania dla osiągnięcia wspólnego celu, eliminując nadrzędność interesu własnego nad grupowym. Zabawy zespołowe minimalizują zagrożenia płynące z odpowiedzialności za pracę samodzielną i zapewniają większe poczucie bezpieczeństwa. Możemy wyodrębnić trzy rodzaje zabaw ruchowych z muzyką:
• inscenizacja piosenki,
• reagujące na rytm piosenki,
• związane z budową piosenki,
• taneczne polegające na śpiewaniu piosenki z jednoczesnym wykorzystaniem ruchów zgodnych z jej charakterem tj.; przyklaskiwanie, przytupywanie, obroty, przysiady, podskoki

Zabawy rytmiczne
• zwykłe (berek, wyścigi i inne)
• ilustracyjne (zawiązane z przyrodą, porami roku, życiem codziennym, zawodami)
• zawierające jakiś problem muzyczny (reagowanie na zmianę tempa, dynamiki, barwę, budowę utworu, metrum).

Zabawy zawierające elementy prostych form tematycznych
• oparte o polskie tańce regionalne np.; krakowiak
• oparte na ludowych tańcach innych narodów np.; polka.

Bibliografia:
Praca zbiorowa pod red. Ireny Dudzińskiej: ,,WYCHOWANIE I NAUCZANIE W PRZEDSZKOLU” WSiP 1983 wydanie 1
Praca zbiorowa: ,,DZIECKO W WIEKU PRZEDSZKOLNYM” Wa-a 1974
Bronisława Stankiewicz: ,,ZABAWY TWÓRCZE I WIDOWISKA LALKOWE W WYCHOWANIU PRZEDSZKOLNYM” WSiP Wa-a 1979
Zofia Bogdanowicz ,,ZABAWY DYDAKTYCZNE DLA PRZEDSZKOLI” PZWSZ Wa-a 1967
Wanda Hajnicz ,,ROZWÓJ ORGANIZACJI ZABAW DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM” WSiP Wa-a 1982
W. Dyner ,,ZABAWY TEMATYCZNE DZIECI W DOMU I W PRZEDSZKOLU”