SĄDOWNICTWO POWSZECHNE W RP – praca ogólna dla wosowców
„prawo, to pewien nakaz rozumu mający na celu dobro wspólne, ogłoszony przez tego, kto sprawuje pieczę nad wspólnotą.”
(Święty Tomasz z Akwinu)
Sądy powszechne jako element władzy sądowniczej
Sądy powszechne tworzą: prezes, wiceprezes natomiast w obszerniejszych i wyższych instancyjnie sądach wiceprezesi i sędziowie. Powołuje ich Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Celem ogólnym ich działania jest rozstrzyganie spraw z zakresu prawa: karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego jak również prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, z wyłączeniem spraw ustawowo przypisanych innym organom sądowym.
I.1. Pojęcie władzy sądowniczej
Monteskiuszowska idea podziału władzy zaowocowała wzmocnieniem pozycji sądownictwa, nie tylko w Rzeczypospolitej Polskiej ale w całym demokratycznym świecie. Władza sądownicza jest niezależna od pozostałych organów państwowych, wobec tego sędziowie oraz członkowie trybunałów, wydający różne wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Pojęcie wymiaru sprawiedliwości jest ogólnie znane i używane. Zawsze kojarzy się ono z działalnością sądów, prokuratorów czasem również policji. Powszechne znaczenie pojęcia wymiar sprawiedliwości to karanie przestępców, ewentualnie rozstrzyganie sporów w sprawach majątkowych lub rodzinnych. Konstytucja RP nie zawiera pewnej definicji wymiaru sprawiedliwości, ale w naukach społecznych "sprawiedliwość" oznacza zawsze postulat jednakowego traktowania ludzi według pewnych założonych kryteriów.
W Polsce o podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej proklamuje artykuł 10 konstytucji, natomiast w artykule 56 ust. 1 ustanawia się wyłączność sądów w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Oznacza to zakaz wykonywania tej funkcji przez inne organy. Istnieją jednakże wyjątki od tej zasady. Możliwe są one tylko na podstawie upoważnienia zawartego w konstytucji. Powodem ustanowienia takich wyjątków jest fakt, iż spory między stronami mogą mieć różny charakter - nie tylko jak to się najczęściej przyjmuje cywilny lub karny.
Niezawisłość ma wymiar indywidualny i instytucjonalny, oznacza istnienie takich rozwiązań prawnych, które nie dopuszczają wywierania jakichkolwiek nacisków na sędziego oraz sąd i ingerencji w rozstrzygane sprawy. Jeżeli zaś chodzi o niezależność to ogólna zasada mówi, że inne organy władzy swoje uprawnienia administracyjne względem władzy sądowniczej powinny realizować w taki sposób, aby nie wpływać na treść orzeczeń sądowych. Wymiar sprawiedliwości bowiem, jest działalnością państwa sprawowaną przez niezawisłe sądy, które rozstrzygają konflikty prawne w drodze procesu. W Polsce wymiar sprawiedliwości sprawują: Sąd Najwyższy, sądy apelacyjne, rejonowe, wojewódzkie, szczególne.
Wymiar sprawiedliwości funkcjonuje w oparciu o przepisy prawa. Niezawisłość wymiaru sprawiedliwości zagwarantowana jest w konstytucji i właśnie to odróżnia wymiar sprawiedliwości od innych organów orzekających państwowych i społecznych.
I.2. System organów wymiaru sprawiedliwości
Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz. Wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne.
I.2.1. Sąd Najwyższy
Dla pozycji ustrojowej i funkcji Sądu Najwyższego zasadnicze znaczenie posiada art. 183 ust. 1 Konstytucji, który stanowi ,że Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. W skład Sądu Najwyższego wchodzą: Pierwszy Prezes, prezesi oraz sędziowie. Sąd Najwyższy jest organem złożonym
i dzieli się na cztery Izby: Administracyjną; Pracy i Ubezpieczeń; Cywilną; Karną
i Wojskową. Konstytucja określa, że Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Pierwszy Prezes powoływany jest na sześcioletnią kadencję. Sąd Najwyższy posiada szereg istotnych kompetencji wynikających z Konstytucji i ustaw. Najważniejszą grupą kompetencji jest stwierdzenie ważności wyborów do Sejmu i Senatu, Prezydenta oraz ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego.
I.2.2. Naczelny Sąd Administracyjny – sądy administracyjne
Konstytucja ustanawia generalną zasadę sądowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości i powierza jego realizację obok innych rodzajów sądów także sądom administracyjnym. Natomiast Ustawa zasadnicza stanowi, że Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej, przy czym kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Postawą prawną ustroju i organizacji Naczelnego Sądu Administracyjnego stanowi obecnie ustawa z dnia 6 lipca 1995 r. O Naczelnym Sądzie Administracyjnym. W skład naczelnego Sądu Administracyjnego wchodzą: Prezes, wiceprezesi, prezesi ośrodków zamiejscowych oraz sędziowie. W świetle Konstytucji sposób powoływania Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego jest tożsamy z trybem powołania Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. Powołuje go Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego.
I.2.3. Sądy wojskowe
Instytucja sądów wojskowych przewidziana została w Konstytucji. Utrzymywanie sądownictwa wojskowego uzasadnia zazwyczaj konieczność posiadania przez armię sądownictwa gotowego do działania w czasie wojny, specjalizacją sędziów w zakresie życia wojskowego oraz w sprawach objętych tajemnicą wojskową dotyczącą ważnych interesów obronności kraju. Podstawą prawną ustroju i właściwości sądów wojskowych jest ustawa mówiąca o prawie o ustroju sądów wojskowych. Sądy te sprawują wymiar sprawiedliwości w Siłach Zbrojnych w sprawach karnych.
I.2.4. Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny który jest organem odrębnym od pozostałych sądów.
Składa się z 15 sędziów wybieranych przez sejm na 9- letnią kadencję, która ma charakter indywidualny. Prezesa i wiceprezesa powołuje prezydent. Orzeczenia Trybunału mają charakter ostateczny. Trybunał Konstytucyjny ma swoje zadania i funkcje, a mianowicie:
a. Orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją. Z wnioskiem o to mogą wystąpić: prezydent, marszałek sejmu, marszałek senatu, prezes Rady Ministrów, minimum 50 posłów lub 30 senatorów, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich.
a. Orzeka o zgodności z konstytucją celów i działalności partii politycznych.
b.1 Orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi.
b.2 Rozpatruje skargi konstytucyjne.
b.3 Badać zgodność z konstytucją aktów prawnych wydawanych przez organy centralne.
b.4 Rozstrzyga spory kompetencyjne między centralnymi organami państwa.
b.5 Orzeka o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta.
Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w
sprawach wymienionych w art. 188 podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski". Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny dwunastu miesięcy. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał Konstytucyjny określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zapadają większością głosów. Z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego wystąpić mogą: Prezydent Rzeczypospolitej, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów,
30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw
Obywatelskich, Krajowa Rada Sądownictwa, organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, kościoły i inne związki wyznaniowe, Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub
ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.
Sędziom Trybunału Konstytucyjnego zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w okresie zajmowania stanowiska nie mogą należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Sędzia Trybunału Konstytucyjnego nie może być, bez uprzedniej zgody Trybunału Konstytucyjnego, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności.
Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego
toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
I.2.5. Trybunał Stanu
Trybunał Stanu jest organem sądowym, który sądzi najwyższych urzędników państwowych. W jego skład wchodzą przewodniczący, dwóch zastępców oraz 16 członków wybieranych przez sejm na czas jego kadencji. Przewodniczącym Trybunału Stanu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. Trybunał Stanu rozpatruje sprawy na poziomie dwóch instancji. W pierwszej instancji orzeka w składzie przewodniczący i czterech członków, a w drugiej przewodniczący i sześciu członków. Od wyroku wydanego w drugiej instancji nie ma kasacji.
Za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub
w zakresie swojego urzędowania, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą: Prezydent Rzeczypospolitej, Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą również posłowie
i senatorowie. Rodzaje kar orzekanych przez Trybunał Stanu określa ustawa. Zastępcy przewodniczącego Trybunału oraz co najmniej połowa członków Trybunału Stanu powinni mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Przewodniczącym Trybunału Stanu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. Członkowie Trybunału Stanu w sprawowaniu funkcji sędziego Trybunału Stanu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Członek Trybunału Stanu nie może być bez uprzedniej zgody Trybunału Stanu, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Członek Trybunału Stanu nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się przewodniczącego Trybunału Stanu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
I.2.6. Krajowa rada sądownictwa
Status Krajowej Rady Sądownictwa uregulowany został w Konstytucji. W świetle przepisów Ustawy zasadniczej Krajowa Rada Sądownictwa ukształtowana została jako konstytucyjny organ państwa stojący na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Ponadto przyznała Krajowej Radzie Sądownictwa prawo występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności z Konstytucją aktów normatywnych dotyczących niezależności sądów i niezawisłości sędziów. W świetle ustawy do kompetencji Krajowej Rady Sądownictwa należy:
a) rozpatrywanie kandydatur na stanowiska sędziów Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, sądów powszechnych i sądów wojskowych oraz przedstawianie Prezydentowi RP wniosków o ich powołanie,
b) rozpatrywanie i rozstrzyganie wniosków o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe ze względu na powagę stanowiska sędziowskiego,
c) określenie ogólnej liczby członków Sądu Dyscyplinarnego i Wyższego Sądu Dyscyplinarnego oraz wskazywanie liczby członków sądów dyscyplinarnych wybieranych odpowiednio przez zgromadzenie ogólne sędziów Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, zebranie zgromadzeń ogólnych sędziów w sądach okręgowych,
d) wyrażanie zgody na dalsze zajmowanie stanowiska przez sędziego który przekroczył 65 lat życia,
e) wypowiadanie się w sprawach zasad etyki zawodowej sędziów,
f) wysłuchiwanie informacji Pierwszego Prezesa sądu najwyższego, ministra Sprawiedliwości, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego i Przewodniczącego Wyższego Sądu Dyscyplinarnego o działalności sądów oraz wypowiadania się o stanie kadry sędziowskiej,
g) wyrażanie stanowiska co do propozycji zmian ustroju sądów, a także innych sprawach dotyczących warunków ich funkcjonowania,
h) zapoznawanie się z projektami aktów normatywnych dotyczących sądownictwa,
i) opiniowanie programów szkolenia aplikantów, zakresu oraz sposobu przeprowadzania egzaminów sędziowskiego i ustalania jego wyników, a także zasady oceny pracy asesorów sądowych,
j) wyrażanie opinii w sprawach dotyczących sędziów i sądów, wniesionych pod obrady Rady przez Prezydenta RP, inne organy państwowe, a także przez zgromadzenie ogólne sędziów.
I.3.Zasada dwuinstancyjności
Dwuinstancyjność postępowania przed sądami wymaga konstytucja. Dziś skargi na decyzje administracji publicznej rozpatruje Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie oraz jego oddziały zamiejscowe w kraju. W postępowaniu przed nimi nie ma jednak II instancji, tylko rewizja nadzwyczajna, którą rozpatruje Sąd Najwyższy. Jest to niezgodne z konstytucją, która gwarantuje dwuinstancyjność postępowania przed wszystkimi sądami. "To historyczny moment; po raz pierwszy w historii Polski wprowadzamy dwie instancje w tym sądownictwie, czego nie było także w II RP" - mówił sprawozdawca komisji Ryszard Kalisz (SLD). Popierając projekty, posłowie koalicji rządowej podkreślali, że zgodnie z konstytucją, do 17 października 2002 r. trzeba w polskim prawie zapisać dwuinstancyjność sądownictwa administracyjnego. W czwartkowych głosowaniach Sejm m.in. przesądził, że skarżącego przed sądem będą mogli reprezentować nie tylko adwokaci lub radcy prawni, ale także doradcy podatkowi i rzecznicy patentowi. Postępowanie sądowe powinno być co najmniej dwuinstancyjne. Stwarza to pewien zakres bezpieczeństwa dla obywateli i możliwość naprawienia ewentualnych błędów i niedociągnięć w dochodzeniach prokuratorskich i orzeczeniach sądów I instancji. Mamy prawo do postępowania odwoławczego przed sądem II instancji. Postępowanie to polega na ponownym rozpatrzeniu i rozstrzygnięciu sprawy, która była rozstrzygana przez organ I instancji. Organ odwoławczy ma obowiązek podjęcia wszelkich czynności mających na celu ustalenie stanu faktycznego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia, a także usuwać naruszenia związane z podejmowanymi czynnościami procesowymi. Organ odwoławczy ma obowiązek podjęcia wszelkich czynności mających na celu ustalenie stanu faktycznego sprawy zgodnie z zasadą prawdy materialnej oraz wykrycia wszelkich nieprawidłowości w działaniu organu I instancji. Aby zasada dwuinstancyjności została zrealizowana konieczne jest, aby rozstrzygnięcia te poprzedzały dwa odrębnie przeprowadzone procesy sądowe. Musi ono również dotyczyć tego samego zarzutu. Jeżeli tak nie jest, jeżeli wydanie decyzji nastąpiło z pogwałceniem zasady dwuinstancyjności, godzi to wtedy w podstawowe prawa i gwarancje procesowe obywateli i musi być oceniane jako rażące naruszenie prawa. Przykładem wykorzystania tej zasady naruszenia dwuinstancyjności sądów jest sprawa Lwa Rywina.
Lew Rywin – za pośrednictwem swoich pełnomocników – wniósł skargę konstytucyjną do Trybunału Konstytucyjnego. W ocenie jednego z pełnomocników procesowych: „nasz klient został skazany przez sąd apelacyjny na podstawie zupełnie innej kwalifikacji, niż przez sąd pierwszej instancji. Jego zdaniem, w ten sposób Rywin został pozbawiony jednej instancji odwoławczej”.
I.5. Zasada domniemania kompetencji sądów
Zgodnie z Konstytucją sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych do właściwości innych sądów.
Zasada ta oznacza domniemanie kompetencji sądów powszechnych do rozpoznawania i rozstrzygania wszelkich spraw, jeśli tylko wyraźny przepis ustawowy nie przekazał ich do właściwości innych organów.
Sądy powszechne rozpatrują, zatem sprawy z zakresu:
- prawa karnego,
- prawa cywilnego,
- prawa rodzinnego i opiekuńczego,
- prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
- oraz inne sprawy, które tym sądom zostały przekazane odrębnymi ustawami (np. sprawy związane z wyborami).
II.Geneza sądownictwa powszechnego w Polsce
II.1 historia sądownictwa polskiego w czasach nowożytnych i w wieku XIX
W ustroju feudalnym trudno wskazać wyraźnie sąd, który byłby najwyższym, ponieważ istotą ustroju feudalnego był podział społeczeństwa na stany, z których każdy rządził się swoim odrębnym prawem i w zasadzie podlegał swoim sądom. Ponadto dla wskazania najwyższego sądu niezbędne jest wykształcenie się hierarchii jako rezultatu systemu odwoławczego, który w zasadzie w średniowieczu nie istniał. W najważniejszym systemie prawa w Polsce - w prawie dla stanu szlacheckiego - stosunkowo nowocześnie skonstruowana apelacja wprowadzona została kodeksem procesowym (tym samym dla postępowania cywilnego i karnego) Formuła procesu z 1523 r. Dalszą konsekwencją było powołanie w 1578 r. Trybunału Koronnego (w 1581 r. Trybunału Litewskiego) jako sądu najwyższej instancji. Znamienne, że Trybunał był sądem oddzielonym od władzy ustawodawczej i wykonawczej, zaś sędziowie byli wybierani corocznie na sejmikach szlacheckich. Trybunał nie był sądem królewskim; był to sąd szlachty, która była suwerenem politycznym w demokratycznej Rzeczypospolitej szlacheckiej.
W XIX wieku, po utracie przez Polskę niepodległości, na ziemiach polskich funkcjonowały jedynie okresowo organizmy autonomiczne. W Księstwie Warszawskim (1807-1815) po raz pierwszy wprowadzona została, na wzór francuski, nowoczesna instytucja kasacji. Funkcje sądu kasacyjnego pełniła Rada Stanu. Po 1815 r. w Królestwie Polskim dla rozpatrywania skarg kasacyjnych w sprawach cywilnych powołany został Sąd Najwyższej Instancji; ówczesna kasacja nabrała jednak cech rewizji. Po nieudanych antyrosyjskich powstaniach okupant rosyjski stopniowo zlikwidował odrębny polski system sądowy, zastępując go rosyjskim, nie znającym kasacji.
II.2.II Rzeczpospolita
Po długim okresie niewoli i rozbioru ziem polskich między trzy ościenne mocarstwa (Rosję, Niemcy, Austrię), u schyłku I wojny światowej Polacy przystąpili do odbudowy niepodległego państwa polskiego. Stworzenie systemu sądownictwa polskiego, z Sądem Najwyższym [SN] na czele, w 1917 r. wyprzedziło formalne powstanie niepodległego państwa polskiego, w tym także odtworzenie innych organów państwowych. Przepisy z 1917 r. o tymczasowym zorganizowaniu sądów polskich postawiły SN na czele całej organizacji utworzonego wówczas sądownictwa. SN składał się z dwóch izb: Cywilnej i Karnej. Na czele każdej z izb stał prezes, zaś na czele całego SN pierwszy prezes; został nim wówczas Stanisław Śrzednicki, jedyny Polak w byłym zaborze rosyjskim, który pełnił funkcję wiceprezesa sądu. Sędziowie i prezesi SN mianowani byli przez ówczesne tymczasowe władze polskie spośród kandydatów wybranych na zgromadzeniach prawników. Ówczesny SN był sądem kasacyjnym, a ponadto zadaniem jego było wyjaśnianie obowiązującego prawa; był również sądem dyscyplinarnym dla funkcyjnych sędziów i prokuratorów. Nie zrealizowano natomiast koncepcji powołania trzeciej izby administracyjnej, która pełniłaby rolę sądu administracyjnego; później (1922) w Polsce powołano odrębny system sądownictwa administracyjnego.
W pierwszych tygodniach niepodległości i walki o jej utrzymanie, Naczelnik Państwa - Józef Piłsudski - wydał dekret z 8 lutego 1919 r. normujący organizację oraz kompetencje SN. SN stopniowo przejmował kompetencje swoich odpowiedników niemieckiego i austriackiego, a także przejął obowiązki austriackiego Najwyższego Trybunału Administracyjnego [NTA], które wypełniał do powołania polskiego NTA w 1922 r. Przejęcie obowiązków najwyższych sądów niemieckiego i austriackich pociągnęło za sobą reorganizację struktury wewnętrznej SN: okresowo powołano trzy dalsze izby (razem było pięć), w tym izbę dla spraw administracyjnych (do 1922 r.). SN orzekał w składzie trzyosobowym, ale mógł również orzekać w składzie całej izby, a nawet zgromadzenia ogólnego sędziów SN. Przy SN powołani byli prokuratorzy SN z pierwszym prokuratorem SN na czele.
Na przełomie 1918/1919 r. zorganizowane zostało odrębne sądownictwo wojskowe, w strukturach którego znajdował się osobny Najwyższy Sąd Wojskowy. Stan ten utrwaliła konstytucja i utrzymany został do końca II RP
II.3 Okres do unifikacji ustroju sądów powszechnych 1921 – 1928/9
W 1921 r. uchwalona została demokratyczna i liberalna konstytucja. Konstytucja przyjmowała Monteskiuszowską zasadę trójpodziału władz. Niezależne sądownictwo w tym systemie miało być gwarancją praw podmiotowych jednostki. M.in. jako zasady konstytucyjne stanowiła, że nikt nie może być pozbawiony sądu, któremu z mocy prawa podlega oraz że żadna ustawa nie może obywatelowi zamykać drogi sądowej. Zasadą konstytucyjną była m.in. niezawisłość sędziowska; sędziowie podlegali tylko ustawom. Mianowani byli przez prezydenta; byli nieusuwalni. Konstytucja gwarantowała sędziom immunitet. Konstytucja stanowiła tylko ogólnie, że ustrój wszystkich sądów uregulowany zostanie ustawami, ale dla SN czyniła wyjątek: normą konstytucyjną ustanawiała SN dla spraw cywilnych i karnych, przesądzając tym samym zakres jego kompetencji. Ponadto konstytucja przekazywała do kompetencji SN rozstrzyganie o ważności zaprotestowanych wyborów do parlamentu (sejmu oraz senatu). Podstawy prawne funkcjonowania oraz ustrój SN w następnych latach nie ulegały istotnej zmianie.
II.4 Po unifikacji sądownictwa 1929 - 1939
Prace nad unifikacją sądownictwa rozpoczęte wkrótce po odzyskaniu niepodległości trwały do 1928 i zostały zakończone wydaniem jednolitego dla całego państwa prawa o ustroju sądów powszechnych, które weszło w życie 1 I 1929. Prawo to regulowało również organizację prokuratury. Zasady sądownictwa polskiego określono już w Konstytucji marcowej z 1921. Zgodnie z zasadą trójpodziału władz sądy miały być organami narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwości, niezależnymi od władzy ustawodawczej i wykonawczej; sędziów mianował Prezydent RP. W 1928 wprowadzono jednolite dla całego państwa następujące sądy powszechne: grodzkie, rozpoznające drobniejsze sprawy cywilne i karne; okręgowe, rozpoznające w I instancji poważniejsze sprawy cywilne i karne oraz środki odwoławcze od orzeczeń sądów grodzkich i postanowień sędziów śledczych; apelacyjne, rozpoznające przede wszystkim skargi apelacyjne od orzeczeń sądów okręgowych wydanych w I instancji, oraz Sąd Najwyższy. Terytorialny zasięg działalności sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych nie odpowiadał administracyjnemu podziałowi kraju na województwa, powiaty i gminy. Sądy grodzkie i sądy okręgowe (w części spraw rozpatrywanych w I instancji) orzekały w składzie jednego sędziego; sądy wyższych instancji orzekały w składzie kolegialnym sędziów zawodowych.
W niektórych sądach okręgowych utworzono wydziały handlowe, w których komplet sądzący składał się z sędziego jako przewodniczącego oraz 2 ławników (tzw. sędziów handlowych). Utworzone 1928 sądy pracy funkcjonowały przy sądach grodzkich lub oddzielnie; orzekały w sprawach ze stosunku pracy w składzie sędziego zawodowego i 2 ławników, z których jeden reprezentował grupę pracodawców, a drugi grupę pracowników. Zgodnie z Konstytucją marcową 1921 prawo o ustroju sądów powszechnych zawierało również przepisy o sędziach pokoju, którzy mieli być wybierani przez ludność, oraz o sądach przysięgłych; przepisy te nie zostały jednak zrealizowane. Sady przysięgłych działały tylko w Małopolsce, gdzie istniały już w okresie zaborów. Po wejściu w życie Konstytucji kwietniowej 1935, która nie przewidywała udziału czynnika społecznego w sądownictwie, nastąpiło (ustawa z 1938) formalne zniesienie instytucji sądów pokoju i sądów przysięgłych; łączyło się to z tendencjami ograniczania i likwidacji demokratycznych instytucji przewidzianych Konstytucją marcową. W zakresie środków odwoławczych obowiązywała trójinstancyjność oparta na wzorach francuskich; od orzeczeń I instancji zapadłych w sądach grodzkich lub okręgowych przysługiwała apelacja do sądu II instancji, tj. okręgowego lub apelacyjnego. Od orzeczeń sądów II instancji przysługiwała kasacja do Sądu Najwyższego.
Sądownictwo wojskowe było całkowicie wyodrębnione i miało instancję najwyższą — Najwyższy Sąd Wojskowy. W zakresie sądownictwa administracyjnego utworzono 1922 jedynie Najwyższy Trybunał Administracyjny, który orzekał o legalności orzeczeń i zarządzeń administracyjnych wydanych w ostatniej instancji.
W 1939 r. okupanci - Niemcy i Związek Radziecki - nie dopuścili do dalszego działania SN, mimo że Niemcy na części ziem polskich (tzw. Generalna Gubernia) dopuścili funkcjonowanie sądów polskich w ograniczonym zakresie, ale bez SN.
II.5 Od Polski Ludowej do III Rzeczypospolitej
W pierwszych latach po wojnie rozpoczęły działalność sądy powszechne na podstawie przedwojennych przepisów o ustroju sądów. Uruchomiono sądy: grodzkie, okręgowe, apelacyjne oraz Sąd Najwyższy; powołano w zasadzie dawną kadrę sędziów, uzupełniono ją , zatrudniając w trybie nadzwyczajnym osoby, które przeszkolono prawniczo w trybie przyspieszonym w sześciu średnich szkołach prawniczych. Nabór do sądownictwa miał głównie charakter polityczny i bardziej liczyła się dyspozycyjność wobec władzy komunistycznej niż wiedza prawnicza. Sprawy najważniejsze z punktu widzenia politycznego i gospodarczego przekazano nowo utworzonym specjalnym organom sądowym. Należały do nich: sądy wojskowe, które rozpoznawały również sprawy osób cywilnych oskarżonych o najpoważniejsze przestępstwa przeciwko państwu; specjalne sądy karne, powołane do sądzenia spraw zdrajców narodu i zbrodniarzy hitlerowskich; przejściowo (1945–46) działał Najwyższy Trybunał Narodowy, powołany do sądzenia spraw zbrodniarzy wojennych. Niektóre sprawy o przestępstwa gospodarcze i o spekulację przekazano do właściwości Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Po wojnie działały również sądy pracy, powołane do rozstrzygania sporów ze stosunku pracy, na podstawie przepisów z okresu międzywojennego; 1950 ich kompetencje przekazano sądom powszechnym. Cechą charakterystyczną sądownictwa 1944–50 było znaczne ograniczenie zakresu jurysdykcji sądowej oraz sądowego trybu zwyczajnego; zniesiono instytucję sędziego śledczego, a prokurator wydawał decyzje niepodlegające kontroli sądowej. Nowa organizacja sądownictwa weszła w życie I 1951 i wprowadziła następujące zmiany:
1) w miejsce sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych powołano sądy powiatowe i wojewódzkie;
2) w miejsce dawnego trójinstancyjnego systemu odwoławczego z apelacją i kasacją wprowadzono system dwuinstancyjny z rewizją jako jedynym środkiem odwoławczym w postępowaniu cywilnym i karnym;
3) wprowadzono rewizję nadzwyczajną od prawomocnych orzeczeń sądowych, rozpoznawaną przez Sąd Najwyższy, oraz wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej ustalane przez ten sąd;
4) wprowadzono zasadę udziału ławników ludowych w postępowaniu cywilnym i karnym w I instancji;
5) prokuratura (dotychczas związana organizacyjnie z sądownictwem powszechnym) została wydzielona z resortu sprawiedliwości. Reformom tym towarzyszyło rozszerzanie kompetencji sądów powszechnych oraz likwidacja organów specjalnych powołanych w pierwszych latach powojennych.
W 1955 wyłączono spod kompetencji sądów wojskowych sprawy o przestępstwa osób cywilnych, funkcjonariuszy MO i organów bezpieczeństwa publicznego, z wyjątkiem spraw o szpiegostwo. W 1975 w związku z nowym podziałem administracyjnym, w miejsce sądów powiatowych wprowadzono sądy rejonowe.
Po 1989 sądownictwo przeszło gruntowną odnowę. Rozwiązano Sąd Najwyższy w dotychczasowym składzie i sędziów tego Sądu powołano na nowo. Podjęto także próbę usunięcia z urzędu sędziów innych sądów, na podstawie ustawy z 1998 O odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, którzy w latach 1944–1989 sprzeniewierzyli się niezawisłości sędziowskiej. W 1989 zlikwidowano Państwowy Arbitraż Gospodarczy. Kolejna strukturalna reforma organizacji sądownictwa została przeprowadzona 1990; powołano sądy apelacyjne, powierzając im rozpoznanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów wojewódzkich i odciążając tym samym Sąd Najwyższy, któremu 1996 powierzono nowe zadanie, rozpoznawanie kasacji od orzeczeń wydanych w II instancji a także, w ograniczonym zakresie, od prawomocnych orzeczeń wydanych w I instancji. W 1999 w związku z reformą administracyjną kraju, sądy wojewódzkie zostały przemianowane na sądy okręgowe. Zwiększenie obciążeń sądów wymusiło powołanie tzw. wydziałów cywilno-karnych w sądach rejonowych, które stanowiły zalążek przyszłych samodzielnych sądów grodzkich. Od 1980 jest budowana w Polsce struktura sądownictwa administracyjnego, które zgodnie z wymogiem Konstytucji RP jest dwuinstancyjne od 2004; oprócz Naczelnego Sądu Administracyjnego powstały wojewódzkie sądy administracyjne. Od 1985 funkcjonuje też sądownictwo konstytucyjne, do którego zadań należy głównie badanie konstytucyjności prawa.
W postępowaniu przed sądami z reguły obowiązuje zasada kolegialności i udziału czynnika społecznego w sądach I instancji. Postępowanie przed sądami jest dwuinstancyjne: I instancja jest merytoryczna, II — w założeniu jedynie kontrolna. Postępowanie przed sądami jest jawne, a wyłączenie lub ograniczenie jawności dopuszczalne jedynie w granicach określonych w ustawie (np. zachowania w tajemnicy okoliczności z uwagi na ważny interes państwa lub interes prywatny, potrzebę ochrony porządku publicznego lub dobrych obyczajów).
Zadania sądów i przepisy organizacyjne w RP regulują: Konstytucja RP z 1997 (wymienia podstawowe zasady ustrojowe sądownictwa oraz zasady procesowe), prawo o ustroju sądów powszechnych (od 2001), ustawa o Sądzie Najwyższym (od 2003), ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (1985), ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (1989), prawo o ustroju sądów wojskowych (od 1998), prawo o ustroju sądów administracyjnych (od 2004), ustawa o Trybunale Konstytucyjnym (od 1997); tryb postępowania sądowego reguluje Kodeks postępowania cywilnego (od 1964), Kodeks postępowania karnego (od 1998), Kodeks karny skarbowy (od 1989), Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (od X 2001) oraz ustawa Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (od 2004).
W 1999 zniesiono orzecznictwo organów skarbowych w sprawach o niektóre przestępstwa oraz wykroczenia skarbowe i sprawy te przekazano do właściwości sądów, a 2001 zlikwidowano kolegia do spraw wykroczeń. Drogę sądową otwiera się w wielu sprawach należących uprzednio do organów administracyjnych
III ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA POWSZECHNEGO
W sądach powszechnych (w sprawach cywilnych i karnych) orzekają sędziowie powszechni, których status wynika z trybu powołania i dotyczących ich przepisów regulaminu sądowniczego. Sędziowie cywilni i karni są częścią tej samej struktury, której podlegają również prokuratorzy.
Konstytucja gwarantuje niezależność sądownictwa powszechnego od władzy państwowej we wszystkich kwestiach dotyczących interpretacji prawa i oceny faktów.
Nie ma w systemie sądowniczym żadnej struktury hierarchicznej, z wyjątkiem funkcji organizacyjnych i nadzorczych wypełnianych przez kierowników biur.
Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla innych sądów. Sądy powszechne dzielimy na rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Te z kolei dzielimy na wyspecjalizowane wydziały zajmujące się poszczególnymi gałęziami prawa np.
1. Wydział grodzki orzeka w sprawach wykroczeń i drobnych przestępstw, a także w prostych sprawach cywilnych - gdy wartość przedmiotu sporu nie przekracza 5000 złotych.
2.Wydział cywilny zajmuje się sprawami z zakresu prawa cywilnego, takiego na przykład jak spory dotyczące umów cywilnych, własności, najmu; stwierdzenia nabycia czy ustalenia podziału spadku.
3. Wydział karny rozwiązuje sprawy z zakresu prawa karnego, przede wszystkim orzeka w przypadkach popełnienia przestępstwa.
4 Wydział pracy i ubezpieczeń społecznych orzeka w sprawach z zakresu prawa pracy np. bezpodstawne zwolnienie z pracy czy niesprawiedliwe wynagrodzenie za pracę.
5.Wydział rodzinny i nieletnich zajmuje się sprawami dotyczącymi rodzin, a także przestępstw popełnianych przez nieletnich.
6. Wydział penitencjarny zajmuje się sprawami osób odbywającymi karę pozbawienia wolności.
7. Wydział ksiąg wieczystych zajmuje się sprawami hipoteki.
8. Wydział gospodarczy orzeka w sprawach z zakresu prawa gospodarczego, między innymi rozwiązuje spory między firmami.
Wszystkich sędziów, sądów powszechnych mianuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. W myśl art. 180 Konstytucji RP są oni nieusuwalni.
Sądami kierują prezesi mianowani przez Ministra Sprawiedliwości.
Obecnie w Polsce jest 11 sądów apelacyjnych, 45 sądów okręgowych, 323 sądy rejonowe (stan na 1 stycznia 2008 roku).
III.1 Sądy Rejonowe
Sąd Rejonowy to podstawowa jednostka orzekająca wymiaru sprawiedliwości. Jest tworzony dla jednej lub większej liczby gmin i rozpatruje w pierwszej instancji większość spraw sądowych: cywilnych, karnych, rodzinnych i opiekuńczych, gospodarczych oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. W skład sądu rejonowego wchodzi także wydział Ksiąg wieczystych, utworzony do prowadzenia ksiąg wieczystych oraz innych spraw cywilnych z zakresu postępowania wieczystoksięgowego.
III.1.4 Sądy Okręgowe
Sąd Okręgowy to kolejna jednostka orzekająca wymiaru sprawiedliwości działająca w polskim systemie sądownictwa powszechnego. Rozstrzyga on w pierwszej instancji sprawy z zakresu prawa cywilnego, karnego, prawa gospodarczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, a także sprawy o rozwód, jeżeli nie zostały one zakwalifikowane do rozpoznania w sądzie rejonowym. Jest on równocześnie sądem odwoławczym drugiej instancji, rozpatrującym apelacje od spraw rozpatrywanych w pierwszej instancji - w sądzie rejonowym. Posiada wydziały: cywilny, karny, pracy (sąd pracy), gospodarczy (sąd gospodarczy) oraz wydział penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych.
Dodatkowo w sądzie okręgowym w Warszawie, na zasadach wydziału funkcjonuje Sąd Antymonopolowy. Jest to osobna jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony konkurencji, regulacji energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego.
III.1.5 Sąd Apelacyjny
Sąd Apelacyjny rozpoznaje środki odwoławcze (apelacje), jest więc sądem drugiej instancji dla spraw rozpatrywanych w pierwszej instancji w sądzie okręgowym. Dzieli się na wydziały: cywilny, karny oraz pracy i ubezpieczeń społecznych. Dodać należy, że w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie działa również Wydział Lustracyjny, rozpatrujący sprawy współpracy ze służbami specjalnymi z okresu PRL.
Według ustawy z dnia 27 lipca 2001 "Prawo o ustroju sądów powszechnych", wszystkie wymienione powyżej jednostki orzekające wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oraz rozpoznają i rozstrzygają sprawy w postępowaniu jawnym, chyba że przepis ustawy dopuści wyłączenie jawności takiego postępowania.
IV. POZYCJA PRAWNA SĘDZIEGO
IV.1. Niezawisłość sędziowska
Sędziowie w RP są niezawiśli i podlegają jedynie Konstytucji i ustawom (niezawisłość sędziowska). Konstytucja wzmocniła gwarancje niezawisłości sędziowskiej. Są to gwarancje materialne (sędziemu zapewnia się odpowiednie warunki pracy i wynagrodzenia), polityczne (sędzia nie może należeć do partii politycznej i związków zawodowych), sędziowie są nieusuwalni (złożenie sędziego z urzędu, zawieszenie w urzędowaniu czy przeniesienie może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie) oraz przysługuje im immunitet sędziowski: sędzia nie może być bez uprzedniej zgody sądu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Poza określonymi wyjątkami nie można go też aresztować lub zatrzymać. Sędziów wszystkich sądów powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Krajowa Rada Sądownictwa strzeże niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów. Krajowa Rada Sądownictwa wypowiada się także w sprawach etyki zawodowej sędziów.
IV.2. Odpowiedzialnoś dyscyplinarna
Za przewinienia służbowe, w tym za oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawnych i uchybienia godności urzędu, sędzia odpowiada dyscyplinarnie. Karami dyscyplinarnymi są: upomnienie, nagana, usunię¬cie z zajmowanego stanowiska funkcyjnego, przeniesienie na inne miejsce służbowe, wydalenie ze służby sędziowskiej. Do orzekania w sprawach dyscyplinarnych sędziów są powołane sądy dyscyplinarne. W czasie rozprawy zwyczajową formą zwracania się do Sądu jest „Wysoki Sądzie” nawet wówczas, gdy za stołem sędziowskim zasiada jeden sędzia.
Celem organu stosującego prawo urzędnika czy sędziego jest wydanie decyzji zgodnie z prawem. Decyzja powinna być oparta tylko na przepisach prawnych. Nie musi, a często nie powinna uwzględniać argumentów pozaprawnych tj. ekonomicznych, moralnych, społecznych. Sądom nie wolno jest prawa tworzyć ani modyfikować nawet wtedy, kiedy sąd uznają to prawo za niesprawiedliwe lub nieracjonalne. Sędzia ponosi odpowiedzialność tylko za to czy jego decyzja jest zgodna z prawem. Nie ponosi odpowiedzialności za społeczne, ekonomiczne, moralne skutki wydawanych przez siebie decyzji. Sędzia powinien stosować prawo argumentacyjnie. Powinien opierać swoją decyzję na rozważenie wszystkich argumentów pro i contra. Zadaniem sędziego jest nie tylko wydanie decyzji zgodnej z prawem, ale jak najbardziej sprawiedliwiej i racjonalnej. Najlepszej z możliwych w danej sytuacji. Sędzia wydając decyzję powinien opierać się nie tylko na przepisach prawnych, ale powinien brać pod uwagę racje pozaprawne przy wydawaniu decyzji np. racje ekonomiczne, moralne, społeczne, ekologiczne itd. Sędzia, gdy tego wymaga sprawiedliwość lub racjonalność może korygować lub modyfikować istniejące prawo, a nawet odstępować w pewnych sytuacjach od prawa. Sędzia ponosi odpowiedzialność nie tylko za to, że jego decyzja jest zgodna z prawem, ale ponosi również odpowiedzialność za jej moralne, społeczne, ekonomiczne skutki prawne.
IV.3. Przejście w stan spoczynku
Z dniem 1 października 2001 r. weszła w życie ustawa z dn. 27 lipca 2001 r. -
Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.), w której również
znalazły się zapisy dotyczące instytucji stanu spoczynku. Prawo o ustroju sądów powszechnych stanowi, że sędzia przechodzi w stan spoczynku z dniem ukończenia 65 roku życia, chyba że nie później niż na sześć miesięcy przed ukończeniem 65 roku życia oświadczy Ministrowi Sprawiedliwości wolę dalszego zajmowania stanowiska i przedstawi zaświadczenie stwierdzające, że jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego, wydane na zasadach określonych dla kandydata na stanowisko sędziowskie.
Sędzia przechodzi również na swój wniosek w stan spoczynku, z zachowaniem prawa do uposażenia określonego w art. 100 § 2, po ukończeniu 55 lat przez kobietę, jeżeli przepracowała na stanowisku sędziego lub prokuratora nie mniej niż 25 lat, a 60 lat przez mężczyznę, jeżeli przepracował na stanowisku sędziego lub prokuratora nie mniej niż 30 lat. W razie złożenia przez sędziego oświadczenia i przedstawienia zaświadczenia, o których mowa w § 1, sędzia może zajmować stanowisko nie dłużej niż do ukończenia 70 roku życia. Sędzia ten może w każdym czasie przejść w stan spoczynku, składając odpowiednie oświadczenie Ministrowi Sprawiedliwości. W przypadku zaistnienia podstaw do przejścia w stan spoczynku - Minister Sprawiedliwości zawiadamia sędziego o przejściu w stan spoczynku. Przeniesienie sędziego w stan spoczynku może nastąpić, jeżeli z powodu choroby lub utraty sił sędzia uznany został przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków sędziego.
Przeniesienie w stan spoczynku z tego powodu następuje zarówno na wniosek sędziego jak i na wniosek kolegium właściwego sądu; z żądaniem zbadania niezdolności do pełnienia obowiązków przez sędziego i wydania orzeczenia, może występować nie tylko sam zainteresowany, ale także właściwe kolegium sądu (w przypadku sędziego pełniącego
funkcję prezesa sądu okręgowego i apelacyjnego, także Minister Sprawiedliwości).
Orzeczenie w sprawie trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków sędziego, lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych doręcza zainteresowanemu sędziemu oraz odpowiednio prezesowi sądu okręgowego albo apelacyjnego, a w przypadku sędziego pełniącego funkcję prezesa sądu okręgowego albo apelacyjnego - również Ministrowi Sprawiedliwości. Koszty badania i wydania orzeczenia pokrywa Skarb Państwa.
Sędzia może zostać przeniesiony w stan spoczynku, na wniosek kolegium właściwego sądu, jeżeli z powodu choroby lub płatnego urlopu dla poratowania zdrowia nie pełnił służby przez okres roku; do okresu tego wlicza się okresy poprzedniej przerwy w pełnieniu służby z powodu choroby lub płatnego urlopu dla poratowania zdrowia, jeżeli okres czynnej służby nie przekroczył 30 dni.
Ustawa wprowadza jednocześnie możliwość przeniesienia sędziego w stan spoczynku, jeżeli bez uzasadnionej przyczyny nie poddał się badaniu, jeżeli z żądaniem badania wystąpiło kolegium sądu albo Minister Sprawiedliwości. Wreszcie sędzia może być przeniesiony w stan spoczynku, na wniosek Ministra Sprawiedliwości, w razie zmiany ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądowych, jeżeli nie został przeniesiony do innego sądu, zatem tylko i wyłącznie Minister Sprawiedliwości posiada kompetencje do występowania w tych przypadkach z wnioskiem o przeniesienie sędziego w stan spoczynku. Należy podkreślić, iż dotychczas przepis ten nie miał zastosowania w praktyce.
Reasumując: poczynając od dnia 1.10.2001 r. w sprawach przeniesienia sędziego w stan spoczynku, o których mowa w art. 70 i 71 usp decyzję podejmuje Krajowa Rada Sądownictwa na wniosek sędziego, kolegium właściwego sądu albo Ministra Sprawiedliwości. Chodzi tu zatem o przeniesienia w stan spoczynku w przypadku:
- stwierdzenia przez lekarza orzecznika ZUS, iż sędzia jest trwale niezdolny do pełnienia obowiązków sędziego;
- nie poddaniu się przez sędziego bez uzasadnionej przyczyny badaniu przez lekarza orzecznika ZUS;
- niepełnienia służby przez okres jednego roku z powodu choroby lub płatnego urlopu dla poratowania zdrowia;
- zmiany ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądowych.
Od decyzji Krajowej Rady Sądownictwa, wydanej w tych sprawach przysługuje odwołanie do Sądu Najwyższego; odwołanie to wnosi się za pośrednictwem Krajowej Rady Sądownictwa w terminie miesiąca od doręczenia skarżącemu decyzji, zaś odwołanie to może złożyć zarówno zainteresowany sędzia, jak i prezes właściwego sądu, a w sprawach, w których wniosek został złożony przez kolegium sądu albo przez Ministra Sprawiedliwości.
W sytuacji, gdy przeniesienie sędziego w stan spoczynku nastąpiło z uwagi na zmianę ustroju sądów lub zmianę granic okręgów sądowych, sędzia ten będzie miał prawo powrócić na stanowisko zajmowane poprzednio lub otrzymać stanowisko równorzędne poprzednio zajmowanemu, jeżeli ustały przyczyny będące podstawą przeniesienia w stan spoczynku.
W celu zrealizowania tego prawa, sędzia zgłasza zamiar powrotu na stanowisko zajmowane poprzednio albo wniosek o wyznaczenie mu stanowiska równorzędnego do Krajowej Rady Sądownictwa, która w terminie miesiąca wydaje w tej sprawie decyzję; w razie decyzji negatywnej sędziemu przysługiwać będzie odwołanie do Sądu Najwyższego.
Sędzia przechodząc w stan spoczynku nadal zachowuje status sędziego, zmianie ulega natomiast charakter stosunku prawnego, w jakim pozostaje. Cechą podstawową stanu spoczynku jest zaprzestanie wykonywania obowiązków orzeczniczych. Sędzia w stanie spoczynku pozostaje w służbie, zmienia się jedynie element stosunku służbowego. Stąd mają do niego zastosowanie przepisy dotyczące sędziów w stanie czynnym, które dają pogodzić się ze statusem sędziego w stanie spoczynku. Posiadanie statusu sędziego w stanie spoczynku nie tylko wiąże się z możliwością pobierania uposażenia w stanie spoczynku, ale też nakłada na sędziego w stanie spoczynku szereg ograniczeń i obowiązków.
Ograniczenia dotyczące sędziów orzekających i sędziów w stanie spoczynku zawarte w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. znajdują swe uzasadnienie w art. 178 ust. 3 Konstytucji RP.
Sędzia nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkiem zatrudnienia na stanowisku dydaktycznym, naukowo-dydaktycznym lub naukowym w łącznym wymiarze nieprzekraczającym pełnego wymiaru czasu pracy pracowników zatrudnionych na tych
stanowiskach, jeżeli wykonywanie tego zatrudnienia nie przeszkadza w pełnieniu obowiązków sędziego. Jest to zakaz bezwzględny, który obejmuje zatrudnienie jako nawiązanie stosunku pracy na dowolnej podstawie (umowa o pracę, powołanie, wybór, mianowanie). Sędziemu nie wolno także podejmować innego zajęcia ani sposobu zarobkowania, które by przeszkadzało w pełnieniu obowiązków sędziego, mogło osłabiać zaufanie do jego bezstronności lub przynieść ujmę godności urzędu sędziego. Podjęcie „innego zajęcia lub sposobu zarobkowania", o którym traktuje art. 86 § 2 ustawy o ustroju sądów powszechnych, dotyczy wyłącznie działalności o powtarzającym się charakterze, nie będącej zatrudnieniem. Ponadto ustawodawca w art. 86 § 3 cyt. ustawy zakazał podejmowania przez sędziów określonej działalności, enumeratywnie wyliczając poszczególne jej rodzaje.
Sędzia nie może:
1. być członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółki prawa handlowego,
2. być członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółdzielni,
3. być członkiem zarządu fundacji prowadzącej działalność gospodarczą,
4. posiadać w spółce prawa handlowego więcej niż 10% akcji lub udziały przedstawiające więcej niż 10% kapitału zakładowego,
5. prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem bądź pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności.
Od generalnej zasady zakazu podejmowania dodatkowego zatrudnienia przez sędziów, również w stanie spoczynku, ustawodawca przewidział wyjątek w art. 98 § 2 ustawy o ustroju sadów powszechnych, zgodnie z którym sędzia mianowany, powołany lub wybrany do pełnienia funkcji w organach państwowych, samorządu terytorialnego, służby dyplomatycznej, konsularnej lub w organach organizacji międzynarodowych oraz ponadnarodowych działających na podstawie umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospolita Polską nie musi zrzekać się urzędu (stanowiska), o ile przechodzi w stan spoczynku.
W myśl art. 104 usp sędzia w stanie spoczynku obowiązany jest dochować godności sędziego, a za uchybienie godności po przejściu w stan spoczynku, ale też w okresie pełnienia służby czynnej, odpowiada dyscyplinarnie.
IV.4. Aplikańci i Asesorzy
Zgodnie z rządowym projektem, aby zostać sędzią, aplikant po ukończone aplikacji sądowej będzie musiał dodatkowo przez trzy bądź cztery lata pracować odpowiednio jako referendarz sądowy bądź asystent sędziego. Takie rozwiązanie nie podoba się obecnym aplikantom sądowym, którzy wystosowali w tej sprawie list do premiera i parlamentarzystów. Ich zdaniem nie przyczyni się ono do podniesienia poziomu pracy sędziów. Aplikanci mówią: Kiedy zaczynaliśmy aplikację sądową, przed nami rysowały się trudne, lecz jasne etapy dochodzenia do zawodu sędziego. Obecny projekt ustawy odsuwa cel naszych wysiłków o co najmniej kilka lat, a najprawdopodobniej całkowicie zamyka nam drogę do realizacji życiowych planów - czytamy w liście do premiera i posłów, skierowanym przez aplikantów sądowych apelacji warszawskiej.
Protest aplikantów sądowych popiera Krajowa Rada Sądownictwa, która chce wprowadzenia do polskiego wymiaru sprawiedliwości sędziów grodzkich.
Zgodnie z rządową propozycją aplikacja sądowa rozpoczęta przed 1 stycznia 2008 r. odbywa się na zasadach obowiązujących przed tym dniem.
Osoby, które ukończyły trzyletnią aplikację sądową i złożyły egzamin sędziowski na podstawie obecnie obowiązujących przepisów, po wejściu w życie ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury będą mogły zostać zatrudnione na stanowisku referendarza sądowego lub asystenta sędziego. W wypadku zajmowania wskazanych stanowisk odpowiednio przez okres co najmniej trzech i czterech lat w pełnym wymiarze czasu pracy i dodatkowych wymagań koniecznych do zajmowania stanowiska (np. nieskazitelny charakter) będą mogły być powołana na stanowisko sędziego sądu rejonowego - tłumaczy Wioletta Olszewska z Ministerstwa Sprawiedliwości.
Natomiast Asesor to urząd w sądach powszechnych, sądach administracyjnych, sądach wojskowych, prokuraturach, notariacie oraz izbach komorniczych, który obejmuje osoba posiadająca odpowiednie kwalifikacje (najczęściej po zdanym egzaminie zawodowym) w celu przejścia swoistego okresu próby, który uprawnia do otrzymania bezterminowej nominacji (np. sędziowskiej, prokuratorskiej). Posiada prawnokarny status funkcjonariusza publicznego w zakresie w jakim na podstawie przepisów prawa wykonuje funkcje właściwe dla zastępowanego organu, czyli sędziego, komornika , notariusza itd.
Asesorzy sądowi są mianowani zarówno w sądownictwie powszechnym (w sądach rejonowych), wojskowym (w wojskowych sądach garnizonowych) jak i administracyjnym (w wojewódzkich sądach administracyjnych). W każdym z tych pionów sądownictwa, instytucja asesora jest ukształtowana w odmienny sposób.
Asesorem sądowym mianuje Minister Sprawiedliwości na czas nieokreślony osobę, która po odbyciu trzyletniej aplikacji sądowej zdała egzamin sędziowski, względnie spełnia inne szczególne warunki określone w ustawie. Minister może za wypowiedzeniem zwolnić asesora ze stanowiska tylko za zgodą kolegium sądu okręgowego. Zajmowanie tego stanowiska przez okres co najmniej 3 lat jest jednym z podstawowych warunków ubiegania się o nominację na urząd sędziego sądu rejonowego. Zgodnie z art. 135 § 1 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych Minister Sprawiedliwości może powierzyć asesorowi sądowemu czasowo pełnienie obowiązków sędziego na okres nieprzekraczający czterech lat (tzw. votum sędziowskie, asesor nie posiadający votum może pełnić w sądzie rejonowym obowiązki referendarza sądowego). W zakresie orzekania asesorzy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Asesor skupia w swoim ręku takie same uprawnienia i obowiązki jak sędzia. W odróżnieniu od sędziego, nie jest nieusuwalny, wymaga to decyzji Ministra Sprawiedliwości oraz zgody większości sędziów będących członkami kolegium danego sądu okręgowego). Na mocy wyroku Trybunału Konstytucyjnego przepis uprawniający Ministra Sprawiedliwości do powierzania czynności sędziowskich asesorom utraci moc w dniu 6 maja 2009 r., z powodu jego niezgodności z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Trybunału orzekł też, że jego rozstrzygnięcie nie stanowi podstawy do wzruszania prawomocnych orzeczeń w sprawach, w których czynności podejmowali asesorzy sądowi, albowiem niekonstytucyjność standardu w odniesieniu do tego, komu można powierzyć sądzenie, nie musi przesądzać o niekonstytucyjności treści rozstrzygnięcia lub zastosowanej procedury jego wydawania. Wartości związane z cechą prawomocności przemawiają zaś za ochroną takich orzeczeń.
Asesor pozostaje także pod stałą pieczą sędziego konsultanta, od którego opinii zależy jego przyszłość i awans do zawodu sędziego. W skargach do Trybunału wskazuje się także, że asesorzy niesłusznie zostali zrównani z sędziami w zakresie sprawowania władzy sądowniczej i narusza to konstytucję. Zdaniem Trybunału uznanie za niekonstytucyjne przepisów dotyczących asesorów spowodowałoby paraliż polskiego wymiaru sprawiedliwości. W sądach rejonowych pracuje dziś bowiem 5237 sędziów oraz 1637 asesorów. Wynika z tego, że 23,8 proc. osób orzekających w tych sądach to asesorzy, którzy każdego roku rozstrzygają w około 3 mln spraw. Między innymi z tych względów Trybunał zdecydował się na wstrzymanie wydania wyroków. Jego zdaniem byłoby lepiej, gdyby organy posiadające inicjatywę ustawodawczą zdecydowały się na jak najszybsze zgłoszenie niezbędnych zmian dotyczących pozycji asesorów oraz dochodzenia do zawodu sędziego w Polsce.
Zatem przytoczę rozmowę na łamach Rzeczpospolitej ludzi nie tuzinkowych, tworzących prawo konstytucyjne lub mające na to prawo znamienny wpływ:
„Czy obowiązujący w Polsce model dochodzenia do zawodu sędziego jest zgodny z konstytucją?
MAREK SAFJAN – Zgodnie z sygnalizacją przyjętą przez Trybunał Konstytucyjny, być może w Polsce w sądach rejonowych około 40–50 proc. osób orzekających nie korzysta z pełnej gwarancji niezawisłości sędziowskiej. Być może jest tak, że asesorzy nie wydają wyroków, które opierają się na w pełni niezawisłej i niezależnej ocenie spraw. Jest to sprawa niezwykle poważna, która wymaga natychmiastowej reakcji parlamentu, rządu, a może nawet prezydenta. Instytucje te powinny jak najszybciej wystąpić z inicjatywą ustawodawczą, która zmieni ten patologiczny stan rzeczy. Jeżeli nie zmienimy obecnego modelu dochodzenia do zawodu sędziego, to będziemy musieli dokonać bardzo radykalnych zmian nawet w założeniach konstytucyjnych. Model dochodzenia do zawodu sędziowskiego, który mamy w Polsce, jest bowiem modelem ułomnym. W wielu krajach dochodzenie do zawodu sędziowskiego odbywa się z zawodu adwokata czy radcy prawnego lub prokuratora. Myślę, że także w Polsce można by pomyśleć nad wprowadzeniem takiego systemu. Gwarantuje on, że sędziami zostają najwybitniejsi prawnicy, którzy posiadają duże doświadczenie zawodowe.
Jeżeli nie zmienimy obecnego modelu dochodzenia do zawodu sędziego, to będziemy musieli dokonać bardzo radykalnych zmian nawet w założeniach konstytucyjnych
Czy asesor powinien mieć takie kompetencje jak sędzia oraz jaki system dochodzenia do zawodu sędziego byłby najlepszy?
ANDRZEJ RZEPLIŃSKI – Trudna do zaakceptowania jest sytuacja, w której asesorzy pełnią urzędy sędziowskie. Istnieją poważne zarzuty np. co do niezawisłości asesora i możliwości wydawania przez niego decyzji o tymczasowym aresztowaniu oskarżonego i ja się z nimi zgadzam. Środowisko sędziów oczekuje zmiany sytuacji. W odpowiedzi na te oczekiwania inicjatywa ustawodawcza powinna być podjęta jak najszybciej. Uważam, że proponowane zmiany powinny zmierzać w kierunku likwidacji instytucji asesora sądowego. Najlepiej byłoby, gdyby sędziami zostawali najlepsi przedstawiciele innych zawodów prawniczych, jak np. adwokaci lub radcowie prawni. Zawód sędziego byłby ukoronowaniem kariery prawnika. Nie zgadzam się jednocześnie z zarzutami, że koncepcja ta nie sprawdzi się w Polsce, gdyż sędziowie zarabiają za mało. Jeżeli popatrzymy na uposażenie najbardziej doświadczonych sędziów oraz ich emerytury, to jestem pewien, że wielu znakomitych prawników z przyjemnością zostałoby sędziami.
Czy w praktyce sprawdza się instytucja asesury i czy powinna zostać ona na trwałe wpisana do polskiego wymiaru sprawiedliwości?
ROMAN KĘSKA – Krajowa Rada Sądownictwa zajęła stanowisko, że przepisy, które zezwalają ministrowi sprawiedliwości, za zgodą kolegium sądu okręgowego, na powierzenie asesorowi sądowemu pełnienia czynności sędziowskich w sądzie rejonowym na czas określony oraz umożliwiające zwolnienie asesora sądowego są niezgodne z konstytucją. Z tego względu niezbędna jest zmiana konstytucji, która przy zachowaniu zasady powoływania sędziów na czas nieoznaczony przewidywałaby także możliwość powoływania w sądach najniższego szczebla tzw. sędziów na próbę na czas ściśle określony. Moje dotychczasowe doświadczenia wskazują, że instytucja asesury sprawdza się dość dobrze, w praktyce bowiem pozwala zorientować się, czy osoby ubiegające się o stanowiska sędziów posiadają odpowiednią wiedzę i predyspozycje. Dokonanie zmiany konstytucji może jednak okazać się bardzo trudne. W takiej sytuacji pozostanie tylko droga dochodzenia do zawodu sędziowskiego z zawodu prokuratora, adwokata, radcy prawnego, notariusza, radcy Prokuratorii Generalnej czy też pracownika naukowego będącego profesorem bądź doktorem habilitowanym nauk prawnych.
Czy likwidacja asesury nie sparaliżuje działania sądów w Polsce i w jaki sposób ministerstwo chce rozwiązać ten problem?
KRZYSZTOF JÓZEFOWICZ – Minister sprawiedliwości postanowił, że będzie bronił instytucji asesora sądowego. Nie można dopuścić do sytuacji, w której sędzią będzie zostawała osoba bezpośrednio po aplikacji. Asesura jest okresem przejściowym, który daje możliwość sprawdzenia kandydata na sędziego. Dodatkowo asesorzy sądowi to około 35 proc. kadry orzeczniczej w sądach rejonowych, która rozpatruje około 3 mln spraw rocznie. Gdyby zatem ta instytucja zniknęła z dnia na dzień, to zapaści wymiaru sprawiedliwości nie dałoby się nadrobić przez kilka lat. Uważam jednak, że należy stworzyć nowelę ustawy o ustroju sądów powszechnych, która skróci czas asesury np. do jednego roku. Poza tym trzeba zastanowić się nad przyszłością asesorów w Polsce. Parlamentarzyści powinni znaleźć kompromis w sprawie asesorów i dokonać potrzebnych zmian w konstytucji, tak by instytucja ta pozostała jako tzw. sędzia na próbę. Takie rozwiązania funkcjonują np. w Niemczech.
Czy sposób kształcenia sędziów w Polsce jest właściwy i jak kwestia ta jest rozwiązana w Stanach Zjednoczonych?
ROMAN REWALD – W Polsce nie powinno być osobnego kształcenia adwokatów, radców, komorników, notariuszy czy sędziów. Powinien być jeden zawód prawniczy i dopiero z tego zawodu powinni być np. mianowani sędziowie. Nie powinno być więc aplikacji sędziowskiej, gdyż ogranicza ono możliwości zdobywania doświadczenia pracy w innej roli procesowej. Taki model funkcjonuje np. w Stanach Zjednoczonych, gdzie sędzia ma wysoką pozycję społeczną i zawód ten jest ukoronowaniem kariery prawniczej. W USA istnieją dwie instytucje sędziów – sędziowie stanowi oraz federalni. Sędziowie stanowi są wybieralni w wyborach powszechnych przez społeczeństwo na 4-letnią kadencję. Od wyroku Sądu Najwyższego z lat 80. sędzią może zostać prawnik, który ma co najmniej 5 lat doświadczenia zawodowego. Musi on posiadać dużą wiedzę oraz autorytet, który umożliwi mu zwycięstwo w wyborach. Sędziowie federalni są natomiast mianowani przez Senat. Nie są odwoływalni i zostają nimi wyłącznie najwybitniejsi prawnicy w kraju.
Pojawiają się wątpliwości, że asesorzy nie korzystają z niezawisłości w taki sam sposób, jak sędziowie. Czy wątpliwości te są uzasadnione?
RYSZARD PIOTROWSKI – Uzasadnione są wątpliwości dotyczące instytucji asesora sądowego. Wprawdzie zasada niezawisłości sędziowskiej sformułowana w art. 178 konstytucji nie odnosi się bezpośrednio do asesorów, to jednak konieczność zapewnienia im niezawisłości wynika z art. 45 ustawy zasadniczej ustanawiającego prawo do niezawisłego sądu. Artykuł 135 prawa o ustroju sądów powszechnych mówi, że „w zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji oraz ustawom”. Jednocześnie ustawa ta stanowi, że minister sprawiedliwości może, za zgodą kolegium sądu okręgowego, zwolnić asesora sądowego, który ponadto „pozostaje pod pieczą sędziego wyznaczonego do pełnienia funkcji konsultanta”. Z tego względu Ustawa nie zapewnia asesorom koniecznych gwarancji niezawisłości, jakie przysługują pozostałym sędziom. Uważam zatem, że przepisy powinny być zmienione w taki sposób, by w pełni gwarantowały niezawisłość także asesorom.”
V. NADZÓR ORZECZNICZY NAD SĄDOWNICTWEM POWSZECHNYM
Ustawodawca wprowadzając nadzór zwierzchni ministra sprawiedliwości, nadmiernie ingeruje w sferę niezależności sądów, narażając niezawisłość sędziowską w sposób nieproporcjonalny do zamierzonego celu, jakim jest sprawność sądownictwa – uważa Krajowa Rada Sądownictwa, o czym pisze Marek Celej, dyrektor jej Wydziału Prawnego Zwierzchni nadzór nad działalnością administracyjną sądów sprawuje minister sprawiedliwości „osobiście oraz przez właściwą służbę nadzoru. Podstawowe zadania z zakresu zwierzchniego nadzoru nad działalnością administracyjną sądów bezpośrednio związaną z wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości są wykonywane przez sędziów delegowanych do Ministerstwa Sprawiedliwości” – tak stanowi art. 9 ustawy z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (DzU nr 98, poz. 1070 ze zm.; dalej ustawa). Szereg przepisów tej ustawy, znowelizowanej 29 czerwca 2007 r. (DzU nr 136, poz. 959), w tym art. 9, Krajowa Rada Sądownictwa zaskarżyła do Trybunału Konstytucyjnego, zarzucając im niezgodność z konstytucją.
V.1 Odrębność i niezależność
Rada uważa, że ustawodawca, wprowadzając nadzór zwierzchni ministra sprawiedliwości (dalej: minister), nadmiernie ingeruje w niezależność sądów, narażając niezawisłość sędziowską w sposób nieproporcjonalny do zamierzonego celu, jakim jest sprawność sądownictwa. Tym samym minister uzyskuje możliwość sprawowania władzy arbitralnej i dyskrecjonalnej wobec działalności administracyjnej sądów, co nasuwa zastrzeżenia z punktu widzenia zasad konstytucyjnych, w szczególności zasady podziału władz.
Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że zasada podziału władz zakłada szczególny sposób określenia stosunków między władzą sądowniczą a pozostałymi dwoma, które muszą opierać się na zasadzie „separacji”, a nawet izolacji. Wyraz tej odrębności władzy sądowniczej przejawia się w jej szczególnych kompetencjach polegających na sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.
Konstytucyjna zasada podziału władz silnie akcentuje zasadę niezależności sądów i monopol kompetencyjny sądownictwa na sprawowanie władzy sądowniczej. Żadna wartość konstytucyjna nie przemawia za tym, by minister sprawował „zwierzchni nadzór” obejmujący również „zadania z zakresu wykonywania wymiaru sprawiedliwości”.
V.2 Zasada niezawisłości
Nie ulega wątpliwości, że w myśl art. 173 konstytucji sądy są władzą odrębną i niezależną. Skoro tak, to niedopuszczalna jest ingerencja innych władz, w tym wykonawczej, w sferę funkcjonowania i działania sądów, chyba że dopuszcza to sama ustawa zasadnicza.
Konstytucja nie ustanawia nadzoru ministra nad działalnością sądów powszechnych, dlatego art. 9 ustawy godzi w odrębność i niezależność sądów. Co prawda Trybunał podkreślał wielokrotnie, że „niezależność sądu nie oznacza, iż działalność administracyjna sądów nie może znajdować się pod zwierzchnim nadzorem ministra, jednakże czynności z zakresu nadzoru administracyjnego nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli”.
W ocenie Rady analizowany przepis może dawać ministrowi wpływ na przebieg konkretnej sprawy, a przecież sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1 konstytucji). Niezawisłość oznacza zaś, że w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości sędzia podlega normie prawnej i własnemu wewnętrznemu przekonaniu. Elementem zasady niezawisłości jest niezależność sędziego wobec organów pozasądowych. Czy można mówić o zachowaniu niezależności wobec ministra, gdy sprawuje on osobiście nadzór zwierzchni nad sędzią, a w myśl rozporządzenia z 25 października 2002 r. w sprawie trybu sprawowania nadzoru nad działalnością administracyjną sądów może ingerować w tok postępowań sądowych poprzez „bieżącą lub okresową kontrolę toku postępowania w sprawach indywidualnych”?
Doświadczenie z ostatnich lat pokazuje, że sprawowanie nadzoru nad działalnością administracyjną sądów nie pozostawało bez wpływu na tok postępowań sądowych oraz na próby wywierania wpływu na wydanie orzeczenia.
V.3 Zasadnicze wątpliwości
Zdaniem Rady jest to niedopuszczalna ingerencja w sferę związaną ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości zastrzeżoną do wyłącznej kompetencji sędziów.
Poza tym wątpliwość budzi już samo pojęcie „nadzoru zwierzchniego”. Organ, który sprawuje zwierzchnictwo, nie może sprawować nadzoru, gdyż jest organem zewnętrznym. Innymi słowy, skoro minister sprawuje zwierzchni nadzór nad działalnością administracyjną sądów, to nie może dysponować żadnymi usprawnieniami nadzorczymi w odniesieniu do sędziów. Dla sprawności i rzetelności funkcjonowania władzy sądowniczej nadzór powinien polegać na wytworzeniu mechanizmów w obrębie właśnie tej władzy, choćby przez nadzór prezesów sądów.
Zasadnicze wątpliwości wywołuje też pojęcie „działalności administracyjnej sądów bezpośrednio związanej z wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości”. W tym ujęciu funkcje administracyjne i jurysdykcyjne mogą się stykać ze sobą i wówczas niezbędne jest dbanie o to, by działania ministra ograniczały się rzeczywiście do spraw związanych z administracją sądową i nie wkraczały w sferę zarezerwowaną dla niezawisłego sędziego. Brak jednoznaczności pojęcia, o którym mowa w art. 9 ustawy, także przemawia za przyjęciem tezy o niekonstytucyjności „zwierzchniego nadzoru”.Nie ulega wątpliwości, że państwo ponosi odpowiedzialność za stworzenie odpowiednich warunków finansowych dla funkcjonowania sądów. Przyjęty system podziału władz nie wyklucza, by funkcje organu administracji sądowej mógł pełnić minister (choć np. na Węgrzech rolę tę pełni Krajowa Rada Sądownictwa), ale działania te powinny dotyczyć wszelkiej działalności zarządzającej i organizacyjnej sądów, a więc innej niż działalność jurysdykcyjna sędziów, bo nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy (art. 183 konstytucji).
V.4. Zakres nadzoru sądowniczego
14 stycznia 2009 r. Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpoznał wniosek Krajowej Rady Sądownictwa dotyczący ustroju sądów powszechnych, w szczególności zakresu nadzoru Ministra Sprawiedliwości, postępowania dyscyplinarnego wobec sędziów i uprawnień Krajowej Rady Sądownictwa.
Kwestionowany przepis ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych stanowi, że zwierzchni nadzór nad działalnością administracyjną sądów sprawuje Minister Sprawiedliwości osobiście oraz przez właściwą służbę nadzoru. Zdaniem Krajowej Rady Sądownictwa narusza to zasadę określoności prawa nakazującą formułowanie przepisów prawnych w sposób na tyle jasny, aby adresat mógł bez trudności określić konsekwencje swojego postępowania, jak również zasadę proporcjonalności oraz zasadę podziału władz. Konstrukcja nadzoru zwierzchniego ministra jest - zdaniem Krajowej Rady Sądownictwa - nie do pogodzenia z modelem relacji władzy sądowniczej i wykonawczej oraz z zasadą niezawisłości sędziowskiej. Ponadto przyznane Ministrowi Sprawiedliwości kompetencje: wyznaczanie wiceprezesa sądu lub innego sędziego do pełnienia funkcji prezesa sądu w razie, gdyby prezes nie został powołany, są zbyt daleko idące w świetle konstytucyjnej zasady podziału i równowagi władz. Z art. 37 par. 2 ustawy wynika uprawnienie Ministra Sprawiedliwości do uchylania zarządzeń administracyjnych niezgodnych z prawem, a par. 3 przyznaje Ministrowi Sprawiedliwości prawo uchylania zarządzeń naruszających sprawność postępowania sądowego lub z innych przyczyn niecelowych. Z zasady trójpodziału oraz równowagi władz wynika konieczność wprowadzania rozwiązań wyróżniających autonomię każdej z władz w zakresie określania reguł swego wewnętrznego funkcjonowania z wykluczeniem władczej ingerencji w tym zakresie pozostałych władz. Uprawnienie Ministra Sprawiedliwości wynikające z par. 4 powołanego powyżej przepisu, zezwalające na zwrócenie sędziemu uwagi na uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego, może być narzędziem wywierania nacisku na sędziego niespełniającego oczekiwań władzy wykonawczej, a tym samym naruszać jego niezawisłość.
W kolejnym kwestionowanym przez wnioskodawcę przepisie podkreśla się niezgodność z konstytucją braku możliwości obrony przed wytknięciem uchybienia z powodu oczywistej obrazy przepisów. Narusza to zasadę sprawiedliwości społecznej. Zgodnie z art. 56 par. 2 ustawy Minister Sprawiedliwości ustala liczbę wolnych stanowisk sędziowskich dla poszczególnych sądów. Zdaniem Krajowej Rady Sądownictwa, nie można zaakceptować uprawnień Ministra Sprawiedliwości do przenoszenia stanowisk sędziowskich z sądu do sądu lub znoszenia stanowisk sędziowskich na podstawie swobodnej decyzji Ministra Sprawiedliwości przy okazji każdego obwieszczenia o zwalnianym stanowisku. Decyzje takie powinny być podejmowane po wcześniejszych konsultacjach i po uprzedzeniu prezesów zainteresowanych sądów z rozsądnym wyprzedzeniem (co najmniej 1 rok) o planowanym przesunięciu zwalnianego stanowiska sędziowskiego do innego sądu oraz po uzyskaniu wiążącej opinii Krajowej Rady Sądownictwa.
V.5. Uchwały powoływane w składzie 7 sędziów (aneks)
Sąd Najwyższy sprawuje nadzór na działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (nadzór judykacyjny).Ma instytucję wytyku – oczywista obraza przepisów.
Najważniejsze funkcje Sądu Najwyższego to:
- rozpoznawanie kasacji (kontrola pod względem zgodności z prawem i prowadzi do utrzymania lub uchylenia orzeczenia oraz przekazania do ponownego rozpatrzenia) wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych kończących postępowanie sądowe
- podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce (uchwały podejmowane są w składzie: 7 sędziów, całej izby połączonych izb lub pełnego składu Sądu Najwyższego, wynika z inicjatywy I prezesa Sądu Najwyższego, ministra sprawiedliwości, Rzecznika Praw Obywatelskich. Wniosek składany jest do określonego składu Sądu Najwyższego, po uznaniu do rozpatrzenia przekazany jest do rozpoznania izb połączonych lub cały skład Sądu Najwyższego, uchwały podejmowane są w konkretnej sprawie, niektóre mają moc zasad prawnych w przypadku wydania przez izby połączone lub cały skład Sądu Najwyższego, skład 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej, odstąpienie od zasady prawnej przez skład całej izby)
-stwierdzanie ważności wyborów: do sejmu, senatu, na prezydenta, także prawomocność referendum ogólnokrajowego i konstytucyjnego
- jest sądem odwoławczym (drugiej instancji) wobec orzecznictwa wojskowych sądów okręgowych
V.6. Wpływ sądownictwa na działanie sądów powszechnych
Artykuł 9 znowelizowanej ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych stanowi, że zwierzchni nadzór nad działalnością administracyjną sądów sprawuje Minister Sprawiedliwości „osobiście oraz przez właściwą służbę nadzoru. Podstawowe zadania z zakresu zwierzchniego nadzoru nad działalnością administracyjną sądów bezpośrednio związaną z wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości są wykonywane przez sędziów delegowanych do Ministerstwa Sprawiedliwości”.
Krajowa Rada Sądownictwa skierowała wniosek do Trybunału Konstytucyjnego, zaskarżając szereg przepisów tej znowelizowanej ustawy jako niezgodnych z normami konstytucyjnymi - w tym również omawiany przepis art. 9.
Rada uważa, iż ustawodawca wprowadzając instytucję nadzoru zwierzchniego Ministra Sprawiedliwości, nadmiernie ingeruje w sferę niezależności sądów, narażając niezawisłość sędziowską w sposób nieproporcjonalny do zamierzonego celu, jakim jest sprawność sądownictwa. Tym samym Minister uzyskuje możliwość sprawowania władzy arbitralnej i dyskrecjonalnej wobec działalności administracyjnej sądów, co nasuwa zastrzeżenia z punktu widzenia zasad konstytucyjnych – w szczególności zasady podziału władz. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że zasada podziału władz zakłada szczególny sposób określenia stosunków między władzą sądowniczą a pozostałymi władzami, które muszą opierać się na zasadzie „separacji” a nawet izolacji. Wyraz tej odrębności władzy sądowniczej przejawia się w jej szczególnych kompetencjach polegających na sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.
Konstytucyjna zasada podziału władz silnie akcentuje zasadę niezależności sądów i monopol kompetencyjny sądownictwa na sprawowanie władzy sądowniczej. Żadna wartość konstytucyjna nie przemawia za tym, ażeby Minister Sprawiedliwości sprawował „zwierzchni nadzór” obejmujący również „zadania z zakresu wykonywania wymiaru sprawiedliwości”.
Nie ulega wątpliwości, że w myśl art. 173 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej sądy są władzą odrębną i niezależną od innych władz. Skoro tak jest, to niedopuszczalna jest ingerencja innych władz (w tym wykonawczej) w sferę funkcjonowania i działania sądów, chyba, że dopuszcza to sama ustawa zasadnicza.
Konstytucja nie ustanawia nadzoru Ministra Sprawiedliwości nad działalnością sądów powszechnych, dlatego nadzór ustanowiony art. 9 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych godzi w odrębność i niezależność sądów. Co prawda Trybunał Konstytucyjny podkreślał wielokrotnie, że „niezależność sądu nie oznacza, iż działalność administracyjna sądów nie może znajdować się pod zwierzchnim nadzorem ministra, jednakże czynności z zakresu nadzoru administracyjnego nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli”.
Wspomniany zapis dotyczący nadzoru zwierzchniego może w ocenie Krajowej Rady Sądownictwa dawać Ministrowi Sprawiedliwości wpływ na przebieg konkretnej sprawy, a przecież art. 178 ust. 1 Konstytucji stanowi, że sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Zasada niezawisłości oznacza, że sędzia w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości podlega normie prawnej i własnemu wewnętrznemu przekonaniu. Elementem zasady niezawisłości jest niezależność sędziego wobec organów pozasądowych. Czy można mówić o zachowaniu niezależności wobec Ministra Sprawiedliwości w sytuacji, gdy ten sprawuje osobiście nadzór zwierzchni nad sędzią, a w myśl rozporządzenia z dnia 25 października 2002 r. w sprawie trybu sprawowania nadzoru nad działalnością administracyjną sądów może ingerować w tok postępowań sądowych poprzez „bieżącą lub okresową kontrolę toku postępowania w sprawach indywidualnych”?
Doświadczenie z ostatnich lat pokazuje, że sprawowanie nadzoru nad działalnością administracyjną sądów nie pozostawało bez wpływu na tok postępowań sądowych oraz na próby wywierania wpływu na wydanie orzeczenia.
W ocenie Krajowej Rady Sądownictwa jest to niedopuszczalna ingerencja w sferę związaną ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości zastrzeżoną do wyłącznej kompetencji sędziów. Ponadto trzeba zwrócić uwagę, że wątpliwość budzi też samo pojęcie „nadzoru zwierzchniego”. Organ, który sprawuje zwierzchnictwo nie może sprawować nadzoru, gdyż jest organem zewnętrznym. Innymi słowy, skoro Minister Sprawiedliwości sprawuje zwierzchni nadzór nad działalnością administracyjną sądów - z uwagi na zwierzchni charakter nadzoru nie może dysponować żadnymi usprawnieniami nadzorczymi w odniesieniu do sędziów.
Dla sprawności i rzetelności funkcjonowania władzy sądowniczej nadzór powinien polegać na wytworzeniu mechanizmów nadzoru w obrębie właśnie tej władzy, chociażby przez nadzór prezesów sądów.
Krajowa Rada Sądownictwa uważa, że zasadnicze wątpliwości wywołuje pojęcie „działalności administracyjnej sądów bezpośrednio związanej z wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości”. W tym ujęciu funkcje administracyjne i jurysdykcyjne mogą się stykać ze sobą i wówczas niezbędne jest dbanie o to, aby działania Ministra Sprawiedliwości ograniczały się rzeczywiście do spraw związanych z administracją sądową i nie wkraczały działaniami nadzorczymi w sferę zarezerwowaną dla niezawisłego sędziego. Brak jednoznaczności pojęcia, o którym mowa w art. 9 ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych także przemawia za przyjęciem tezy o niekonstytucyjności „zwierzchniego nadzoru”.
Nie ulega wątpliwości, że Państwo ponosi odpowiedzialność za stworzenie odpowiednich warunków finansowych dla funkcjonowania sądów powszechnych. Przyjęty system podziału władz nie wyklucza, by funkcje organu administracji sądowej mógł pełnić Minister Sprawiedliwości (chociaż np. na Węgrzech rolę tę pełni Krajowa Rada Sądownictwa), ale działania te powinny dotyczyć wszelkiej działalności zarządzającej i organizacyjnej sądów, a więc innej niż działalność jurysdykcyjna sędziów - bo nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania - w myśl art.183 Konstytucji RP - sprawuje Sąd Najwyższy.
Z uwagi na zaskarżenie przez Krajową Radę Sądownictwa przepisu art. 9 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, dotyczącego nadzoru zwierzchniego Ministra Sprawiedliwości nad działalnością administracyjną sądów do Trybunału Konstytucyjnego - warto rozpocząć dyskusję nad tym, jaki ten nadzór powinien być i kto powinien go sprawować. Jednak ponad wszelką wątpliwość, działania Ministra muszą ograniczać się tylko do spraw związanych z administracją sądową i nie mogą dotyczyć jurysdykcji.
Wydaje się, iż optymalnym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie modelu węgierskiego, w którym to systemie prawnym Krajowa Rada Sądownictwa pełni rzeczową administrację, dbając między innymi o szkolenie kadry sędziowskiej, troszcząc się o właściwe funkcjonowanie wszystkich sądów w zakresie spraw finansowych jak i też podejmując decyzje osobowe dotyczące zarówno sędziów jak i urzędników sądowych. Czy takie rozwiązanie na gruncie polskiego systemu prawnego jest możliwe? Tak, ale wymagałoby to wzmocnienia kompetencji i pozycji Krajowej Rady Sądownictwa, co jest rzeczą możliwą i pożądaną
VI Podsumowanie
Od początków państwa polskiego do rozbiorów. Od najdawniejszych czasów sąd monarszy ograniczał stosowanie samopomocy (m.in. zemstę), zastępując pojednawcze sądy starszyzny plemiennej; monarcha, który mógł wywołać każdą sprawę przed swój sąd, sądził w stolicy i w czasie objazdów kraju — w otoczeniu dostojników; w grodach sądzili komesi (kasztelanowie), specjalnych sędziów nie było, sprawowanie sądownictwa należało do najważniejszych funkcji zarządu państwem. W miarę kształtowania się stanów w XIII w. jednolite dotąd sądownictwo uległo rozbiciu wg podziałów stanowych. W rezultacie ustanowienia immunitetów sądowych ludność chłopska podlegała odtąd sądom dominialnym (patrymonialnym) panów, a rycerstwo-szlachta, uwolniona przywilejami od sądów kasztelanów — bezpośrednio sądowi monarchy, który sądził na publicznym zgromadzeniu — wiecu, gdzie zasiadał też sędzia książęcy, jako znawca prawa zwyczajowego. W miastach lokowanych na prawie niem. powstawały odrębne sądy dla mieszczan. Sądowi ławniczemu przewodniczył wójt; jednocześnie działał, zyskujący z czasem na znaczeniu, sąd rady miejskiej z burmistrzem na czele (sąd radziecki), tworzący od XVI w., czasem wraz z ławą, sąd radziecko-ławniczy. Sądy większych miast były nieraz sądami wyższymi, przyjmującymi apelacje i wydającymi pouczenia prawne, tzw. ortyle; niekiedy sądy zwracały się po nie do Magdeburga; taką praktykę zwalczał Kazimierz III Wielki; 1356–68 utworzył on sąd wyższy prawa niem. na zamku krak., podległy sądowi sześciu miast (w jego skład wchodziło po 2 przedstawicieli 6 większych miast Małopolski, powoływanych przez króla). Immunitety umożliwiły też we wsiach dóbr immunizowanych rozwój sądu ławniczego, składającego się z ławników z sołtysem na czele; sołtysów sądziły sądy leńskie pod przewodnictwem landwójta. Osobne sądy duchowne sądziły na mocy privilegium fori sprawy duchownych (z wyjątkiem spraw o dobra ziemskie i przestępstw przeciw państwu), także sprawy wiary lub z nią związane (np. małżeńskie); gdy strony należały do różnych stanów, właściwym był na ogół sąd pozwanego. W końcu XIV i w XV w. ukształtowały się w miejsce sądów książąt dzielnicowych szlacheckie sądy ziemskie złożone z sędziego, podsędka i pisarza, mianowanych dożywotnio przez króla spośród 3 kandydatów przedstawionych przez sejmik ziemski. Sąd grodzki namiestnika król. — starosty, gdzie sądził wyznaczony przez niego burgrabia lub sędzia grodzki, rozpatrywał sprawy z artykułów grodzkich oraz szlachty nieosiadłej. Sprawy graniczne rozpatrywał sąd podkomorski. Ważniejsze sprawy szlachty wpływały do sądu wiecowego ziemskiego (pod przewodnictwem wojewody); odbywał się on czasem na sejmiku, a zanikł w XV w. W XVII w. zaczęły upadać sądy ziemskie i podkomorskie, natomiast sądy grodzkie działały sprawnie, rozszerzając zakres swej kompetencji; od sądu odróżniano urząd grodzki, który zajmował się egzekucją wyroków, przyjmował wpisy do ksiąg (księgi sądowe). Najważniejsze sprawy należały do sądu króla jako zwierzchnika wymiaru sprawiedliwości; pod nieobecność monarchy sąd ten pod przewodnictwem kanclerza zwał się asesorskim (asesorią). Szczególną wagę miał sąd króla w czasie sejmu, tzw. sąd sejmowy, na którym jako asesorowie występowali obecni senatorowie; należały doń sprawy o zdradę stanu, sprawy szlachty osiadłej zagrożone karą śmierci oraz sprawy dóbr królewskich. Po wprowadzeniu 1523 apelacji do sądów król. wpływało dużo spraw. Zasadniczą reformą było utworzenie 1578 Trybunału Koronnego (Litewskiego 1581) jako sądu szlacheckiego II i ostatniej instancji, co ograniczało silnie jurysdykcję królewską. Deputowani do Trybunału byli wybierani corocznie na sejmikach; w sprawach, w których jedną stroną był duchowny, skład orzekający w połowie składał się z duchownych. Trybunał sądził pół roku dla Wielkopolski w Piotrkowie, drugie pół dla Małopolski w Lublinie. W wyniku upadku sądów ziemskich szlachta często przedstawiała sprawy bezpośrednio Trybunałowi. Naruszenie bezpieczeństwa i spokoju w miejscu pobytu króla należało do sądu marszałkowskiego. W czasie bezkrólewia konfederacje powołały w województwach i ziemiach sądy kapturowe dla spraw karnych, zwł. o naruszenie porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz o przestępstwa przeciw państwu. W 2. poł. XVII w. na wzór sądów kapturowych powoływano, w czasie trwania konfederacji, dwuinstancyjne sądy konfederackie.
Dla chłopów w królewszczyznach i dobrach magnackich powoływano XVI–XVIII w. sądy zamkowe, w Zamościu nawet tzw. trybunał zamojski, który był też sądem dla miast prywatnych tego latyfundium. Od XVI w. pojawiły się na wsi sądy rugowe, oparte na obowiązku ujawnienia znanych przestępstw na ogólnym zebraniu wsi (zw. rugiem). Dla chłopów z królewszczyzn w latach 80. XVI w. powstał sąd referendarski — jako najwyższy sąd dominialny; rozpatrywał również skargi chłopów z królewszczyzn na administratorów i dzierżawców. Do osobnych sądów należały: sąd górniczy (ławniczy z żupnikiem na czele), sądy ormiańskie, wołoskie, żydowskie (sądy dajanów) oraz sądownictwo wojskowe. Upadek sądów państw. XVII–XVIII w. spowodował wzrost znaczenia sądownictwa polubownego. Sejm Czteroletni (1788–92) utworzył dla szlachty jednolite sądy ziemiańskie; Trybunał Koronny podzielono na osobny dla Wielkopolski i dla Małopolski, co miało przyspieszyć postępowanie; zachowano osobny Trybunał dla W. Księstwa Litewskiego. W miastach utworzono sądy miejskie, wydziałowe (I instancja dla spraw karnych) i apelacyjne; poddano je kontroli asesorii, jako najwyższego sądu dla miast. Funkcje sądowe spełniały również komisje rządowe i porządkowe w zakresie swoich kompetencji. Zachowano sądownictwo dominialne nad chłopami. Insurekcja kościuszkowska powołała do walki z wrogami powstania Sąd Wojsk. Kryminalny i sądy kryminalne w województwach. Okres rozbiorów.
Na ziemiach zaboru pruskiego (od 1772) sądownictwo organizowano na wzór pruski: osobne dla stanów niższych, osobne dla szlachty, kleru i urzędników. W sądach dominialnych nakazywano panom ustanawiać egzaminowanych justycjariuszy (potem wspólnie dla całego powiatu), którzy wykonywali sądownictwo cywilne i karne. W miastach sądownictwo cywilne i karne sprawowały departamenty sądowe magistratów z burmistrzami sądowymi na czele. Po okresie napoleońskim sądy w W. Księstwie Poznańskim 1817 zreformowano, utrzymując sądy pokoju i system odrębny od pruskiego; 1835 Poznańskie utraciło własny sąd najwyższy, a ustrój sądowy dostosowano do organizacji sądowej Prus; 1849 zniesiono stanowość i wprowadzono trójstopniowość sądownictwa: sądy powiatowe, które przejęły m.in. kompetencje zniesionych (1848) sądów justycjariuszy, sądy apelacyjne i Najwyższy Trybunał Sądowy — jako instancję kasacyjną; 1879 wprowadzono jednolity ustrój sądów powszechnych dla całej Rzeszy: sądy urzędowe (jednoosobowe), sądy okręgowe (kolegialne), orzekające o karze, kiedy sprawa toczyła się przed ławą przysięgłych, która orzekała o winie, oraz stanowiące instancję apelacyjną dla sądów urzędowych (Amtsgericht) sądy apelacyjne (kasacyjne dla sądów urzędowych); instancją kasacyjną był Trybunał Rzeszy w Lipsku. Prawa języka pol., równouprawnionego od 1817 z niem., systematycznie ograniczano; w praktyce usunięto go z sądownictwa na mocy ustawy 1876, co wiązało się z intensywną germanizacją. W Księstwie Warsz. 1807–13 zagwarantowano niezawisłość sędziów, powoływanych przez monarchę i usuwalnych tylko z mocy orzeczenia sądu, oraz jawność rozprawy. Od sędziów wymagano ukończenia studiów prawniczych. W 1808 wprowadzono nową organizację sądów, w zasadzie powszechnej, łamiąc zasadę stanowości. Do kompetencji sądu pokoju należały drobne sprawy cywilne i karne oraz niesporne, a także pojednania. W każdym departamencie był trybunał cywilny I instancji, w większych miastach trybunały handl.; dla Księstwa Warsz. był jeden Sąd Apelacyjny. Sprawy karne mniejszej wagi rozpatrywał sąd podsędkowski kryminalny, przekształcony następnie w sąd policji poprawczej. Był on też instancją apelacyjną od wyroków karnych sądu pokoju oraz prowadził śledztwa w sprawach zbrodni, rozpatrywanych w I i ostatniej instancji przez sądy kryminalne .
Udział w sądownictwie karnym miały też organa administracji (municypalne, skarbowe). W 1810–12 dostosowano organizację sądów karnych do wzorów francuskich. Sądem kasacyjnym cywilnym i karnym była Rada Stanu, która stanowiła też trybunał adm. i kompetencyjny (w sporach między urzędami i sądami). Naczelną władzą administracji sądowej i nadzoru było ministerstwo sprawiedliwości. Podlegała mu prokuratura zorganizowana hierarchicznie, wprowadzona na wzór francuski. Adwokaturę podzielono na 3 szczeble związane z odpowiednimi sądami. Utworzono osobną organizację notariatu. Sądownictwo Królestwa Pol. utrzymało na ogół organizację sądową Księstwa Warsz.; 1827 powołano jedynie sąd sejmowy, złożony z wszystkich senatorów, wydziały hipoteczne przy trybunałach (wojew.) i urzędy hipoteczne powiatowe przy sądach pokoju (1825). Po 1831 zniknął wraz z sejmem sąd sejmowy; 1841 zlikwidowano sąd kasacyjny i apelacyjny, a ich sprawy przekazano nowo utworzonym departamentom IX i X Senatu Rządzącego (najwyższej instancji sądowej Cesarstwa Ros.) w Petersburgu, urzędującym w Warszawie; 1864 wprowadzono sądy gminne (wójt z 2 ławnikami), którym przekazano drobne sprawy cywilne i karne; 1876 wprowadzono organizację sądową ros. z 1864; ważniejsze sprawy cywilne i karne należały do sądów okręgowych, w apelacji — do izby sądowej. Kasacje kierowano do Senatu. Wobec nieufności władz ros. do społeczeństwa pol. nie wprowadzono ławy przysięgłych i zasady obieralności sędziów pokoju istniejącej w Rosji; na sędziów powoływano po 1876 wyłącznie Rosjan; do sądów wprowadzono jako urzędowy język ros.; na wschodnich terytoriach zaboru ros. utrzymano początkowo nieco zmienione sądy grodzkie (tylko na Litwie właściwej), ziemskie i graniczne oraz Trybunał, od 1802 sąd głównie litew.; od 1840 zaczęto stopniowo wprowadzać ros. organizację sądową. Na ziemiach zaboru austr. po 1772 utrzymano dawne sądownictwo stanowe, tworząc dodatkowo trybunał cesarsko-król. (1774). W 1784–87 po zlikwidowaniu sądów ziemskich i grodzkich utworzono 3 sądy szlacheckie (Lwów, Tarnów, Stanisławów), zw. forum nobilium. Utworzono też międzystanowe sądy karne w 19 cyrkułach. Sąd apelacyjny był we Lwowie, najwyższa izba sprawiedliwości (Oberste Justizstelle) — w Wiedniu; od 1785 językiem urzędowym w sądach był język niem., na równi z łaciną; 1867 wprowadzono nieusuwalność i niezawisłość sędziów, a w najcięższych sprawach karnych, polit. i prasowych — ławę przysięgłych (na jej skład miały wpływ władze sądowe).
Ustawa z 1868 oparła adwokaturę na zasadzie samorządu zaw.; 1895–96 wprowadzono sądy powiatowe (jednoosobowe) orzekające w sprawach drobniejszych i okręgowe jako sądy I instancji, wyższe sądy krajowe (w Krakowie i Lwowie) jako apelacyjne dla sądów okręgowych. Instancją rewizyjną został Sąd Najwyższy w Wiedniu z osobnym senatem dla spraw z Galicji. Sądami specjalnymi były sądy przem. (w Bielsku, Krakowie i Lwowie). W 1860 zezwolono używać języka ojczystego stron (pol., ukr. w Galicji Wschodniej, niem.) i wydawać wyroki w tych językach; od 1869 językiem urzędowym w sądach Galicji stał się język polski. Sądem prawa publicznego był od 1875 Trybunał Adm. (jeden na Austrię), orzekający — po wyczerpaniu adm. toku instancji — w skargach o naruszenie praw obywateli przez organy administracji. W zaborze pruskim sądownictwo adm. było trójinstancyjne, z Wyższym Trybunałem Adm. na czele. W zaborze ros. sądownictwa takiego nie było.II Rzeczpospolita. Po I wojnie świat. ustrój sądów w Polsce pozostał oparty na przepisach państw zaborczych. W 1919 utworzono jeden dla całego państwa Sąd Najwyższy. Organizacja innych sądów pozostała do 1929 na obszarze każdego z byłych zaborów odrębna; dokonywane zmiany w organizacji sądów były odmienne w poszczególnych częściach kraju. Na obszarze byłego zaboru ros. najważniejsze zmiany wprowadzono już w czasie I wojny światowej. W 1915, po opuszczeniu przez wojska ros. Królestwa Pol., powołano samorzutnie sądy obywatelskie, rozwiązane wkrótce przez okupanta niemieckiego. Od 1917 za zgodą okupacyjnych władz niem. i austr. rozpoczęło działalność sądownictwo polskie, utw. na podstawie przepisów wyd. przez Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego. Powołano wówczas sądy pokoju, sądy okręgowe i sądy apelacyjne (w Warszawie i Lublinie) oraz Sąd Najwyższy. Wprowadzony początkowo dość szeroki udział ławników w orzecznictwie sądów został następnie ograniczony, a 1927 zniesiony. Na obszarze byłego zaboru austr. dawna organizacja sądownictwa została prawie bez zmiany; działały sądy powiatowe, okręgowe (jako sądy I instancji w sprawach poważniejszych i jako odwoławcze od orzeczeń sądów powiatowych) oraz apelacyjne (jako odwoławcze od orzeczeń sądów okręgowych). W sprawach o przestępstwa polit., prasowe i najcięższe zbrodnie pospolite utrzymano sądy przysięgłych. Na obszarze byłego zaboru pruskiego działalność sądów przysięgłych została 1919 zawieszona i później jej nie przywrócono.
Do 1929 funkcjonowały sądy powiatowe i zbliżone do nich sądy pokoju oraz sądy okręgowe i apelacyjne. Pewne odrębności zachowała do 1929 organizacja sądownictwa w woj. śląskim. Prace nad unifikacją sądownictwa rozpoczęte wkrótce po odzyskaniu niepodległości trwały do 1928 i zostały zakończone wydaniem jednolitego dla całego państwa prawa o ustroju sądów powszechnych, które weszło w życie 1 I 1929. Prawo to regulowało również organizację prokuratury. Zasady sądownictwa pol. określono już w Konstytucji marcowej z 1921. Zgodnie z zasadą trójpodziału władz sądy miały być organami narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwości, niezależnymi od władzy ustawodzawczej i wykonawczej; sędziów mianował Prezydent RP. W 1928 wprowadzono jednolite dla całego państwa następujące sądy powszechne: grodzkie, rozpoznające drobniejsze sprawy cywilne i karne; okręgowe, rozpoznające w I instancji poważniejsze sprawy cywilne i karne oraz środki odwoławcze od orzeczeń sądów grodzkich i postanowień sędziów śledczych; apelacyjne, rozpoznające przede wszystkim skargi apelacyjne od orzeczeń sądów okręgowych wydanych w I instancji, oraz Sąd Najwyższy. Terytorialny zasięg działalności sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych nie odpowiadał adm. podziałowi kraju na województwa, powiaty i gminy. Sądy grodzkie i sądy okręgowe (w części spraw rozpatrywanych w I instancji) orzekały w składzie jednego sędziego; sądy wyższych instancji orzekały w składzie kolegialnym sędziów zawodowych.W niektórych sądach okręgowych utworzono wydziały handl., w których komplet sądzący składał się z sędziego jako przewodniczącego oraz 2 ławników (tzw. sędziów handl.). Utworzone 1928 sądy pracy funkcjonowały przy sądach grodzkich lub oddzielnie; orzekały w sprawach ze stosunku pracy w składzie sędziego zaw. i 2 ławników, z których jeden reprezentował grupę pracodawców, a drugi grupę pracowników. Zgodnie z Konstytucją marcową 1921 prawo o ustroju sądów powszechnych zawierało również przepisy o sędziach pokoju, którzy mieli być wybierani przez ludność, oraz o sądach przysięgłych; przepisy te nie zostały jednak zrealizowane. Sady przysięgłych działały tylko w Małopolsce, gdzie istniały już w okresie zaborów. Po wejściu w życie Konstytucji kwietniowej 1935, która nie przewidywała udziału czynnika społ. w sądownictwie, nastapiło (ustawa z 1938) formalne zniesienie instytucji sądów pokoju i sądów przysięgłych; lączyło się to z tendencjami ograniczania i likwidacji demokr. instytucji przewidzianych Konstytucją marcową. W zakresie środków odwoławczych obowiązywała trójinstancyjność oparta na wzorach fr.; od orzeczeń I instancji zapadłych w sądach grodzkich lub okręgowych przysługiwała apelacja do sądu II instancji, tj. okręgowego lub apelacyjnego. Od orzeczeń sądów II instancji przysługiwała kasacja do Sądu Najwyższego.Sądownictwo wojskowe było całkowicie wyodrębnione i miało instancję najwyższą — Najwyższy Sąd Wojskowy. W zakresie sądownictwa administracyjnego utworzono 1922 jedynie Najwyższy Trybunał Adm., który orzekał o legalności orzeczeń i zarządzeń adm. wydanych w ostatniej instancji. II wojna światowa. W okresie okupacji sądownictwo polskie zostało utrzymane w ograniczonym zakresie kompetencji. Na ziemiach włączonych do Rzeszy zostało zlikwidowane. Na obszarze GG oprócz utworzonego przez okupanta sądownictwa niemieckiego pozostawiono, z ograniczonym zakresem właściwości, sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne (w Warszawie, Krakowie, Lublinie i Radomiu). Sądy pol. podlegały nadzorowi niem. szefów dystryktów. Rozpoznawały cywilne i karne sprawy ludności pol. nie przekazane sądom niem. ze względu na mniejszą wagę i brak zainteresowania ze strony okupanta. Pod koniec 1939 Służba Zwycięstwu Polski powołała komórkę wymiaru sprawiedliwości Pol. Państwa Podziemnego, której zadaniem miało być sądzenie szpiegów i zdrajców. W V 1940 utworzono, złożone z prawników, Sądy Kapturowe Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), które sądziły na podstawie kodeksu oprac. w kraju, zawierającego wytyczne proceduralne i określające stosowanie prawa materialnego; przewodniczący Sądu Kapturowego był z reguły komendant ZWZ obszaru lub okręgu; skład sądzący był 3-osobowy; działał sędzia śledczy i prokurator; oskarżony miał prawo do obrony (obrońca z urzędu); sąd mógł wydać jedynie wyrok skazujący (kara śmierci) lub uniewinniający. W XI 1941 Sądy Kapturowe przemianowano na Wojsk. Sądy Specjalne (WSS); statut dla nich, oprac. w kraju, zatwierdził w Londynie gen. W. Sikorski; zaczął obowiązywać IX 1942; sądy były jednoinstancyjne, wyroki zatwierdzał właściwy komendant ZWZ-AK; sądziły w wypadkach zdrady, szpiegostwa, denuncjacji, prześladowania ludności pol. oraz przestępstw popełnianych przez żołnierzy. Utworzone VII 1942 Kierownictwo Walki Podziemnej, podlegające Delegaturze Rządu RP na Kraj, powołało Cywilne Sądy Specjalne działające od końca 1942, podlegające Okręgowym Delegatom Rządu; mogły orzekać karę śmierci, w szczególności za zbrodnię przeciw narodowi i państwu pol., kolaborację z okupantem.
Do sądzenia spraw mniejszej wagi utworzono Komisje Sądzące Walki Podziemnej, powoływane przez pełnomocników Okręgowego Delegata Rządu ds. walki cywilnej; orzekały kary infamii, nagany i upomnienia; w sądownictwie cywilnym podstawą wyrokowania był Kodeks moralności obywatelskiej z 1941, który określał przestępne i naganne działania w warunkach okupacji; Wojsk. Sądy Specjalne pozostały właściwe dla przestępstw przeciw pol. siłom zbrojnym oraz w sprawach karnych żołnierzy konspiracji. Funkcjonowanie konspiracyjnego sądownictwa było ważnym elementem działalności państwa podziemnego, umacniało obywatelską i patriotyczną świadomość społeczeństwa, jego opór przeciw okupantom. PRL i III Rzeczpospolita. W pierwszych latach po wojnie rozpoczęły działalność sądy powszechne na podstawie przedwojennych przepisów o ustroju sądów. Uruchomiono sądy: grodzkie, okręgowe, apelacyjne oraz Sąd Najwyższy; powołano w zasadzie dawną kadrę sędziów, uzupełniono ją (wobec poważnych strat wśród prawników spowodowanych represjami niem.), zatrudniając w trybie nadzwyczajnym osoby, które przeszkolono prawniczo w trybie przyspieszonym w 6 średnich szkołach prawniczych. Nabór do sądownictwa miał gł. charakter polit. i bardziej liczyła się dyspozycyjność wobec władzy komunist. niż wiedza prawnicza. Sprawy najważniejsze z punktu widzenia polit. i gosp. przekazano nowo utworzonym specjalnym organom sądowym. Należały do nich: sądy wojsk., które rozpoznawały również sprawy osób cywilnych oskarżonych o najpoważniejsze przestępstwa przeciwko państwu; specjalne sądy karne, powołane do sądzenia spraw zdrajców narodu i zbrodniarzy hitler.; przejściowo (1945–46) działał Najwyższy Trybunał Narodowy, powołany do sądzenia spraw zbrodniarzy wojennych. Niektóre sprawy o przestępstwa gosp. i o spekulację przekazano do właściwości Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (pozasądowego organu, który mógł nakazać umieszczenie sprawcy przestępstwa gosp. w obozie pracy na 2 lata, w rzeczywistości jednak skazywał także za przestępstwa o charakterze polit.). Po wojnie działały również sądy pracy, powołane do rozstrzygania sporów ze stosunku pracy, na podstawie przepisów z okresu międzywojennego; 1950 ich kompetencje przekazano sądom powszechnym. Cechą charakterystyczną sądownictwa 1944–50 było znaczne ograniczenie zakresu jurysdykcji sądowej oraz sądowego trybu zwyczajnego; zniesiono instytucję sędziego śledczego, a prokurator wydawał decyzje nie podlegające kontroli sądowej.
Nowa organizacja sądownictwa weszła w życie I 1951 i wprowadziła następujące zmiany: 1) w miejsce sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych powołano sądy powiatowe i wojew.; 2) w miejsce dawnego trójinstancyjnego systemu odwoławczego z apelacją i kasacją wprowadzono system dwuinstancyjny z rewizją jako jedynym środkiem odwoławczym w postępowaniu cywilnym i karnym; 3) wprowadzono rewizję nadzwyczajną od prawomocnych orzeczeń sądowych, rozpoznawaną przez Sąd Najwyższy, oraz wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej ustalane przez ten sąd; 4) wprowadzono zasadę udziału ławników lud. w postępowaniu cywilnym i karnym w I instancji; 5) prokuratura (dotychczas związana organizacyjnie z sądownictwem powszechnym) została wydzielona z resortu sprawiedliwości. Reformom tym towarzyszyło rozszerzanie kompetencji sądów powszechnych oraz likwidacja organów specjalnych powołanych w pierwszych latach powojennych. W 1955 wyłączono spod kompetencji sądów wojsk. sprawy o przestępstwa osób cywilnych, funkcjonariuszy MO i organów bezpieczeństwa publicznego, z wyjątkiem spraw o szpiegostwo. W 1975 w związku z nowym podziałem adm., w miejsce sądów powiatowych wprowadzono sądy rejonowe.Po 1989 sądownictwo przeszło gruntowną odnowę. Rozwiązano Sąd Najwyższy w dotychczasowym składzie i sędziów tego Sądu powołano na nowo. Podjęto także próbę usunięcia z urzędu sędziów innych sądów, na podstawie ustawy z 1998 O odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, którzy w latach 1944–1989 sprzeniewierzyli się niezawisłości sędziowskiej. W 1989 zlikwidowano Państw. Arbitraż Gospodarczy. Kolejna strukturalna reforma organizacji sądownictwa została przeprowadzona 1990; powołano sądy apelacyjne (jest ich 10), powierzając im rozpoznanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów wojew. i odciążając tym samym Sąd Najwyższy, któremu 1996 powierzono nowe zadanie, rozpoznawanie kasacji od orzeczeń wyd. w II instancji (a także, w ograniczonym zakresie, od prawomocnych orzeczeń wyd. w I instancji). W 1999 w związku z reformą adm. kraju, sądy wojew. zostały przemianowane na sądy okręgowe. Zwiększenie obciążeń sądów wymusiło powołanie tzw. wydziałów cywilno-karnych w sądach rejonowych, które stanowią zalążek przyszłych samodzielnych sądów grodzkich. Od 1980 jest budowana w Polsce struktura sądownictwa administracyjnego, które zgodnie z wymogiem Konstytucji RP jest dwuinstancyjne od 2004; oprócz Nacz. Sądu Adm. powstały wojew. sądy administracyjne. Od 1985 funkcjonuje też sądownictwo konstytucyjne (Trybunał Konstytucyjny), do którego zadań należy gł. badanie konstytucyjności prawa. Sędziowie są powoływani przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieoznaczony i, poza wypadkami wskazanymi w Konstytucji RP, nie można ich z urzędu usunąć, są chronieni immunitetem. W postępowaniu przed sądami z reguły obowiązuje zasada kolegialności i udziału czynnika społ. w sądach I instancji (ławnik). Postępowanie przed sądami jest dwuinstancyjne: I instancja jest merytoryczna, II — w założeniu jedynie kontrolna. Ustawy procesowe przewidują jednak dalsze instancje, najczęściej o charakterze nadzwyczajno-kontrolnym (kasacja, wznowienie postępowania). Kasacja w postępowaniu cywilnym jest środkiem służącym do zaskarżania orzeczeń nieprawomocnych i tworzy quasi-trzecią instancję. W sprawach karnych kasacją zaskarżyć można orzeczenie prawomocne i wykonalne, w związku z czym jest ona instrumentem pozainstancyjnym. Postępowanie przed sądami jest jawne, a wyłączenie lub ograniczenie jawności dopuszczalne jedynie w granicach określonych w ustawie (np. zachowania w tajemnicy okoliczności z uwagi na ważny interes państwa lub interes prywatny, potrzebę ochrony porządku publicznego lub dobrych obyczajów). Zadania sądów i przepisy organizacyjne w RP regulują: Konstytucja RP z 1997 (wymienia podstawowe zasady ustrojowe sądownictwa oraz zasady procesowe), prawo o ustroju sądów powszechnych (od 2001), ustawa o Sądzie Najwyższym (od 2003), ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. (1985), ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw gosp. (1989), prawo o ustroju sądów wojskowych (od 1998), prawo o ustroju sądów adm. (od 2004), ustawa o Trybunale Konstytucyjnym (od 1997); tryb postępowania sądowego reguluje (od 1989), Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (od X 2001) oraz ustawa Kodeks postępowania cywilnego (od 1964), Kodeks postępowania karnego (od 1998), Kodeks karny skarbowy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (od 2004). Sądami powszechnymi są:
1) sądy rejonowe, jako sądy I instancji — w ich skład wchodzą wydziały cywilne, karne, rodzinne i nieletnich, sądy pracy lub sądy pracy i ubezpieczeń społ., ksiąg wieczystych, a w niektórych sądach rejonowych ponadto sądy gosp.; w sądach rejonowych mogą być tworzone jako ich wydziały sądy grodzkie, którym powierza się rozpoznawanie spraw o wykroczenia i wykroczenia skarbowe, sprawy o niektóre drobne przestępstwa, w tym przestępstwa prywatnoskargowe, a także niektóre przestępstwa skarbowe, oraz sprawy cywilne podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym oraz dotyczące depozytów sądowych i przepadku rzeczy;
2) sądy okręgowe, jako sądy II instancji oraz I instancji w najpoważniejszych sprawach — w ich skład wchodzą wydziały: cywilny, karny, sąd penitencjarny, sąd pracy, wydział ubezpieczeń społ., a w niektórych sądach zamiast sądu pracy i wydziału ubezpieczeń społ. wydział pracy i ubezpieczeń społ., wydział gosp., w niektórych sądach ponadto odrębne jednostki, takie jak sąd antymonopolowy oraz jednostka do spraw rejestrowych;
3) sądy apelacyjne, jako sądy II instancji od orzeczeń sądów okręgowych — w ich skład wchodzą wydziały: cywilny, karny oraz pracy i ubezpieczeń społ.; w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie działa wydział lustracyjny. Tworzenie i znoszenie sądów oraz ustalanie ich siedzib oraz zakresu i obszarów właściwości należy do min. sprawiedliwości. Sądami szczególnymi są: sądy wojsk. (I instancja — wojsk. sądy garnizonowe, a w poważniejszych sprawach wojsk. sądy okręgowe, II instancja — wojsk. sądy okręgowe, a w poważniejszych sprawach Izba Wojskowa Sądu Najwyższego). W sprawach adm. w I instancji orzekają wojew. sądy adm., w drugiej — Nacz. Sąd Administracyjny. Naczelnym organem sądowym jest Sąd Najwyższy; sprawuje wymiar sprawiedliwości oraz nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania; zapewnia prawidłowość i jednolitość wykładni prawa i praktyki sądowej; składa się z 4 izb:
1) Cywilnej
2) Karnej,
3) Pracy, Ubezpieczeń Społ.ecznych, i Spraw Publicznych
4) Wojskowy; na jego czele stoi pierwszy prezes powoływany przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na czele izb — prezesi;
Sędziów innych sądów również powołuje prezydent. Sąd Najwyższy realizuje swoje zadania poprzez rozpoznawanie kasacji w sprawach cywilnych, karnych oraz z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społ.; uchwala wykładnię przepisów prawnych budzących wątpliwość lub rozbieżność w orzecznictwie, rozstrzyga wątpliwości prawne powstałe na tle konkretnych spraw, przedstawione przez sądy lub składy orzekające Sądu Najwyższego; uchwały pełnego składu, połączonych izb lub izby, a czasem także składu 7 sędziów, uzyskując moc tzw. zasad prawnych i wiążą wszystkie składy Sądu Najwyższego we wszystkich sprawach; może opiniować projekty ustaw. Nadzór nad działalnością wojew. sądów adm. w zakresie orzekania sprawuje Nacz. Sąd Adm., do którego zadań należy także dbałość o jednolitość orzecznictwa tych sądów. Naczelny Sąd Administracyjny dzieli się na 3 izby: Finansową, Gospodarczą oraz Ogólnoadministracyjną.
W 1999 zniesiono orzecznictwo organów skarbowych w sprawach o (niektóre) przestępstwa oraz wykroczenia skarbowe i sprawy te przekazano do właściwości sądów, a 2001 zlikwidowano kolegia do spraw wykroczeń. Drogę sądową otwiera się w wielu sprawach należących uprzednio do organów administracyjnych. Powoduje to narastanie zaległości w sądach, z którymi sądownictwo usiłuje radzić sobie poprzez rozbudowywanie struktury (utworzenie wydziałów grodzkich w sądach rejonowych) oraz reorganizowanie pracy (np. przez wprowadzenie orzekania na 2 zmiany). Pomimo tych działań, w licznych wyrokach Europejskich Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Polska została uznana za „winną” naruszenia europejskiej konwencji praw człowieka z powodu nieprzeprowadzenia postępowania w „rozsądnym terminie” .
bibliografia
Dz. U. z 1994r. Nr 13, poz. 48, ze zm.) Dz. U. z 1994r. Nr 13, poz. 48, ze zm.) Dz. U. z 1994r. Nr 13, poz. 48, ze zm.) Dz. U. z 1994r. Nr 13, poz. 48, ze zm.) Dz. U. z 1994r. Nr 13, poz. 48, ze zm.) Dz. U. z 1994r. Nr 13, poz. 48, ze zm.) Bardach, Historia ustroju i prawa polskiego,PWN 1996
M.Kallas,Historia ustroju polskiego, PWN 2006
J.Borkowska, OdpowiedzialnośĆ urzędnika administracji publicznej, odpowiedzialność służbowa, cywilnoprawna i karna, Warszawa 2009
R.Kęska,Sędzia sądu okręgowego w Siedlcach, Siedlce 2007
M.Safjan, Przyszły sędzia a europejski trybunał sprawiedliwości
R.Kęska,Sędzia sądu okręgowego w Siedlcach, Siedlce 2007
T.Pietryga, Sędziowie,asesorzy i referendarze, Rzeczpospolita Polska 29.03.2009
Felieton,czy asesorzy są potrzebni,Gazeta prawna, 2006
M.Rojewski, Aplikacje prawnicze,KN 2009
tenże
A.Łukaszewicz, Sędziowie, asesorzy i referendarze,Rzeczpospolita, 08.05.2009
Prawo o ustroju sądów powszechnych Dz.U z 2001r. nr98
M.Rojewski, Aplikacje prawnicze,KN 2009
P.Skuczyński, OdpowiedzialnośĆ dyscyplinarna, KN 2008
Dz.U z 2001 nr 98
W.Makowski,Nauka o państwie;Teoria państwa,KWPA 193
. BALZER Geneza trybunału koronnego, Warszawa 1886;
S. KUTRZEBA Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich, „Rozprawy AU”, t. 40 i 42, Kraków 1901–02;
J. RAFACZ Sąd referendarski koronny, Poznań 1948;
J. MICHALSKI Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., cz. 1, Wrocław–Warszawa 1958;
W. MAISEL Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961;
J. SOBCZAK Wielkopolskie sądy ziemiańskie, Warszawa–Poznań 1977;
Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, Warszawa, t. 1 1964, t. 2 1966, t. 3 1981, t. 4 1982;
K. KAMIŃSKA Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII wieku... na tle porównawczym, Toruń 1980;
A. ABRAMSKI Sądownictwo podczas konfederacji w Polsce 1672–1793, Katowice 1986;
M. WOŹNIAKOWA Sąd asesorski koronny (1537–1795), jego organizacja, funkcjonowanie i wola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego w Polsce, Warszawa 1990;
J. BARDACH, B. LEŚNODORSKI, M. PIETRZAK Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1993.
Używamy plików cookie i zbieramy dane m.in. w celach statystycznych i personalizacji reklam. Jeśli nie wyrażasz na to zgody, więcej informacji i instrukcje znajdziesz » tutaj «.
O nas | Reklama | Kontakt
Redakcja serwisu nie ponosi odpowiedzialności za treść publikacji, ogłoszeń oraz reklam.
Redakcja serwisu nie ponosi odpowiedzialności za treść publikacji, ogłoszeń oraz reklam.
Copyright © 2002-2024 Edux.pl
| Polityka prywatności | Wszystkie prawa zastrzeżone.
Prawa autorskie do publikacji posiadają autorzy tekstów.
| Polityka prywatności | Wszystkie prawa zastrzeżone.
Prawa autorskie do publikacji posiadają autorzy tekstów.