Uwarunkowania zachowań agresywnych u dzieci

1.Uwarunkowania zachowań agresywnych u dzieci

1.1.Źródła zachowań agresywnych dzieci

Przejawem agresji jest nie tylko bezpośrednia, fizyczna napaść, ale także takie działanie jak: krzyk, obelżywe słowa, wykluczenie z grupy, wyśmiewanie, obmowa, wyszydzenie, odmowa kontaktu. Jeśli tego typu zachowania powtarzają się i są głównym sposobem budowania relacji z otoczeniem, wtedy mamy do czynienia z osobnikiem agresywnym. Jeśli tym osobnikiem jest nasze dziecko, musimy przede wszystkim dociec źródła takiego zachowania.
Pierwszym, najważniejszym źródłem agresywnych zachowań, w opinii wszystkich badaczy zajmujących się tym zjawiskiem, jest rodzina. Następnie można wymienić takie czynniki jak treści przekazywane w mediach, programach telewizyjnych, grach komputerowych, internecie. Źródłem postaw agresywnych może okazać się szkoła, środowisko rówieśnicze, a także choroba dziecka.
W moim przekonaniu, wszystkie źródła agresywnych działań, za wyjątkiem przyczyn natury medycznej, mają swój początek w relacjach rodzinnych. Dlatego też, proces korygowania agresywnych zachowań dziecka,należy rozpocząć od analizy stosunków panujących w domu rodzinnym. Dziecko używa agresji aby zaspokoić swoje potrzeby.
Z kolei potrzeby dziecka nie zawsze odnoszą się do świata materialnego. Często jest to chęć zwrócenia na siebie uwagi, przydania sobie znaczenia, potrzeba bycia kimś ważnym, zaznaczenia swojej indywidualności. Warto zadać pytanie, co takiego dzieje się na styku dziecko-rodzice, że mały człowiek musi „radzić sobie” w świecie za pomocą agresji?

W przypadku rodzin patologicznych sprawa jest oczywista. Dziecko zaniedbywane materialnie i emocjonalnie, będące światkiem jawnych zachowań agresywnych, przejmuje ten rodzaj komunikacji z otoczeniem. Problem agresji dotyczy jednak różnych środowisk i także dzieci z tak zwanych „dobrych” domów. Są zatem również dziećmi zaniedbywanymi.
Najważniejszą emocjonalną potrzebą człowieka jest kontakt z innym człowiekiem. Dla dziecka rodzice stanowią prototyp innych ludzi, a relacje panujące w domu są wzorem, z którego czerpać będzie przez całe życie. Często rodzice odmawiają dziecku swojej uwagi, zajęci pomnażaniem dóbr materialnych bądź intelektualnych, czasami nawet nie zdają sobie z tego sprawy. Nie słuchają uważnie małego człowieka i bagatelizują jego problemy. Zapominają też, że dziecko uczy się głównie poprzez przykład a nie teorie, kłócąc się miedzy sobą sami używają zachowań agresywnych. Jeśli w rodzinie dochodzi do awantury należy zadbać o to, żeby dziecko widziało dochodzenie do zgody. Sposób przepraszania się stron konfliktu, przyznawanie się do błędów, wskazywanie na niedopuszczalną formę niektórych zachowań. Należy zwrócić uwagę na język, którym posługujemy się w domu. Czy jest to język afirmatywny, czy negatywny? Jeśli dziecko w rozmowach dorosłych słyszy głównie krytykę innych ludzi i ich postaw, również nabędzie takiego stylu w komunikacji z otoczeniem.
Zaniedbywanie dziecka może przebiegać na wielu poziomach. Nie interesowanie się tym, co dziecko czyta, ogląda, z kim się przyjaźni a kogo nie lubi, pozbawia małego człowieka poczucia wartości. Rodzicom z kolei, odbiera możliwość wpływania na kształt wartości przyswajanych przez dziecko. Nic dziwnego zatem, że media odgrywają tak wielką rolę w uruchamianiu agresywnych zachowań u dzieci. Pozostawione same sobie, pozbawione mądrego komentarza, małe istoty „wybierają” ze świata wzorce, które wydają im się atrakcyjne, wyraźne i skuteczne. Niewątpliwie obrazy przemocy zawarte w mediach takie właśnie są.
Jeśli dziecko wie, że może rozmawiać z rodzicami o swoim życiu i że zostanie wysłuchane, a nie ocenione, wtedy również wpływ grupy rówieśniczej na zachowania małego człowieka nie zaburzy jego oceny rzeczywistości. Inaczej mówiąc, dziecko nie zmieni radykalnie swojego nastawienia względem świata pod wpływem „złego towarzystwa”. Zaufanie do rodziców i wartości przez nich przekazywanych, uchronią dziecko przed własną agresją.
Zawsze wtedy, gdy mamy do czynienia z agresywnym dzieckiem, należy rozpocząć pracę nad poprawą modelu rodziny. Praca nad dzieckiem musi iść w parze z pracą nad dorosłymi, z jego najbliższego otoczenia. Nie do się wyeliminować agresji u dziecka nie docierając do jej źródeł. Jedynie wspólna praca dziecka i rodziców lub opiekunów może przynieść długotrwałe efekty, a nie doraźną poprawę zachowania. Jeśli więc, nasze dziecko jest agresywne, przede wszystkim przyjrzyjmy się sobie. Jest to niezwykle trudne i często niemożliwe, bez specjalistycznej pomocy psychologów rodzinnych. To jednak najważniejszy krok na drodze wspomagania naszego dziecka w jego relacjach z otoczeniem.

Czynniki wywołujące agresję u dzieci, tkwiące w środowisku szkolnym:
- braki w umiejętnościach
- brak pewności siebie
- złośliwi koledzy
- zajmowanie niskiej pozycji w klasie
- niesprawiedliwe oceny
- presja czasowa, dydaktyczna
- agresja innych kolegów

Czynniki wywołujące agresję tkwiące poza szkołą:
- media
- agresywne gry komputerowe
- konflikty z rodzicami, rodzeństwem, rówieśnikami
- niewłaściwa postawa rodziców (zbytnia pobłażliwość lub rygoryzm, postawa nadmiernie chroniąca lub nadmiernie wymagająca)
- przeciążenie obowiązkami
- zbyt wysokie wymagania rodziców
- brak higieny psychicznej i czynnego wypoczynku
- wpływ negatywnych grup rówieśniczych.

Innymi źródłami zachowań agresywnych mogą być media.
Główna rolą w wywoływaniu zachowań agresywnych odgrywają wzory czerpane z otaczającej rzeczywistości, zwłaszcza tej kreowanej przez mass media. Dzieci w dzisiejszych czasach już od najmłodszych lat są uzależnione od telewizji, która jest jednym z głównych źródeł dostarczających agresywnych wzorców zachowań. Współczesne bajki już nie są takie jak dawniej. Obecnie w bajkach na porządku dziennym występuje przemoc, rywalizacja, walka, nienawiść i chęć bycia lepszym za wszelką cenę. Dzieci oglądając te bajki, chcą je urzeczywistnić i naśladują bohaterów. Telewizja, radio, kino, internet, gry komputerowe w bardzo mocny sposób wpływają na wyobraźnię młodego człowieka, kształtując obraz świata, jaki go otacza.
Nową jakość w promowaniu agresywnych wzorców zachowania wprowadziły gry komputerowe, w których gracz przestał być biernym obserwatorem, sam może być uczestnikiem agresji i przemocy, dodatkowo wzmacniany nagrodami ( punkty, przejście na wyższy poziom gry) za sprawne zabijanie. Duża ilość w mediach brutalności, agresywności podsyca u dzieci chęć wyżycia się, pokazania siły, przewagi fizycznej.
„W tej sytuacji szkoła powinna stać się miejscem, gdzie zdecydowanie zwalcza się wszelkie przejawy zachowań agresywnych i poprzez zabiegi wychowawcze stwarza się warunki do nauki umiejętności interpersonalnych, które nie dopuszczały do wybuchów agresji”. Potrzebna jest jednak pomoc ze strony rodziców, którzy będą kontrolowali nie tylko programy, które ogląda dziecko, czy gry komputerowe ale i czas spędzany przed nimi.
„Psychologowie udowadniają, że agresja jest przemieszczana, to znaczy zostaje skierowana na inny obiekt. Trudno jest się sprzeciwić rodzicom, ale łatwo można kopnąć słabszego kolegę czy psa. Karanie agresji hamuje jej pojawianie się u osoby ukaranej. Doświadczenie pokazuje jednak, że pod wpływem kary, dziecko uczy się hamować reakcje agresywne w domu. Agresja tłumiona w domu, pojawia się w innych sytuacjach, najczęściej w szkole”.
W postępowaniu pedagogicznym zarówno nauczycieli wychowawców, jak i rodziców, ważne jest, aby nauczyć dzieci
panowania nad swoimi emocjami, agresywnymi impulsami oraz zawierania zadowalających kontaktów z rówieśnikami. Należy pomóc dziecku zdobywać własny system wartości, pomóc odróżnić co jest dobre a co złe. Bardzo istotny wpływ na kształtowanie się agresji mają wartości rodzinne.
„Z biegiem lat dla dziecka coraz ważniejsi stają się koledzy.

Grupa rówieśnicza ustanawia własne normy. W niektórych jawnie promowane są zachowania agresywne. Rodzice powinni mieć więc wpływ na to, w jakim towarzystwie przebywa ich dziecko, gdyż grupa pozbawiona kontroli ze strony dorosłych jest bardzo atrakcyjna”.
Agresywne zachowania mogą powstawać i utrwalać się w skutek naśladowania obserwowanych zachowań, w skutek braku zaspokojenia potrzeb emocjonalnych, oraz aby uzyskać określony cel.
Aby zmniejszyć agresywne, niepożądane zachowanie nauczmy się ze sobą rozmawiać, dostrzegać i reagować na krzywdę innych. Wyćwiczmy umiejętność panowania nad agresywnymi impulsami. Nauczmy się rozsądnie przezwyciężać konflikty i utrzymywać zgodne kontakty z innymi ludźmi.
Agresywni, nieczuli, bezwzględni – w taki sposób opisywane są dzieci i młodzież naszych czasów. Jak sie okazuje określenia te nie są zupełnie bezpodstawne.
„Z badań Organizacji Narodów Zjednoczonych wynika, że:
co piąte dziecko charakteryzuje nieprawidłowy rozwój psychiczny i niewłaściwe zachowanie,
wzrasta liczba dzieci i młodzieży chorujących na depresję,
intensywnie rozwija się zjawisko przemocy oraz agresji dzieci i młodzieży zarówno w relacjach rówieśniczych, jak i w stosunku do dorosłych.
Zachowania agresywne mają zawsze swoją przyczynę, ich podłoże stanowią niezaspokojone potrzeby dziecka do których należą:
akceptacja,
poczucie przynależności do grupy,
potrzeba samodzielności,
poczucie bycia wartościowym człowiekiem”.

W sytuacjach trudnych dziecko odczuwa bezradność, nie wie jak przeciwdziałać tej sytuacji. Reakcją wzmożonego napięcia emocjonalnego jest pojawiający się w następstwie bezradności lęk, który domaga się odreagowania. Najczęściej dzieci odreagowują złością otoczenie, siebie, sytuację. Ta złość może uwidocznić się w agresywnym zachowaniu. Dziecko nie mając wzorów wielu zachowań reaguje spontanicznie i najprościej jak potrafi: krzyczy, bije, kopie, pluje, drze zeszyty.
Dzieci agresywne cechuje nadmierna, trudna do opanowania wybuchowość. Zachowania takie występują często i jest ich dużo. Osoby takie posiadają małą samokontrolę i tendencję do zachowań agresywnych wtedy, gdy przezywają strach lub stres.
Stosują agresję i przemoc najczęściej wtedy, gdy cierpią z powodów osobistych, rodzinnych lub społecznych. Zachowują się agresywnie gdy, mają małe możliwości kontrolowania własnych emocji, łatwo wpadają we frustracje, są impulsywne, mają stale wzory zachowań agresywnych i ataków przemocy, które zapewniają im odnoszenie sukcesów i są dla nich nagradzające.
Powtarzaniu zachowań agresywnych sprzyjają również:
- doznanie jakiejkolwiek formy przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej,
- uczucie bezsilności, upokorzenia, złości, rozpaczy, zagrożenia,
- powiększające się poczucie samotności,
- podatność na uzależnienia, przestępczość.

Wytwarzaniu się agresywnej postawy sprzyja rygorystyczne traktowanie, stawianie dziecku nadmiernych wymagań, wytykanie mu różnorodnych wad i braków przy równoczesnym stawianiu za przykład osiągających lepsze wyniki w nauce lub wzorowo zachowujących się brata, siostry, koleżanek czy też kolegi z podwórka.
Młodzież, która nie ma szansy sprawdzenia się w społecznie wartościowych działaniach, która nie może osiągnąć sukcesów ani niczym zaimponować często przyjmuje postawę, że lepiej być „kimś złym niż nikim”. Szczególnie wtedy, gdy „bycie złym” łączy się z podziwem u podobnych do siebie.
Bardzo często złe zachowanie to wołanie na pomoc, chęć zwrócenia na siebie uwagi, chęć bycia choć na chwilę zauważonym, pomimo konsekwencji i kar jakie ich spotkają.

1.2. Postawy rodzicielskie a zachowania dzieci

Każda postawa rodzicielska zawiera w sobie trzy elementy: uczuciowy, myślowy, działaniowy. Element myślowy może być wyrażony słownie, w formie opinii o dziecku, uczuciowy to ekspresja towarzysząca zarówno wypowiedziom, jak i zachowaniu. Działanie przejawia się w określonym zachowaniu wobec dziecka.
Maria Ziemska wyróżnia cztery postawy korzystne i tyle samo niekorzystnych dla rozwoju osobowości dziecka.

„ Postawy rodzicielskie korzystne dla rozwoju osobowości dziecka:
- Akceptacja dziecka z jego wadami i zaletami. Nie oznacza to bezkrytycznego wpatrzenia w dziecko lecz korygowanie jego zachowania poprzez nagrody i kary. Czerpanie satysfakcji z kontaktu z dzieckiem.
- Współdziałanie rodziców w zabawach z dzieckiem, doradzanie w wieku starszym.
- Rozumna swoboda – stwarzanie sytuacji, w których dziecko będzie miało możliwość własnej aktywności, wyboru przyjaciół, rodzaju szkoły, rozwijania zainteresowań. Pozwalanie dziecku wraz z wiekiem na coraz większą swobodę.
- Uznanie praw dziecka, czyli podmiotowe traktowanie potomka niezależnie od jego wieku. Rodzice widzą w nim partnera.

Niekorzystne postawy rodziców wynikają z braku akceptacji dziecka, są to:
Odrzucenie wynika z niechęci a nawet wrogości w stosunku do dziecka. Rodzice mogą znęcać się nad nim psychicznie i fizycznie. Czasami odrzucenie dziecka może przerodzić się w porzucenie go czy oddanie w opiekę specjalistycznej placówki.
- Unikanie wiąże się z brakiem zainteresowania się dzieckiem i jego problemami. W skrajnych przypadkach objawia się brakiem zainteresowania jego podstawowych potrzeb biologicznych i ekonomicznych.
- Nadmierne korygowanie to stałe poprawianie dziecka. Rodzice nie są zadowoleni z osiągnięć dziecka i tłumią każdą jego aktywność narzucając mu swoje życzenie.
- Nadmierne ochranianie wynika niekiedy z faktu zagrożenia zdrowia lub życia dziecka. Rodzice starają się ochronić je przed każdą przeciwnością losu”.
Postawy rodziców wobec dzieci rzadko bywają jednorodne. W samej rodzinie jedno dziecko może być akceptowane a inne nadmiernie chronione. W najgorszej sytuacji są dzieci, wobec których oboje rodziców prezentuje postawy odrzucenia czy unikania. Preferowane postawy wobec dzieci i sposób ich realizacji wpływają na przyjęty przez nich styl wychowawczy.
„Najlepszy dla rozwoju dziecka jest styl demokratyczny. Polega on na uznaniu praw dziecka, współdziałaniu ze sobą wszystkich członków rodziny, którzy wzajemnie respektują swe prawa i wykonują przyjęte zobowiązania. Przyjęcie w wychowaniu tego stylu wiąże się z pełną akceptacją dziecka.
Styl autokratyczny wiąże się z odgórnym kierowaniem całą rodziną przez jedno z rodziców, rzadziej przez oboje. Stosowanie tego stylu w stosunku do młodzieży uniemożliwia jej osiągniecie samodzielności i autonomii.
Styl liberalny wiąże się albo z brakiem zainteresowania dzieckiem, albo przekonaniem, że nikogo w niczym nie można krępować.
W stosunku do małych dzieci styl ten nie jest dobry, bo wywołuje u dzieci poczucie braku wsparcia emocjonalnego. Jeśli styl ten wiąże się z akceptacją może korzystnie wpłynąć na rozwój samodzielnej akceptacji poznawczej i społecznej starszych dzieci”.

W rodzinie dysfunkcyjnej brak jest:
Akceptacji siebie – członkowie takiej rodziny mają zazwyczaj niskie poczucie własnej wartości, poczucie wiary, nie akceptując siebie trudno im utrzymywać dobre relacje z innymi ludźmi.
Wzajemności – nie wszyscy członkowie rodziny wywiązują się ze swoich obowiązków, umowy nie są dotrzymywane.
Otwartej komunikacji – istnieją tematy, które należy pomijać lub trzymać w sekrecie. Członkowie rodziny boją się odsłonić swoje słaba strony.
Występuje zamknięcie i izolacja od świata zewnętrznego – w rodzinie tej najistotniejszy jest jakiś problem, który należy koniecznie ukryć przez otoczeniem. Brak tu otwartej komunikacji miedzy rodziną a szarym środowiskiem.

W rodzinie dysfunkcyjnej zaburzony jest kontakt między rodzicami a dziećmi. Rodzice przejawiają nieprawidłowe postawy rodzicielskie.
„Są to postawy:
1) Unikająca – zauważa się obojętność uczuciową rodziców, przebywanie z dzieckiem nie sprawia im przyjemności, bywa odczuwane przez nich jako trudne. Kontakt z dzieckiem jest luźny, pozornie dobry i maskowany np. nadmierną swobodą.
2) Odtrącająca – dziecko odbierane jest jako ciężar ograniczający swobodę rodziców. Rodzice mają do niego dystans. Stosują surowe kary, nieproporcjonalnie do stopnia przewinienia dziecka. Okazują mu wciąż swoje niezadowolenie, krytykują, dokuczają.
3) Zbyt wymagająca – rodzice posiadają wysokie aspiracje w stosunku do dziecka, chcą je ukształtować według idealnego wzorca, nie licząc się z jego możliwościami i zdolnościami.
4) Nadmiernie chroniąca – rodzice mają tendencję do utrzymywania z dzieckiem kontaktu stałego i bliskiego. Rodzice
z jednej strony na wszystko dziecku pozwalają, z drugiej zaś są w ciągłym lęku o jego zdrowie i bezpieczeństwo”.

Ponadto niekorzystny wpływ mają matki:
Matki agresywne (kierują agresję na dzieci)
Matki nadmiernie skrupulatne i lękowe
Matki perfekcjonistki (sprawdzają i kontrolują każdy krok dziecka)
Matki dla których dziecko jest środkiem wyrównującym niespełnione marzenia, zawiedzione nadzieje życiowe.
Są w stanie odrzucić dziecko emocjonalnie w sytuacji kiedy ono nie spełnia pokładanych w nim nadziei.

Niekorzystny wpływ na rozwój osobowości dziecka mogą mieć również ojcowie:
Ojcowie „nieobecni” - którzy nie interesują się sprawami dziecka.
Ojcowie rygorystyczni i surowi – nadmiernie egzekwują wymagania w stosunku do dziecka
Ojcowie „groźni” - często spotykani w rodzinach nadmiernie używających alkoholu.
Często jest tak, że matka nie mogąc poradzić sobie z dzieckiem odwołuje się do „karzącej ręki ojca”, z którego robi się straszaka, wbrew prawdziwej postawie w stosunku do dziecka.
Każda z przedstawianych postaw rodzicielskich przez frustracje psychiczne wpływa na kształtowanie się zachowania i pewnych rysów osobowości dziecka. Na proces rozwoju dziecka duże znaczenie ma atmosfera życia rodzinnego, na którą też składają się osobowości matki i ojca, ich wzajemne współżycie, stosunki panujące między członkami rodziny.
Rodzina dysfunkcyjna nie spełnia swych zadań względem dzieci. Zaspakajane są w niej głównie potrzeby rodziców a nie dzieci. Zaburzona jest w niej więź emocjonalna między członkami rodziny, relacje nie są oparte na równości. Są osoby ważniejsze w rodzinie, którym należy się podporządkować. Zasady są narzucane, sztywne, często nieuzasadnione, błędy nie są wybaczane, lecz wypominane, nie można wyrazić wszystkich swoich spostrzeżeń, uczuć, myśli i pragnień. Atmosfera w rodzinie jest pełna napięcia a system rodzinny nie służy wszystkim jej członkom, nie wspiera ich, a nawet hamuje rozwój indywidualny.

„Dzieci w rodzinie dysfunkcyjnej odgrywają cztery podstawowe role:
- bohatera rodzinnego – (mały rodzic, rodzic rodziców, opiekun, przyjaciel, powiernik, siłacz)
- kozła ofiarnego – (sztandarowa ofiara rodzinna, czarna owca, zastępczy partner, buntownik, łotr)
- maskotki – (błazen, osoba poświęcająca się, sędzia, prześladowca rodziny)
- dziecka niewidzialnego – (osoba niewidzialna, pełna wdzięku, zagubione dziecko)”.
Bohaterem jest zazwyczaj najstarsze dziecko w rodzinie, które przejmuje na siebie obowiązki dorosłych i robi wszystko co może, by naprawić istniejącą sytuację i utrzymać rodzinę w normie. Jest odpowiedzialny, troszczy się o rodzeństwo, zajmuje się całym domem, przestrzega reguł, zawsze kończy zadaną pracę w wyznaczonym terminie. Stara się być perfekcyjnym we wszystkim co robi. Bohater żyje w stałym napięciu, wpada w panikę w spontanicznych, nie dających się przewidzieć sytuacjach.
Kozioł ofiarny odwraca uwagę od rzeczywistych problemów rodzinnych, stając się wcieleniem rodzinnych frustracji. Wdaje się
w bójki, wchodzi w konflikt z prawem, ucieka z domu. W grupie jest najbardziej przeszkadzającym dzieckiem. Kozłom ofiarnym trudno jest funkcjonować w układach społecznych. Zachowując się w sposób nieakceptowany przez innych, ciągle spotykają się z dezaprobatą.
Dziecko maskotka odwraca uwagę od rodzinnego problemu skupiając ją na sobie, zgrywając się, przymilając, błaznując. Jego rola polega na tym, by ulżyć rodzinie w ciężkiej sytuacji, rozweselając ją swoim humorem i żartami. Maskotka nie cofnie się przed niczym, byle tylko rozweselić innych. W życiu społecznym maskotki są duszą towarzystwa, ale płacą za to wysoką cenę – nikt nie traktuje ich poważnie.
Dziecko niewidzialne pozostaje z boku rodziny, nigdy nie sprawiając najmniejszych kłopotów. Odizolowane od rodziny, żyje we własnym świecie, w poczuciu samotności i krzywdy. Jest to dziecko niedostrzegane, o którym nikt nie pamięta. Uczestnictwo w pracy zespołowej może sprawiać mu trudność. Na zewnątrz nieśmiałe i pełne rezerwy, dziecko niewidzialne jest niezdolne do stawiania czoła problemom.
„Amerykańska psychoterapeutka P. Mellody, wyróżnia pięć charakterystycznych cech z jakimi rodzi się dziecko.
Są to:
cenność
niedoskonałość
bezradność
zależność
niedojrzałość”.
Rodziny funkcjonalne pomagają dziecku rozwijać każdą z tych cech, tak aby w przyszłości było w pełni samodzielne, zadowolone z siebie, potrafiło prawidłowo funkcjonować w społeczności.
Natomiast w rodzinie dysfunkcyjnej relacje rodzice – dzieci są dość mocno zachwiane, co nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi osobowości dziecka, i nie tylko.
Te pięć cech przekształca się w dysfunkcjonalne cechy samozachowawcze.
„Drogocenność – dziecka nie jest mu uświadamiana. Dziecko nie ma poczucia, że jest kochane, wręcz przeciwnie, czuje się nie potrzebne, niedowartościowane. Tego typu zachowania mogą utrudnić dziecku w przyszłości nawiązywanie kontaktu z innymi ludźmi, okazywania im uczuć itp. U takiego dziecka dość mocno zarysowuje się niskie poczucie własnej wartości.
Bezradność – z kolei w rodzinie dysfunkcyjnej jest mocno nadużywana. Rodzice nie troszczą się o dziecko, nie otaczają go stosowną opieką, nie uczą jak nie być wykorzystywanym przez innych. W związku z tym dziecko w życiu dorosłym będzie zupełnie bezbronne, narażone na poniżania i wykorzystywanie przez innych.
Niedoskonałość – dziecka jest również naruszana. W rodzinie dysfunkcyjnej nie ma miejsca na akceptację dziecka takim, jakim ono jest. Wręcz przeciwnie, bywa ono atakowane za swą niedoskonałość, inność. Kształtuje to u dziecka „skrzywdzony” obraz samego siebie, niskie poczucie wartości.
Zależność– dziecko jako istota jest zupełnie zależne od swych rodziców. Nie jest ono w stanie samodzielnie zaspokajać swoich podstawowych potrzeb, dlatego też winni to zrobić za nie jego rodzice i taka kolejność rzeczy ma miejsce w rodzinie funkcjonalnej. Natomiast w rodzinie dysfunkcyjnej zależność dziecka bywa bardzo często ignorowana, bądź rodzice atakują dzieci za wyrażanie swoich potrzeb i pragnień.
Niedojrzałość – ona również nie jest egzekwowana. Rodzice domagają się od dzieci zachowań bardziej dojrzałych, przekraczających ich możliwości wiekowe”.

Postawy rodzicielskie mają bardzo poważny wpływ na powstawanie zachowań agresywnych. Dzieci częściej są agresywne, jeżeli mają do czynienia z agresją i przemocą w rodzinie, kiedy w rodzinie panuje chaos, a role matki i ojca nie są w pełni realizowane.
Może się to wyrażać między innymi przez negatywny lub chłodny stosunek emocjonalny rodziców do dziecka, brak wyznaczanych granic, których dziecku nie wolno przekraczać w zachowaniu się oraz reakcji ze strony rodziców w rozpoznawaniu i akceptowaniu dziecięcych zachowań.

1.3. Możliwości pomocy dziecku i rodzicom dziecka

Dziecko agresywne – wartościowy człowiek, ale trudniejszy do kochania przez rodziców i wymagający nakładu większych wysiłków ze strony nauczycieli. Warto poświęcić mu więcej czasu i nie przerażać się niepowodzeniami, ponieważ systematyczne oddziaływania zawsze dają efekty, a późniejsze zachowanie dziecka z mniejszą dawką agresji, to już światełko w tunelu.
Agresja jest komunikatem ze strony dziecka, które informuje, że ma problemy z którymi sobie nie radzi. Jak zatem pomóc takiemu dziecku?
Na łagodzenie problemu agresji duży wpływ ma świadomość i odpowiedzialność rodziny. Walka z agresją wymaga od rodziców, oprócz dostarczania pozytywnych wzorców zachowań, bliskiego kontaktu, czujności oraz konsekwencji. Ogromnie ważna i potrzebna jest również miłość rodzicielska w rozumieniu i zaspokajaniu potrzeb dziecka. Należy pamiętać, że agresja nie zniknie drogą pobłażliwości
w nadziei, że kiedyś wyczerpie się skłonność do niej.
Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej.
Aby dziecko nauczyło się kontrolować agresywne impulsy, nabrało pewności siebie i było pogodne, należałoby egzekwować poniższe zasady i wymagania:
- stwórz jasny system nakazów i zakazów,
- wprowadź konsekwentny system kar i nagród, ale pamiętaj, że kary nie mogą być niesprawiedliwe i poniżające dziecko, kara musi być głęboko przemyślana i uzasadniona. Kara jest szkodliwa, gdy spada na dziecko nieoczekiwanie, jako następstwo wykroczeń wobec nieznanych mu wymagań.

- Nagrody powinny być stosowane z umiarem i taktem pedagogicznym,
- nie narzucaj swoich poglądów, przekonań i argumentów, pomóż zbudować jasny system wartości,
- bądź przykładem, stwórz atmosferę troski, bezpieczeństwa i akceptacji,
- słowa krytyki kieruj na zachowanie dziecka, a nie na osobę,
- naucz się wysłuchiwać dziecko, rozmawiaj z nim, nie lekceważ jego problemów,
- mniej czas dla dziecka, wskaż skuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem, lękiem, gniewem,
- pamiętaj, dziecku też wolno popełnić błąd, pomóż mu go naprawić,
- naucz dziecko podstaw prawidłowej komunikacji, porozmawiaj z nim o potrzebie bycia akceptowanym w grupie i o różnych sposobach zwracania na siebie uwagi, ustalcie, które z nich są dobre, a które mogą być niebezpieczne dla zdrowia a nawet życia,
- pomóż mu radzić sobie w sytuacji nacisku ze strony rówieśników, znajdźcie sposoby skutecznego odmawiania,
- pomóż dziecku dobrze czuć się ze sobą: zauważaj i doceniaj to co robi dobrze i pomagaj mu dostrzec jego słabe i mocne strony.

„Mów dziecku, że jest dobre, że może, że potrafi. Przyjacielem jest ten, kto wie o Tobie wszystko, a mimo to nie przestaje kochać”.
Bądź takim przyjacielem dziecka.
Agresywne zachowania małego człowieka, czy to wobec swojego otoczenia, lub co gorsza, w stosunku do samego siebie, zawsze są wołaniem o pomoc.
Jeśli dziecko podejmuje działania, których intencją jest wyrządzenie krzywdy komuś innemu lub sobie, oznacza to, że boryka sie ono z problemem przerastającym jego możliwości. Pierwszym i najważniejszym zadaniem rodziców lub opiekunów jest ustalenie źródła owego problemu. Niestety najczęściej okazuje się, że nie ma jednej jedynej przyczyny, lecz istnieje cała gama zależności, w którą uwikłane jest nie tylko dziecko, ale przede wszystkim osoby z jego najbliższego otoczenia. W takiej sytuacji nie istnieje też jedno działanie, które położy kres agresji. Pomoc polega na świadomym zaangażowaniu się w długofalowy proces, wymagający od dorosłych szczerości względem własnych postaw, wielkiej uwagi nakierowanej na dziecko i konsekwencji w obranej strategii postępowania.
Bardzo często okazuje się, że aby skutecznie pomóc dziecku, rodzice lub opiekunowie sami potrzebują wsparcia. Współpraca z psychologiem rodzinnym, pedagogiem lub osobami, które na co dzień kontaktują się z dzieckiem może pomóc rodzicom we właściwym zdiagnozowaniu problemu.

Problem kar i nagród w wychowaniu wywołuje wiele dyskusji, wątpliwości, sporów wśród rodziców i wychowawców. Każdy ma tu swoje własne doświadczenia i przekonania. Zwolennicy kar podkreślają ich wartość wychowawczą, przeciwnicy uznają je za przeżytek, przyczynę lęków, nerwic, kłamstwa lub agresywności dzieci. Nie ma też jednolitego poglądu na rolę nagrody w wychowaniu.
Rezultaty kar są znacznie mniej przewidywalne niż nagród.
Kary wywołują negatywne postawy i emocje wobec osoby, z którą wiąże się ustanowienie kary. Konieczne jest uzasadnienie za co jest kara a nie tylko ukaranie.

Kara powinna być łączona z konkretnym zachowaniem a nie z osobą. Zamiast kary – rozmowa. Szczególne zastosowanie ma tu metoda zawierania umów albo spisywania kontraktów. Dzieci należy nauczyć przyjmowania, akceptowania porażek i efektywnego radzenia sobie z sytuacjami trudnymi.
A oto kilka rad dla rodziców:
Rozmawiaj z dzieckiem nie tylko o stopniach, ale także o atmosferze w klasie. Dowiesz się więcej o jego odczuciach.
Ucz szacunku do nauczyciela, nie używaj określeń „belfer”, „matematyca”, „chemica”.
Słuchaj dokładnie swojego dziecka po powrocie ze szkoły. Nie bagatelizuj pewnych opowieści. Jeśli usłyszysz np. „Napisaliśmy na tablicy,że Iksińska to....., a ona tego nie widziała”, to powinien być sygnał alarmowy. Ucz dziecko empatii, wczuwania się w sytuacje ośmieszanego nauczyciela.
Nie załatwiaj sprawy z nauczycielem na korytarzu, to nie jest temat na rozmowę w biegu. Umów się, określ jasno temat rozmowy i powiedz, ile potrzebujesz czasu.
Nie przestawaj kochać swoich dzieci, ale zdaj sobie sprawę, że zbłądziły, postąpiły źle, skrzywdziły inną osobę.
Staraj się zrozumieć, dlaczego dziecko tak się zachowało, ale nie akceptuj tego zachowania.
Jeśli masz duży kłopot, czujesz się w tym wszystkim zagubiony, masz prawo poszukać (często razem z dzieckiem) profesjonalnej
pomocy. Może wystarczy poczytać fachową literaturze, może trzeba będzie odwiedzić poradnię. Idź do profesjonalisty, żeby znaleźć powody złego zachowania sie dziecka. Ono nie bierze się nagle musiały być jakieś przyczyny, być może leżą one w domu, nie w szkole. Zachowanie dziecka może być też przejawem jego konformizmu, uleganiu grupie. Należy go uczyć kiedy i jak mówić „nie”.
Naturalnym odruchem rodziców jest: „Idź przeproś”. To ma oczywiście głęboki sens, jeśli uczeń ma w sobie przekonanie, że nie był w porządku. Jeśli przeprosiny mają być tylko fasadą, to narobią tylko jeszcze więcej szkód. Uczeń będzie sie bowiem zachowywał na zasadzie: była krzywda, były przeprosiny, jesteśmy kwita, nic się nie stało, możemy zaczynać od nowa. Przeprosiny pod presją dorosłych lub ze strachu nie mają sensu.
Daj odczuć dziecku, że rozumiesz jak było mu trudno przeciwstawić się grupie. Jednocześnie staraj się mu pokazać, jak mogło w tej sytuacji postąpić, do kogo iść następnym razem po pomoc.
Nasuwa się pytanie, czy w obliczu współczesnych trudności rozwojowych najmłodszych pokoleń można poradzić sobie z negatywnymi zachowaniami? Odpowiedź brzmi TAK, tylko trzeba podejmować szereg działań i starać się rozwiązać problemy.
Bardzo ważne jest prowadzenie działań profilaktycznych, opierających się na przekonaniu, że jednym z podstawowych praw człowieka jest prawo do życia w poczuciu bezpieczeństwa, do życia bez upokorzeń
i represji ze strony otoczenia. Profilaktyka agresji realizowana może być poprzez wykorzystanie różnych metod i form pracy.
Ogromną rolę odgrywają kompetencje nauczycieli i wychowawców.
Do tych kompetencji należy zaliczyć:
- kompetencje specjalistyczne
- kompetencje dydaktyczne
- kompetencje psychologiczne, czyli umiejętności takie jak:
pozytywne nastawienie do ludzi, umiejętność unikania najczęstszych przyczyn zakłóceń w komunikowaniu się ludzi, umiejętność motywowania uczniów, umiejętność budowania zgranego zespołu, elastyczność w dostosowaniu własnego stylu kierowania do stopnia dojrzałości uczniów, umiejętność kontrolowania stresu, właściwa komunikacja werbalna i pozawerbalna, która służy podniesieniu lub obniżeniu autorytetu nauczyciela, umiejętność budowania więzi jasnego określenia co jest dobre a co złe.
Bardzo ważna jest konsekwencja w działaniu – niespójne działania przynoszą mierne efekty, a nawet powodują wśród dzieci niepokój wyrażający sie w niewłaściwych zachowaniach.
Nauczyciele i wychowawcy pracujący z dziećmi powinni systematycznie podnosić swoje kwalifikacje. Proces ten powinien przebiegać poprzez różne formy kształcenia.
Jedną z bardzo skutecznych metod interwencyjnych jest podpisywanie kontraktów między nauczycielem, uczniem i rodzicem. Kontrakt jest negocjowany przez wszystkich i podlega na zebraniu pewnych przywilejów na określony czas i zobowiązaniu wychowanka do przestrzegania ustalonych zasad. Kontrakt monitorowany jest przez placówkę i rodzica.
Bardzo ważną rolę odgrywa współpraca z rodzicami. Powinnyśmy ich wspierać i uświadamiać jak ogromną rolę odgrywają w wychowaniu dzieci.
Trzeba zwrócić ich uwagę na następujące czynniki:
obfita miłość
konstruktywna dyscyplina
wspólne spędzanie czasu
zaspakajanie osobistych potrzeb dziecka
rozwijanie wzajemnego szacunku
uczenie odróżniania dobra od zła
prawdziwe słuchanie
służenie radą
rozwijanie niezależności
poczucie realizmu życiowego

Należy uczyć dzieci budowania pozytywnych relacji, pozwalających odnaleźć własną tożsamość, powinnyśmy poszerzać wiedzę i umiejętności w zakresie radzenia sobie ze stresem i negatywnymi emocjami oraz redukowaniem negatywnych postaw rywalizacyjnych między rówieśnikami. Trzeba rozmawiać z dziećmi na temat agresji, przemocy, powinnyśmy wskazywać mechanizmy takich zachowań, udzielać porad i wsparcia rodzinom.
Walka z agresją jest procesem długotrwałym, ale cierpliwa, konsekwentna i sprawiedliwa postawa nauczyciela może zaszczepić niechęć do agresji. Najważniejsze jest to, abyśmy nie pozostali obojętni wobec jakichkolwiek przejawów agresji, starali się zgłębiać jej przyczyny i zawsze szukali sposobu radzenia sobie z tym niełatwym problemem.


Podsumowanie

Telewizja, prasa i radio coraz częściej donoszą o przestępstwach i rozbojach dokonywanych przez młodzież a nawet dzieci. Niepokojący jest fakt, że wiek przestępców z każdym rokiem obniża się. Skargi dotyczące agresji dzieci i młodzieży, ich niewłaściwego zachowania i niemożliwość poradzenia sobie z nimi nie są zjawiskiem nowym. Spotykamy się z nimi w codziennych sytuacjach w domu, w szkole i poza nią. Zjawisko to narasta zarówno w sensie natężenia, jak i zasięgu występowania. Ważnym zadaniem nauczycieli, wychowawców i rodziców jest nauczyć dzieci panowania nad swoimi emocjami, agresywnymi impulsami oraz zawierać przyjazne kontakty z rówieśnikami.
Dzieci, czujące się bezpiecznie w swoich relacjach z rodzicami są mniej agresywne i lepiej radzą sobie z emocjami. Gdy otacza się je miłością i zainteresowaniem mają mało powodów do agresji i wrogości. Uciekają się do niej wtedy, gdy się boją, są osamotnione i pełne rozterek lub gdy mają silną potrzebę akceptacji, bądź zwrócenia na siebie uwagi. Dzieci powinny nauczyć się, że zachowania skierowane do innych ludzi oraz do samych siebie nie powinny przekraczać określonych granic. Jeżeli nauczą się stosowania zachowań agresywnych i przemocy, jako metody na rozwiązywanie problemów, a ze strony dorosłych spotykają się z pobłażliwością lub akceptacją swego zachowania, to poziom agresji prawdopodobnie wzrośnie. Ważne jest aby być konsekwentnym w stosowaniu do dyscypliny.
Dzieci, które miały do czynienia z agresją i przemocą w rodzinie, jako metodą wychowawczą, uczą się jej stosowania w relacji z innymi ludźmi. W przypadkach zachowań agresywnych nigdy nie wolno bagatelizować problemu jakim zwracają sie dzieci i nie odkładać działań w czasie, starać się go rozwiązać na bieżąco.
Nauczyciel na niewłaściwe zachowanie ucznia nie może reagować gwałtownie ani biernie, gdyż wywoła u niego agresję lub lekceważenie.
Szacunek okazany uczniom, pewność i stanowczość w działaniu, stosowanie kar wynikających bezpośrednio ze złego zachowania, rzeczowo uzasadnionych, może z czasem doprowadzić do zrozumienia przez ucznia przyczyn jego złego zachowania.
Główna odpowiedzialność w procesie wychowania niewątpliwie spoczywa na rodzicach. Nauczyciele, wychowawcy i pedagodzy mają wspierać, uświadamiać i pomagać rodzicom, nie biorą jednak całościowej odpowiedzialności za wychowanie. Należy pamiętać
o postawach rodzicielskich, które są bardzo ważne w procesie wychowania. Mogą one chronić przed agresją albo działać destruktywnie.

Zakończenie i wnioski

Agresja wśród dzieci i młodzieży nie jest problemem nowym – przypadki dokuczania i atakowania jednych dzieci przez drugie znane są wielu dorosłym z własnych doświadczeń szkolnych. Jednak nasilenie tego zjawiska w ostatnich latach, a także stosowanie przez dzieci i młodzież coraz bardziej bezwzględnych form agresji budzi uzasadniony niepokój. Wielu nauczycieli i wychowawców widzi potrzebę podjęcia w związku z tym innych niż dotąd, bardziej skutecznych działań. Jak wynika z przeprowadzonej przeze mnie analizy literatury ze słowem „agresja” związane jest też pojęcie „stosowanie przemocy”. W literaturze znane są trzy główne teorie wyjaśniające pochodzenie ludzkiej agresji: teoria instynktów, teoria frustracji i teoria społecznego uczenia się.
Istnieje wiele sposobów przeciwdziałania agresji. Wśród nich można wymienić omawianie przyczyn gniewu i wrogości, modelowanie zachowania nieagresywnego, ćwiczenie umiejętności pokojowego rozwiązywania konfliktów,kompetencji komunikacyjnych i umiejętności prowadzenia negocjacji oraz sprzyjanie rozwojowi empatii.
Z moich teoretycznych rozważań na temat przejawów zachowań agresywnych u dzieci nasuwają się następujące wnioski:
Dzieci, które czują się bezpiecznie w swoich relacjach z rodzicami, są mniej agresywne i lepiej radzą sobie z emocjami,
otoczone miłością i zainteresowaniem, mają mało powodów do agresji i wrogości,
rodzice powinni być konsekwentni w stosowaniu dyscypliny,
dzieci, które szczególnie często mają do czynienia z agresją i przemocą w rodzinie, stosowaną także w stosunku do nich jako metodę wychowawczą, uczą się jej stosowania w relacjach z innymi,
nauczyciel ma ogromny wpływ na zjawisko agresji i przemocy w szkole,
rola nauczyciela polega na stworzeniu bezpiecznej atmosfery, w której uczniowie mieliby okazję dobrze się poznać i przedstawić swoje oczekiwania, rola nauczyciela polega na utrzymywaniu poczucia bezpieczeństwa i stwarzaniu okazji do budowania więzi miedzy uczniami.
Ustalenie wartości, norm i zasad panujących w klasie, na które duży wpływ ma nauczyciel.

Z mojej obserwacji i analizy literatury o agresji i przemocy wśród dzieci mogę stwierdzić jak ważny jest wpływ otoczenia na powstawanie zachowań agresywnych. Dzieje sie tak wówczas gdy, dzieci szczególnie często mają do czynienia z agresją i przemocą w rodzinie, w której panuje chaos a role matki i ojca nie są w pełni realizowane jak również w rodzinie często używa się w stosunku do dzieci agresji i przemocy.
Do grupy innych czynników przesądzających o zachowaniu agresywnym dzieci zaliczyłabym również usposobienie dziecka. Istnieje większe prawdopodobieństwo, że agresja rozwinie się u dziecka aktywnego, o większym temperamencie, niż u dziecka o temperamencie łagodniejszym.


Bibliografia

1.Bandura A., Walter M.R.: Agresja w okresie dojrzewania. Warszawa 1968.
2.Forward S.: Toksyczni rodzice. Warszawa 1992.
3.Frączek A.: Problemy psychologicznej teorii agresji. Warszawa 1973.
4.Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1998.
5.Radziwiłowicz W.: Formy i funkcje agresji u dzieci i młodzieży. Warszawa 1997.
6.Ziemska M.: Postawy rodzicielskie. Warszawa 1969.
7.Ziemska M.: Rodzina a osobowość. Warszawa 1997.