Związek między stresem a "wypaleniem zawodowym" - omówienie wybranych koncepcji

CZYM JEST STRES?
Stres towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów, w artykule „Time Magazine” z 1983 roku ogłoszono, że żyjemy w epoce stresu. Ale czym on właściwie jest? Jak go możemy zdefiniować?
Termin „stres” pochodzi z fizyki, gdzie odnosi się on do różnego typu napięć, nacisków lub sił, które działają na system. Termin ten do nauk o zdrowiu po raz pierwszy wprowadził w latach trzydziestych XX wieku Hans Selye. Jako student drugiego roku medycyny, zwrócił on uwagę na fakt, że u wszystkich pacjentów cierpiących z powodu różnych niedomagań somatycznych, występuje wiele wspólnych symptomów. Zaliczyć do nich możemy utratę apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie krwi, utratę motywacji do osiągnięć. W swych wczesnych pracach Selye używał terminu „stres” do opisania „sumy wszystkich niespecyficznych zmian (wewnątrz organizmu), funkcjonalnych lub organicznych”, albo po prostu „stopnia zmęczenia i znużenia ciała”. Obecnie definicja stresu podana przez Selye'go brzmi: „stres jest niespecyficzną reakcją organizmu na wszelkie niedomagania”. Reakcja stresowa jest reakcją psychofizjologiczną (ciało plus psychika). Bodziec wywołujący reakcję stresową nazywa się stresorem. Selye wprowadził dodatkowo pojęcie dystresu na oznaczenie stresu deprywacji bądź przeciążenia prowadzącego do choroby.

WYBRANE KONCEPCJE WYPALENIA SIĘ ZAWODOWEGO.
Zespół wypalenia często definiuje się jako jedna z możliwych odpowiedzi jednostki na ekstremalny stres emocjonalny związany z działalnością w zawodach, których wspólną cechą jest ciągły kontakt z ludźmi. Na syndrom ten składają się trzy odrębne komponenty, które stanowią podstawowe wymiary zespołu wypalania się:
a) wyczerpanie emocjonalne;
b) nadmierna depersonalizacja;
c) brak satysfakcji osobistej z wyników pracy.
Istnieją różnice w ujęciach syndromu wypalenia się zawodowego przez różnych badaczy. Na szczególną uwagę w tej dziedzinie zasługują: Ch. Maslach; R. Golembiowski; C. Noworol i T. Mark oraz J. Howard, D. Cunningham, P. Rechnitzer.

Teoria wypalenia się zawodowego Ch. Maslach.
Jest to pierwsza spójna koncepcja tego zjawiska, która powstała na początku lat osiemdziesiątych. Zawodowe wypalenie się Maslach nazwała „utratą troski o człowieku”, ponieważ wiąże się on z profesjami z natury swej zajmującymi się pracą z innymi ludźmi, a jego objawy łączą się w pewnego rodzaju dehumanizację podejścia do innego człowieka. Na wypalenie szczególnie narażeni są m.in.: kierownicy różnego szczebla, pracownicy opieki społecznej, pielęgniarki i lekarze, nauczyciele, personel więzienny, psychologowie, księżą. Wszystkie te grupy łączy kontakt z drugim człowiekiem jako przedmiotem pracy oraz zawarty u podstaw tych zawodów obraz klienta z różnych względów będącego w trudnej sytuacji, potrzebującego pomocy.
W koncepcji tej mamy do czynienia z trzema fazami tworzenia się syndromu wypalania:
1.faza wyczerpania emocjonalnego – objawy to m.in. bóle głowy, zmęczenie, bezsenność. Ogólnie można powiedzieć, że jest to etap somatyzacji trudności i fizycznej ucieczki;
2.faza druga może doprowadzić do depersonalizacji, czyli „utraty troski o człowieka”, praca zatraca swój sens i zatracają się wszystkie zaspakajane przez nią potrzeby;
3.w fazie trzeciej dominuje negatywna ocena siebie jako pracownika oraz „wypadanie” ze swojej zawodowej roli. Objawia się to zmniejszoną efektywnością pracy. Wzrasta konfliktowość w stosunku do współpracowników.
Do czynników zmniejszających ryzyko „wypalenia się” można zaliczyć świadomość uwzględniania wypalenia się przez kadry kierownicze, znajomość uwarunkowań i objawów przez środowisko zagrożone, zwracanie uwagi na kształcenie umiejętności interpersonalnych wśród pracowników zagrożonych zawodów, zorganizowanie szerszych możliwości korzystania ze wsparcia społecznego itp. W celu pomiaru poziomu wypalenia się zawodowego Maslach opracowała w 1980 roku Kwestionariusz wypalenia się zawodowego, który zawiera 22 stwierdzenia określające stan psychofizyczny organizmu, związany z wykonywaną pracą.

Koncepcja wypalenia się zawodowego R. Golembiowskiego.
Podobnie jak Maslach, Golembiowski wyróżnia trzy podstawowe grupy syndromów, przy czym w innej kolejności. Opracował on fazowy model syndromu burnout, na który składa się osiem faz:
faza I – stan początkowy – niski poziom wszystkich wymiarów wypalania się – syndrom nie istnieje;
faza II – wysoki poziom depersonalizacji, niski poziom wyczerpania emocjonalnego i poczucia osiągnięć;
faza III – wysoki poziom poczucia osiągnięć osobistych, niski depersonalizacji i wyczerpania emocjonalnego;
faza IV – wysoki poziom depersonalizacji i poczucia osiągnięć osobistych, niski wyczerpania emocjonalnego;
faza V – wysoki poziom wyczerpania emocjonalnego, niski poziom poczucia osiągnięć osobistych i depersonalizacji;
faza VI – wysoki poziom depersonalizacji i wyczerpania emocjonalnego, niski poczucia osiągnięć osobistych;
faza VII – wysoki poziom wyczerpania emocjonalnego i poczucia braku osiągnięć osobistych, niski poziom depersonalizacji;
faza VIII – wysoki poziom wszystkich trzech wymiarów – faza najbardziej niebiezpieczna.

Model wypalenia się zawodowego C. Noworola i T. Marka.
Model ten ma charakter komplementarny w stosunku do wcześniej omówionych koncepcji. Oparty jest na trójetapowej koncepcji wypalenia się zawodowego Maslach i ośmiofazowym modelu Golembiowskiego. Główne założenia owego modelu to:
każda jednostka ma indywidualny wzór procesu wypalenia, a w danymi momencie można ją scharakteryzować na określonym stopniu rozwoju syndromu;
każdą jednostkę można przyporządkować do grupy osób znajdujących się na takim samym poziomie rozwoju wypalenia, przy czym osoby uzyskujące podobne wyniki w kwestionariuszu MBI można przyporządkować do danej grupy;
każdy następny etap procesu jest związany z większą ostrością i szkodliwością symptomów.
Model Noworola i Marka zakłada istnienie czterech stopni procesu wypalenia się związanych z różną ostrością objawów na każdym z nich:
etap A, zawierający fazę I, dotyczy osób nie wypalonych;
etap B, zawierający fazy II, III, V, dotyczy osób nisko wypalonych;
etap C, zawierający fazy IV, VI, VII, dotyczy osób umiarkowanie wypalonych;
etap D, zawierający fazę VIII, dotyczy osób wypalonych.

Koncepcja skutków wypalenia się zawodowego J. Howarda, D. Cunninghama i P. Rechnitzera.
W opisie wypalenia się zawodowego w/w posługują się pierwszym prawem Yerkesa – Dodsona. Prawo to mówi, że efektywność działania nie jest liniową funkcją intensywności aktywacji. Wzrasta ona do pewnego natężenia aktywacji, po czym w miarę jej dalszego wzrostu efektywność maleje. Powstawanie syndromu wypalenia upatruje się w:
frustracji z powodu braku sukcesu zawodowego;
wielorakości interakcji dotyczących problemów innych ludzi;
silnej potrzeby zachowania profesjonalnego image'u.

JAK ZAPOBIEGAĆ?
Pojęcie „odporność” zaczerpnięte zostało z immunologii i oznacza niepodatność organizmu na działanie drobnoustrojów chorobotwórczych lub ich jadów. Odporność na stres jest jednak daleką analogią do pierwotnego biologicznego znaczenia tego pojęcia. Strategia zwalczania stresu obejmuje pięć klas, a mianowicie:
rejestrowanie stresorów i symptomów – daje możliwość walki z nimi;
oszacowanie swoich możliwości – jest to podstawa skutecznej walki ze stresem;
zwalczanie stresorów – poprzez próbę rozwiązania problemów, pewnością i stanowczością z czasie walki ze stresem oraz eliminowaniem, redukowaniem intensywności lękowej;
tolerowanie stresu – gdy zawiodą inne techniki; wiąże się m.in. z restrukturyzacją poznawczą, zaprzeczeniem rzeczywistości czy koncentracją uwagi na zadaniu;
obniżenie pobudzenia – obejmuje takie techniki jak relaksacja, odreagowanie oraz leczenie się.


BIBLIOGRAFIA:

1.Everly G. S., Rosenfeld J. R. : Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992
2.Hobfoll S. E. : Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, GWP, Gdańsk 2006
3.Terelak J. F. : Psychologia stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001