Zachowania przemocowe i agresja w szkole

Wiele się mówi obecnie o nieprzystosowaniu młodych ludzi wkraczających w dorosłość i o ich niedojrzałości emocjonalnej. Jesteśmy informowani o regularnym wzroście przestępczości nieletnich i z niepokojem obserwujemy zachowania młodych ludzi obrazowo nazwanych przez socjologów generacją nic. Jednocześnie nie zdajemy sobie sprawy, jak ogromny wkład w formowanie człowieka ma właściwe organizowanie procesu uspołecznienia, edukacji oraz wychowania tak rodzinnego, jak i instytucjonalnego. Dużym zagrożeniem dla procesu wychowania jest przemoc. Powoduje ona niemożność powstania skutecznych efektów wychowania, gdyż tworzone w toku wychowywania sytuacje wychowawcze powinny dostarczać człowiekowi pozytywnych doświadczeń. Uważa się, że całkowite uniknięcie przejawów przemocy nie jest możliwe, istnieją jednak sposoby ograniczania jej zasięgu.

I.Powstawanie sytuacji niesprzyjających procesowi wychowania (bullying).

W niniejszym materiale chciałabym pokazać, jak szkodliwe efekty w toku wychowania przynoszą procesy zaburzające funkcję społeczną wychowania – zwane z angielska bullyingiem, czyli gnębienie, tyranizowanie w szkole, co w naszych warunkach odpowiada zjawisku fali lub mobbingowi czyli przemocy w środowisku pracy.
Mamy tu do czynienia z atakiem na czyjeś dobre samopoczucie, psychologiczny dobrostan, dokonywanym przez agresora kierującego się zazdrością, frustracją, brakiem właściwej samooceny lub odpowiedniego „wyposażenia” osobowościowego. Jest to nękanie za pomocą wypowiedzi, tj. wyszydzanie, złośliwe żarty, uwagi o charakterze rasistowskim oraz takie zachowania, które atakują czyjąś godność. Wśród młodzieży szkolnej, szczególnie podatnej (z racji dojrzewającej tożsamości) na identyfikowanie się ze złymi wzorcami, dochodzi często do skrajnych aktów przemocy. (Co miało miejsce w naszej szkole w październiku bieżącego roku).

II.Przejawy agresji (bullyig-u).

Do szkolnych zachowań przemocowych zaliczamy: przezywanie, grożenie, zastraszanie, umniejszanie i wszelką agresję słowną, plotkowanie, sarkastyczne uwagi i żarty, pomówienia i oszczerstwa, groźby ataku fizycznego, niewłaściwy lub niechciany kontakt fizyczny(ocieranie, dotykanie), zachowania mające na celu kontrolowanie kogoś lub dominację nad kimś, nakaz wykonywania czynności niebezpiecznej lub niezgodnej z przepisami wewnętrznymi szkoły lub kodeksu karnego. Te działania mogą przybierać rozmaite formy. Wśród dzieci i młodzieży zdarza się przemoc fizyczna i, niestety coraz częściej przypadki ciężkiego pobicia. Może to być także zabieranie rzeczy, które akurat są potrzebne (zabranie komuś długopisu, kiedy trzeba pisać test, schowanie plecaka lub ubrania po wf-ie).
Negatywny oddźwięk przemocy nietrudno jest dostrzec. Jej wynikiem może być m.in. uniemożliwianie pełnego wykorzystania umiejętności i zdolności, zaangażowania oraz motywacji do działania, problemy zdrowotne, frustracja, stres i depresje, tworzenie atmosfery wrogości, brak poczucia bezpieczeństwa i wsparcia, utrata wiary w normy i wartości, uniemożliwienie efektywnego odbioru wpływu wychowawczego.
W domu i w szkole uczymy się reguł wyrażania uczuć, stosując się do poleceń rodziców i nauczy- cieli. Kiedy rodzice mówią dziecku: „no, uśmiechnij się, bo wszystkim psujesz humor, nie okazuj


złości, bo spotka cię kara” - przekazują regułę: trzeba udawać i oszukiwać, żeby innym było miło. Kierowanie emocjami rozwija się głównie poprzez naśladowanie. Smutek czy lęk nie są oznaką słabości, tylko normalnymi odczuciami, towarzyszącymi życiu każdego z nas. Chłopcy często uczeni są reagowania agresją, gdy naprawdę są smutni czy przerażeni. Ukrywanie lęku jest nagradzane. Niewyrażone, stłumione emocje sprawiają,że człowiek żyje w zbyt dużym napięciu, co negatywnie odbija się na kontaktach z innymi i może być przyczyną zachowań przemocowych.


III.Przyczyny zachowań przemocowych (bullying-u).

Niektórzy badacze sugerują, że przyczyny zachowań przemocowych, mogą wynikać z grupowej zasady równości. Grupa (klasa szkolna) dąży do stosunkowo nierealnej sytuacji, gdy wszyscy jej członkowie zajmują taką samą pozycję (czerpią takie same zyski i mają taki sam wkład). Jednocześnie silne jednostki dążą do przejęcia władzy i zwiększenia zysków własnych. Tworzące się w ten sposób podgrupy skupiają się wokół liderów i rozpoczynają walkę o prymat nad innymi. Na przykład, klasie szkolnej sztucznie narzuca się jednakowość i zapomina, że są tacy uczniowie, którzy chcą stać wyżej w hierarchii. Do osiągnięcia wyższego statusu, przy braku dobrych wyników w nauce, może im służyć właśnie bullying.
Inną przyczyną zachowań przemocowych jest powszechnie stosowany w wychowaniu system kar. Do zdecydowanie najbardziej popularnych należą:
zakazy i nakazy (zakaz używania komputera, wychodzenia na „dwór”, odwiedzin kolegów, wstrzymania kieszonkowego);
stosowanie gróźb i krzyku;
kary fizyczne (bicie, maltretowanie).
Przemoc stosowana wobec dzieci tworzy chore społeczeństwo, rządzące się przemocą. Czy zatem rodzicom wolno karać swoje dzieci? Czy istnieją sytuacje, w których kara fizyczna jest dozwolona? Czy kara w ogóle ma korzystne znaczenie wychowawcze?
Może należy ograniczyć się tylko do nagród albo i z nich zrezygnować, są bowiem zawsze środkiem manipulowania drugim człowiekiem.
Zanim wyjaśnię wątpliwości, które narosły wokół wychowawczego znaczenia kar i nagród, przedstawię konieczne warunki wychowania, które muszą być spełnione jako pierwsze, jeszcze zanim zaczniemy rozważać jaką strategię wychowawczą przyjąć.
1.W domu musi panować atmosfera ciepła i zainteresowania sprawami dziecka. Jego potrzeby psychiczne powinny być bezwarunkowo zaspokojone; nie wolno więc zapewniać poczucia bezpieczeństwa, miłości tylko pod warunkiem spełnienia przez dziecko naszych oczekiwań.
2.Dziecku trzeba mówić, co jest dobre, a co złe, co pożądane, a co zabronione, tak wcześnie, jak to możliwe, rozmawiać z nim na temat wartości cenionych w rodzinie.
3.Należy wytyczyć jasne reguły postępowania, jednoznacznie określone w języku zrozumiałym dla dziecka.Powinno ono znać granice i być uprzedzone o konsekwencjach.

IV.Jak zapobiegać zachowaniom przemocowym (bullying-owi)?

Aby temu zapobiegać ogromnie ważny jest dobór stylu wychowania do aktualnych potrzeb wy- chowanka. Wiedza o zachowaniach człowieka w sytuacjach społecznych i trening odpowiednich umiejętności to dwa konieczne filary skuteczności w działaniu. Wychowanie to sztuka otwartej komunikacji, dialogu i harmonijnego współdziałania. Istotny jest bezpośredni, prawdziwy kontakt oraz wzajemne zainteresowanie i zaangażowanie w proces wychowania. Rodzice czy też wychowawca powinni koncentrować się na wychowanku i jego potrzebach. Podstawowym tworzywem jest dialog i wzajemne dochodzenie do zadowalającego obie strony rozwiązania, czyli model wzajemności i współpracy. Wychowywany zyskuje potrzebne informacje i kompetencje, a wychowujący

dostarcza takich informacji, na które istnieje zapotrzebowanie i robi to w sposób ustalony w toku negocjowania.
Nie zawsze oddziałują na młodzież modele akceptowane społecznie. Często te właściwości, które zapewniają szczególną atrakcyjność modelu, torują drogę wpływom niepożądanym lub kwestionowanym. Sztuka wychowania polega na tym, aby nadać modelom pożądanym społecznie takie własności, które czynią je bardziej atrakcyjnymi od modeli niepożądanych.
Podstawowe zasady programu zaradczego przeciw zachowaniom przemocowym można sformułować następująco:
Należy spróbować stworzyć środowisko szkolne, a także domowe, charakteryzujące się ciepłem, pozytywnym zainteresowaniem i zaangażowaniem ze strony dorosłych.
Granice nieakceptowanego zachowania muszą być jasno określone.
W przypadku przekraczania tych granic należy stosować sankcje, które nie są oparte na sile fizycznej i wrogim zachowaniu.
Nie można nikogo zmienić, nie można przekazać mu gotowych doświadczeń. Zalecanie zmian, jak również tzw. dobre rady pozostają nieskuteczne. Można natomiast stworzyć atmosferę szczególnie sprzyjającą rozwojowi człowieka, konstruktywnym zmianom w jego zachowaniu, w je- go osobowości. Bardzo w tym może pomóc inteligencja emocjonalna, czyli efektywne zarządzanie uczuciami. Kiedy stają się one zbyt silne, intelekt często okazuje się bezużyteczny. Kiedy odczuwa- my wściekłość, reagujemy, zanim rozum podpowie, co zrobić – ośrodek emocji w mózgu jest bo- wiem szybszy. Utrata kontroli nad sobą może prowadzić do bardzo poważnych następstw, dlatego warto uczyć się opanowania.
Uczniowie sterowani niepokojem i lękiem, czy pozostający zbyt długo (lub za często) pod wpływem gniewu czy przygnębienia, słabo się uczą i słabo zapamiętują. Ludzie emocjonalnie sprawni, czyli tacy, którzy dobrze wiedzą, co przeżywają i potrafią wczuwać się w emocje innych oraz właściwie reagować – działają skuteczniej i są bardziej zadowoleni z życia.
Najczęściej chcemy podtrzymać emocje pozytywne i uniknąć negatywnych. Świadomość emocji jest podstawą kontroli stresu. Tłumienie uczuć prowadzi do apatii i nadmiernego wyizolowania z otoczenia. Uświadamianie sobie, nazywanie i wyrażanie uczuć jest konieczne do budowania pozytywnych więzi z ludźmi (można się tego nauczyć, poprzez odpowiednie ćwiczenia).
Przykładowe sposoby radzenia sobie ze złością:
dawanie upustu złości może być pomocne, a nawet zdrowe, ale tylko wtedy gdy robi się to w sposób nieszkodliwy dla otoczenia. Wysprzątaj mieszkanie, pobiegaj dookoła domu lub narysuj kogoś wbijającego nóż w serce twego wroga. Być może poczujesz się dzięki temu lepiej, choć nikt przy tym nie ucierpi;
licz od dwudziestu do jednego – metoda ta, choć staromodna, ma jednak swoje zalety. Oczywiście nie powstrzyma cię od gniewnego myślenia, ale pomoże opanować złość dostatecznie długo, by za- pobiec nierozważnym krokom, a ponadto da ci czas na zebranie myśli;
Potrzebny jest dialog na temat uczuć, ich nazywania i przeżywania. Przykładowe ćwiczenie do- tyczące gniewu, złości; dokończ zdania:
1. Kiedy jestem wściekły, wtedy ........................................
2. Mój najlepszy przyjaciel złości mnie, gdy ........................................
3. Nienawidzę chodzić do szkoły, gdy ........................................
4. Kiedy inni są rozzłoszczeni, wtedy ........................................
Dalej konieczne jest przeprowadzenie rozmowy jak się czuje, jak radzi sobie w sytuacjach wywołujących gniew, złość.

Ponieważ kara jest metodą, która nie uczy żadnych nowych zachowań, może jedynie uczyć powstrzymywania się od ujawniania niektórych, jej stosowanie powinno być raczej ograniczone. Możliwe pełne zaspokajanie potrzeb dziecka i jednocześnie nagradzanie zachowań pożądanych stanowi metodę lepszą, bardziej skuteczną. Dobrze znamy rozmaite sposoby karania i potrafimy uzasadnić

słuszność ich stosowania, natomiast nagradzanie, choćby w formie wyrażania aprobaty, zadowolenia, pochwały jest rzadziej stosowane, dawkujemy je ostrożnie, podobno dlatego „aby nie zaszkodzić”. Takie stanowisko dość często reprezentują osoby nierozumiejące motywacyjnego znaczenia „nagrody”.
Inne podejście do procesu wychowania mówi, że zamiast stosowania kar i nagród przekazujemy młodemu człowiekowi bezpośrednie informacje na temat naszych uczuć, myśli i pragnień związanych z jego osobą, z tym jak postępuje, np.: cieszę się, że to zrobiłeś; jestem z ciebie dumny; jestem zadowolony, wzruszony, szczęśliwy; nie lubię, gdy się tak zachowujesz; jestem oburzony, zdenerwowany; jest mi przykro, smutno, źle; chcę żebyś to zrobił, zależy mi na tym.
Dotychczas skupiliśmy się nad radzeniem sobie z zachowaniami przemocowymi wśród młodzieży. Teraz chciałabym zarysować niezmiernie istotne i trudne przedsięwzięcie wychowawcze, jak u młodych ludzi zwalczyć oznaki ofiary. Jest to kolejne, bardzo trudne zadanie każdego wychowawcy i można je przybliżyć w kilku wskazaniach:
uczyć otwartego komunikowania się – nazywania uczuć i wyrażania ich w komunikatach typu „ja”, ujawniać uczucia przeżywane w różnych sytuacjach;
podnosić poczucie własnej wartości (np. ćwiczenia moje mocne strony);
uaktywniać pozytywne myślenie o innych (kolegach, rodzicach, nauczycielach) i uczyć otwarte- go komunikowania tego;
uświadomić mechanizm konfliktu, uczyć alternatywnych sposobów rozwiązywania konfliktu;
pomagać zrozumieć, jak radzić sobie ze wstydem oraz jak niewłaściwe przeżywanie wstydu i zażenowania utrudnia życie.
Można ująć te zagadnienia w takie trzy bloki tematyczne:
pozytywny obraz samego siebie;
umiejętności wyrażania uczuć i porozumiewania się;
rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji.

Na poziomie szkoły i klas przyjęliśmy przepisy przeciwko zachowaniom przemocowym (buillying-owi):
nie znęcamy się nad innymi uczniami;
włączamy do rozmów, zabaw i innych zajęć uczniów, którzy pozostają na uboczu;
informujemy dorosłych (nauczycieli, pedagoga, rodziców) o przypadkach znęcania się nad kimś (nie jest to donosicielstwo, lecz współczucie dla ofiary).
Podczas spotkań klasowych wspólnie z uczniami ustalamy sankcje karne za łamanie reguł (odnoś ne przepisy Statutu) oraz formy nagradzania osób wyróżniających się w niesieniu pomocy (nagroda Złoty Kłos – za życzliwość, empatię, koleżeństwo).
Rozmowy na temat zapobiegania agresji i potrzeby utrzymywania przez uczniów przyjacielskich relacji z kolegami podejmowane są systematycznie.