Powstanie państwa polskiego 1918 rok

Powstanie państwa polskiego w 1918 roku.

W przededniu I wojny światowej problem państwowości polskiej nie istniał na arenie międzynarodowej. Zainteresowanie opinii europejskiej sprawą polską, tak żywe w okresie Wiosny Ludów, wojny krymskiej czy powstania styczniowego, spadło praktycznie do zera. Nieobecność Polski na mapie świata i związana z nią nieobecność w świadomości społeczeństw państw najbogatszych i najbardziej wpływowych kosztowało bardzo drogo. Tylko od czasu do czasu wybitni artyści i pisarze, tacy jak Helena Modrzejewska, Ignacy Paderewski czy Henryk Sienkiewicz, przypominali światu o istnieniu narodu polskiego.
Dopiero początek XX wieku przyniósł nadzieję na zmianę tej sytuacji. Powstanie dwóch konkurencyjnych bloków europejskich - Trójprzymierza Niemiec, Austro-Węgier i Włoch, oraz Trójporozumienia Francja, Anglia i Rosja - stworzyło nowy układ. Po raz pierwszy od dziesięcioleci państwa zaborcze znalazły się w przeciwstawnych obozach. W społeczeństwie polskim tliła się jeszcze nadzieja, że „Wielka wojna” zmieni bieg historii i pozwoli Polsce odzyskać niepodległość.
Trzy państwa rozpoczynały wojnę bez jasno sprecyzowanych celów w kwestii polskiej, żadne z trzech mocarstw nie wystąpiło z ofertami pod adresem Polaków, lecz sam fakt prowadzenia wojny na obszarze Polski zmuszał naczelne dowództwa do wydawania odezw, które zjednałyby Polaków.
28 czerwca 1914 roku zamordowano w Sarajewie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. W ciągu tygodnia cała Europa stanęła w ogniu wojny, w której starły się walczące po przeciwnych stronach państwa zaborcze: Niemcy i Austro-Węgry z jednej, a Rosja z drugiej strony. Wybuch wojny wywołał najżywszy oddźwięk wśród zwolenników orientacji austro-polskiej. Piłsudski rzucił hasło wystąpienia samodzielnej polskiej siły zbrojnej przeciw Rosji. Nocą z 5 na 6 sierpnia 1914 roku jego kompania kadrowa wymaszerowała z Oleandrów pod Krakowem i wkrótce przekroczyła granicę z Rosją. Celem akcji było poderwanie Polaków z zaboru rosyjskiego do powstania przeciw zaborcy.
16 sierpnia 1914 roku powstał w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy z Juliuszem Leo na czele. Komitet postanowił utworzyć Legiony Polskie u boku armii austriackiej.
25 listopada 1914 roku powstał w Warszawie Komitet Narodowy z Zygmuntem Wielopolskim i Romanem Dmowskim na czele, opierający swe nadzieje na Rosji. Utworzono polski Legion Puławski, rozwiązany w październiku 1915 roku.
Drugi rok wojny nie przyniósł większych zmian w sprawie polskiej. Rządy państw zaborczych uważały, że zakończą wojnę bez ustępstw wobec Polaków, którzy byli zmuszani do bratobójczych walk w przeciwnych obozach i to na własnej ziemi. Jedyny wyjątek stanowiły Legiony Polskie przy armii austriackiej. W ciągu 1915 roku objęły one 20 tysięcy żołnierzy w trzech brygadach. I Brygada dowodzona przez Józefa Piłsudskiego walczyła w Galicji. II Brygada pułkownika Hallera uczestniczyła w działaniach w Galicji Wschodniej i na Węgrzech. III Brygada pułkownika Stanisława Szeptyckiego walczyła na Lubelszczyźnie i Wołyniu.
Józef Piłsudski zaczął rozbudowywać stworzoną jeszcze we wrześniu 1914 roku tajną Polską Organizację Wojskową. Kryzys w Legionach zbiegł się z porażkami Austro-Węgier na froncie wschodnim i wzrostem ich zależności od Niemiec. W tym samym czasie ożywiły się akcje na rzecz odrodzenia państwa polskiego na Zachodzie, szeroką działalność prowadziła Agencja Polska w Lozannie, Komitet Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce, założony w szwajcarskiej miejscowości Vevery przez Sienkiewicza i Paderewskiego. Akcję propagandową rozwijał też Paderewski w USA oraz Dmowski we Francji.
Ponieważ wojna się przedłużała, zaborcy potrzebowali żołnierzy z terenów Królestwa Polskiego, zaczęli mamić Polaków różnymi obietnicami. Takie założenia stanowiły podstawę odezwy cesarzy Niemiec i Austro-Węgier ogłoszonej 5 listopada 1916 roku. Stwierdzono w niej między innymi, iż z ziem Królestwa Polskiego stworzone zostanie „państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem”. Szczerość intencji obu cesarzy była problematyczna. Jednak na ten akt zareagowała Ententa, otworzył on pewnego rodzaju licytacje o względy Polaków W odpowiedzi na Akt 5 Listopada nowe stanowisko zajęła też Rosja, w której zaczęły zachodzić poważne zmiany polityczne.
W wyniku rewolucji lutowej rozszerzyły się możliwości działania Polaków w Rosji, powstała między innymi Dywizja Strzelców Polskich pod dowództwem gen. Tadeusza Bylewskiego, powstał też Związek Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie. Na terenie Rosji powstał także Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) z Władysławem Raczkiewiczem na czele.
Żołnierze Legionów Polskich udowodnili swoją wartość bojową w czasie wiosenno- letnich walk na Wołyniu w 1916 roku. W październiku 1916 roku z trzech brygad legionowych utworzono Polski Korpus Posiłkowy pod dowództwem pułkownika Stanisława Szeptyckiego. W końcu 1916 roku żołnierze Polskiego Korpusu Posiłkowego pochodzący z Królestwa Polskiego zostali skierowani do dyspozycji dowództwa niemieckiego. Gubernator warszawski, gen. Hans Beseler, rozpoczął formowanie z nich Polskiej Siły Zbrojnej. Polacy pochodzący z Galicji zostali zatrzymani w Polskim Korpusie Posiłkowym pod dowództwem austriackim.
W lipcu 1917 roku zażądano od Polaków służących w Polskiej Sile Zbrojnej złożenia przysięgi wierności państwom centralnym. Piłsudski przekazał oficerom legionowym swoje stanowisko w sprawie przysięgi. Uważał, że wspólna droga Polaków z Austriakami i Niemcami skończyła się. W interesie Polski leżało teraz zwycięstwo Ententy. W tej sytuacji należy odmówić złożenia przysięgi. W czasie składania przysięgi większość żołnierzy pochodzących z I i II Brygady odmówiła jej złożenia. Internowano ich w obozach jenieckich. Szeregowych umieszczono w Szczypiornie koło Kalisza, a oficerów w Beniaminowie w pobliżu Warszawy. Jednocześnie dokonano aresztowań wśród działaczy Polskiej Organizacji Wojskowej. 22 lipca 1917 roku władze okupacyjne aresztowały Piłsudskiego i Sosnkowskiego. Po pobycie w różnych obozach niemieckich osadzono ich ostatecznie w twierdzy magdeburskiej.
Po kryzysie przysięgowym i aresztowaniach związanych z kryzysem przysięgowym Tymczasowa Rada Stanu utraciła całkowicie popularność w społeczeństwie polskim i w sierpniu 1917 roku podała się do dymisji. Próbując wyjść z impasu cesarze Niemiec i Austro-Węgier powołali we wrześniu 1917 roku w Warszawie Radę Regencyjną jako formalnie najwyższą władzę tymczasową w Królestwie Polskim do czasu objęcia tronu przez króla lub regenta. W jej skład weszli: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrowski, premierem rządu Rady Regencyjnej został zaś Jan Kucharzewski. Było to ciągle za mało by zaspokoić rosnące oczekiwania społeczeństwa polskiego. Rada popierana była przez ugrupowania konserwatywne, natomiast bojkotowana przez stronnictwa niepodległościowe.
7 października 1917 roku obalono w Piotrogrodzie Rząd Tymczasowy, a II Zjazd Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich proklamował przejęcie władzy w Rosji przez Rady. W przewrocie wzięły udział tysiące zrewolucjonizowanych żołnierzy Polaków. Stanowisko władz bolszewickich wobec sprawy polskiej określiła początkowo Deklaracja Praw Narodów Rosji z 15 listopada 1917 roku, która zapewniała o prawie tych narodów do „samostanowienia i utworzenia samodzielnego państwa”.
W wyniku rewolucji w Rosji, Niemcy umocniły swe pozycje na wschodzie. Armia rosyjska rozsypała się do reszty, a władze bolszewickie postawiły sprawę pokoju na pierwszym planie. Rozmowy pokojowe między delegacjami państw centralnych i bolszewików rozpoczęły się w Brześciu Litewskim 22 grudnia 1917 roku. Ostatecznie pokój podpisano 3 marca 1918 roku w Brześciu. Oznaczał on otwarcie ogromnych obszarów od Bałtyku do Morza Czarnego dla ekspansji niemieckiej i austro-węgierskiej w ramach planu zwanego Mitteleuropa. Traktat brzeski, oddający Ukrainie Chełmszczyznę, był katastrofą dla sprawy polskiej. Kwestię polską uznano tam za sprawę wewnątrzniemiecką. Na znak protestu Rada Regencyjna ogłosiła specjalne orędzie nazywając układ rozbiorem Polski, a premier Kucharzewski ustąpił ze stanowiska. Na wieść o warunkach pokoju brzeskiego Polski Korpus Posiłkowy gen. Hallera wypowiedział posłuszeństwo Austrii i przedarł się pod Rarańczą na Wołyniu przez front, by połączyć się z wojskami II Korpusu Polskiego wyłonionego z armii rosyjskiej. Połączone siły polskie stoczyły przegraną bitwę pod Kaniowem i zostały przez Niemców rozbrojone i internowane. Po wielu aresztowaniach, prześladowaniach, żołnierze polscy, którzy uniknęli ujęcia na Ukrainie, przeszli przez Murmańsk, a stamtąd przedostali się do Francji. Drogę tę przebył też gen. Haller.
Wobec umiędzynarodowienia sprawy polskiej przez strony najbardziej zainteresowane - Niemcy i Rosję - głos w tej kwestii zaczęli zabierać przywódcy zachodni. Premier brytyjski David Lloyd George oświadczył, że niepodległa Polska stanowi „konieczność dla bytu Europy Zachodniej”, prezydent USA Wilson wygłosił słynną 14-punktową mowę, w punkcie 13. stwierdził: „Powinno być stworzone niepodległe państwo polskie, które winno obejmować ziemie zamieszkałe przez ludność bezsprzecznie polską...”.
Groźba dla niepodległości Polski narastała tymczasem w rozkładanej rewolucyjnym bezprawiem Rosji. W styczniu 1918 roku władze bolszewickie podporządkowały Komisję Likwidacyjną specjalnemu Komisariatowi Polskiemu Rady Komisarzy z Julianem Leńskim-Leszczyńskim na czele. Po zamachu na Wł. Lenina w lecie 1918 roku bolszewicy rozpętali jawny terror. Zlikwidowano wszystkie niezależne instytucje i pisma polskie.
Na szczęście dla sprawy polskiej I wojna światowa rozstrzygnęła się na froncie zachodnim. Od połowy 1918 roku sytuacja wojskowa i ekonomiczna państw centralnych nieustannie się pogarszała. Wzrost zaangażowania USA oraz klęski wojsk niemieckich we Francji, a austriackich na froncie włoskim wiosną i latem 1918 roku zaczęły przechylać szalę zwycięstwa na stronę Ententy.
7 października 1918 roku Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego formując zasady niepodległości Polski na podstawie 13. punktu tego programu. Był to pierwszy akt władzy polskiej proklamujący odbudowę.
Władze okupacyjne w Królestwie Polskim nie godziły się na program Rady Regencyjnej, ale nie były w stanie zapobiec utracie kontroli nad Królestwem Polskim. 23 października Rada Regencyjna powołała nowy rząd Józefa Świerzyńskiego. Ogłosił on pobór rekruta do Polskiej Siły Zbrojnej. Pragnąc podkreślić niezależność swego gabinetu, Świerzyński nie ubiegał się o uznanie go przez Beselera, lecz zwrócił się do paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego o reprezentowanie go na zewnątrz. Wraz ze słabnięciem okupantów Rada Regencyjna traciła monopol władzy w Królestwie.
W zaborze pruskim ostatnie miesiące wojny przyniosły ożywienie wśród polskich kół niepodległościowych. W lutym 1918 roku powstała Polska Organizacja Wojskowa zaboru pruskiego, a w lipcu - Centralny Komitet Obywatelski. W szybszym tempie zmieniało się w Galicji, w październiku powołano do życia polską Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, a następnie w Krakowie Polską Komisję Likwidacyjną. W Krakowie zaczęła rozbrajać zaborców młodzież, legioniści pod dowództwem pułkownika Bolesława Rosji usunęli z Krakowa załogę austriacką. W Lwowie rozpoczęły się walki polsko-ukraińskie, w których brała udział młodzież (Orlęta Lwowskie).
Sytuacja w kraju stawała się coraz bardziej napięta, w nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. Powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Daszyńskim na czele.
11 listopada 1918 roku Rada Regencyjna podporządkowała się Piłsudskiemu, który 10 listopada został wypuszczony z więzienia w Magdeburgu. Po rozmowach z Ignacym Daszyńskim i ustąpieniu jego rządu, misję utworzenia nowego rządu powierzono Jędrzejowi Moraczewskiemu.
22 listopada Piłsudski i Moraczewski podpisali dekret stwierdzający, iż Polska jest republiką i że do zwołania Sejmu Ustawodawczego najwyższą władzę sprawować będzie Józef Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.
Po wielu latach na nowo na mapie świata pojawiła się nazwa państwo polskie. Młode państwo czekało wiele trudnych reform, a nade wszystko połączenie w jedną państwowość wszystkich ziem polskich.


Bibliografia:
1. Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia Państwa i Prawa polskiego, Warszawa 1985.
2. Stefan Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918.
3. Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1914-1990, Warszawa 1991.
4. Henryk Zieliński, Historia Polski 1914-1939, Ossolineum 1985.


Autor: Grażyna Lipczuk-Kalisz