Rola literatury dziecięcej w procesie wychowawczo-dydaktycznym

„Bez względu na to, ile masz zajęć, najważniejszą rzeczą, jaką możesz zrobić dla przyszłości swego dziecka, oprócz okazywania mu miłości przez przytulenie, jest codzienne głośne czytanie oraz radykalne ograniczenie telewizji". Te słowa Jima Trelease'a, autora „Podręcznika głośnego czytania”, stały się mottem kampanii „Cała Polska czyta dzieciom". Sukces tego przedsięwzięcia pokazał, jak wielka jest w dzieciach potrzeba kontaktu z literaturą, a rodzicom i wychowawcom przypomniał, że czytanie jest inwestycją w przyszłość naszych dzieci, kapitałem z którego będą korzystać przez całe życie.
Wydawałoby się, że w dobie dzisiejszych czasów, chyba nikogo nie trzeba przekonywać, że ci, którzy więcej czytają, więcej wiedzą, rozumieją, mądrzej postępują, lepiej potrafią zrozumieć siebie i innych. Tymczasem badania pokazują, że około 80% dzieci spędza swój wolny czas przed komputerem, telewizorem oglądając różnego rodzaju filmy, bajki niosące nierzadko lęk, gniew, agresję. Dzieci często nie znają tytułów bajek i baśni korzystnie wpływających na ich rozwój, nie spędzają wolnego czasu na wspólnym z rodzicami czytaniu książek.
Badacze podkreślają, że literatura dziecięca jest pomostem dzięki, któremu można zbudować swoje spotkanie z człowiekiem, nawiązać z nim kontakt estetyczny, werbalny, pozwala go zrozumieć. Pełni określone funkcje: poznawczą, emocjonalną, zabawową, terapeutyczną, wychowawczą. Dzięki temu uczy, bawi i wychowuje.
Wychowawcze możliwości literatury dla dzieci w stosunku do najmłodszych jej odbiorców są bardzo duże, a składa się na to wiele przyczyn związanych z właściwościami tego wieku: ze skłonnością do naśladownictwa, identyfikowania się z postaciami, szybkim rozwojem mowy i myślenia, aktywnością poznawczą i zabawową, wrażliwością emocjonalna oraz intensywnością w poznawaniu i przeżywaniu świata.
Spośród licznych zalet głośnego czytania dziecku wymienić można m.in. budowanie mocnej więzi między dorosłym a dzieckiem, dobry wpływ na emocje, język, pamięć, koncentrację, myślenie i wyobraźnię, pomoc w kształtowaniu wartości moralnych, wychowaniu i nauce, a także, jakże potrzebne dla prawidłowego rozwoju dziecka, poczucie bezpieczeństwa.
Należy jednak podkreślić, że kontakt z literaturą nie jest jednak tak naturalną potrzebą dziecka jak zabawa i dlatego rozbudzanie takich potrzeb wymaga pewnych wzorców, których dostarczyć może przede wszystkim środowisko rodzinne, a później przedszkolne. Rodzice i wychowawcy mogą od najwcześniejszych lat, w sposób świadomy i systematyczny kształtować nawyki stałego obcowania z książka i sięgania po czasopisma.
Niezaprzeczalnie stałe kontakty ze starannie dobranymi utworami literackimi z zakresu poezji i prozy zawartymi w pięknych książkach, zawierających obok tekstu literackiego prawdziwie artystyczne ilustracje, budzą wrażliwość estetyczną dziecka, a jednocześnie sprzyjają rozwijaniu jego postaw twórczych, wyzwalaniu form ekspresji słownej i plastycznej.
Wychowawcze możliwości literatury dotyczą również rozwoju intelektualnego. Zasób doświadczeń małego dziecka jest niewielki, a jego obserwacje, spostrzeżenia i wyobrażenia związane są z najbliższym otoczeniem. Wielkość bodźców współczesnego życia nie ułatwia mu zdobycia podstawowej orientacji w tym otoczeniu. Świat ukazuje się dziecku w całej swej złożoności.
Najczęściej pierwszą, a zarazem najbardziej ulubioną, literaturą dziecka jest bajka. To ona rozszerza świat jego myśli, daje przeżycia, których dziecko dotąd nie znało. Pełni swoistą rolę wychowawcy - moralizatora. Najważniejszym jednak zadaniem bajki jest nie tyle pouczanie ile zapoznanie dziecka z doświadczeniami, zdarzeniami i przeżyciami innych ludzi. Dziecko poznaje w bajce początkowo bardzo pierwotne typy. Typ istot dobrych i złych, przydatnych i szkodliwych, pilnych i leniwych, bogatych i biednych. Stopniowo bajka ukazuje różne postacie bohaterów - jedne zyskują sympatię, a drugie nie. W ten sposób przygotowuje do wytworzenia własnych ideałów, nadających później, w okresie młodzieńczym zasadniczy kierunek jego dążeniom.
Opowiadania i baśnie mogą się stać pewnego rodzaju „schematem porządkującym”. Dostarczane dzieciom teksty literackie ukazują znane im sprawy w nowym świetle, w logicznym porządku przyczyn i skutków opisanych zdarzeń, pozwalają wiązać w myśli poszczególne fakty i podporządkowywać je głównej myśli przewodniej.
Kontakt z literaturą poszerza możliwości poznawania świata, ludzkich losów i obyczajów w perspektywie historii i przestrzeni innych lądów i krajów, pozwala na uczestnictwo w wydarzeniach niedostępnych własnym doznaniom i obserwacjom. W ten sposób obcowanie z książką zaspokaja potrzebę obserwacji i wzbogaca zasób wiadomości oraz utrwala te wiadomości, które dziecko już zdobyło. Ponadto kontakt z książką i ilustracją aktywizuje myślenie, procesy porównywania, analizowania, szukania przyczyn i skutków, wyciągania wniosków, tworzenia elementarnych pojęć, sprzyja ćwiczeniom pamięci, uwagi i skomplikowanych operacji myślowych.
Starannie dobrane utwory literackie ukazują ich odbiorcom wzory pięknej polskiej mowy. Utrwalone w pamięci fragmenty tekstów stają się przykładem poprawnego języka i mogą mieć wpływ na doskonalenie mowy pod względem gramatycznym i dźwiękowym, na wzbogacenie zasobu pojęć i słów, na rozwój umiejętności komunikatywnej wypowiedzi i doskonalenie stylu.
Literatura dziecięca wywiera także ogromny wpływ na rozwój emocjonalny i społeczno – moralny dziecka. Świadectwem wpływu na emocje mogą być miedzy innymi niezmiernie żywe reakcje, podczas słuchania czytanego tekstu. Bardzo często dziecko śmieje się, płacze albo nieruchomieje w momentach napięcia. Oddziaływując tak silnie na uczucia, ukazując postacie bohaterów, z którymi dzieci chętnie się identyfikują, przykłady społecznych stosunków, konfliktów i wyborów,literatura pozwala lepiej zrozumieć innych ludzi i zachodzące między nimi relacje. Szczególnie baśnie przedstawiają problemy dobra i zła w sposób uproszczony, zrozumiały dla dzieci – sierotka jest dobra i pracowita, czarownica – zła i podstępna, dobro jest nagradzane, zło karane. Zachęca to do wysuwania pewnych pytań, rozmów z dziećmi, prób oceny bohaterów. Natomiast opowiadania bardziej realistyczne, współczesne, sprzyjają procesowi utożsamiania się z losami bohaterów. Zaspokaja to u dzieci potrzebę wzorów zachowań i poczucia społecznych więzi.
Należy pamiętać, aby świat przedstawiony w książkach najmłodszym „czytelnikom” był światem całkowicie sztucznym i wymyślonym. Ukazane w utworze ciemne strony życia – samotność, zagrożenie czy niebezpieczeństwa, powinny być równoważone optymistycznymi elementami, gdyż w wieku przedszkolnym dopiero zaczyna się kształtować pewna odporność układu nerwowego dziecka i łatwo ją zaburzyć. Koniecznym staje się w tym momencie zwrócić uwagę na dokonywanie starannego doboru literatury dla dziecka. Pierwszą ważną zasadą jest dostosowanie jej do wieku i możliwości rozwojowych dziecka.
Małe, trzyletnie dziecko lubi, gdy w utworach występują bliskie mu postacie jak mama, tata czy babcia, jak ulubiony pies lub kot czy ukochana lalka albo miś. Poza tym opowiadania skierowane do trzylatków powinny zawierać dużo dialogów, wyrazów dźwiękonaśladowczych, które dzieci chętnie powtarzają oraz dużo tych samych powtarzających się rytmicznie zwrotów.
Dzieci czteroletnie powinny poznawać wartościowe utwory budzące wrażliwość na dobro i zło, wygłaszać krótkie wiersze, odpowiadać na pytania dotyczące treści utworu oraz samodzielnie go opowiedzieć.
Pięciolatki, które posiadają większy zasób wiadomości o otaczającym świecie i bogatszy zasób słownictwa, mogą poznawać utwory o charakterze lirycznym i humorystycznym. Rozwój wyobraźni i fantazji wpływa u nich na zainteresowanie baśnią. Przeżycia związane z książką, w której wątki fantastyczne, baśniowe przeplatają się z elementami realistycznymi, stają się coraz bogatsze. Charakterystyczne dla odbioru utworu literackiego na tym poziomie wieku jest upodobanie do znanych już tekstów. Dzieci przywiązują się nie tylko do przedstawionych postaci bohaterów, ale ciągle od nowa bawi je przebieg akcji, kiedy już został pokonany pewien wysiłek zrozumienia ciągu opisanych w utworze wydarzeń.
Sprawność umysłowa, bogate doświadczenia, umiejętność obserwacji otaczającego świata rozwinięte u sześciolatków sprawiają, że dużym powodzeniem cieszą się wśród nich utwory o treści realistycznej, w których można odnaleźć znane już fakty i sytuacje, poszerzyć i utrwalić swoje wiadomości. Dzieci w tym wieku interesują się przyrodą i techniką, jak również pewnymi zjawiskami z życia społecznego. Stawiane przez nie pytania stają się bardziej dociekliwe. Sześciolatki pragną zbadać przyczyny obserwowanych faktów, próbują przewidywać ich skutki, dlatego można do nich skierować opowiadania, w których wszystko jest tak, jak może być w domu i w przedszkolu, w ogrodzie czy na wakacjach. W stosunkach między dziećmi pojawiają się pierwsze przyjaźnie, konflikty, wybory i odrzucania partnerów, a zabawy zaczynają coraz bardziej wciągać dzieci w skomplikowane gry stosunków międzyludzkich. Wszystkie te przeżycia mogą wzbogacać lektury dla sześciolatków. Poza tym ich upodobania czytelnicze dotyczą w większym stopniu samego utworu, jego treści i formy literackiej, a rola ilustracji maleje. Środki plastyczne ułatwiają odbiór tekstu, ale nie są już pierwszoplanowymi elementami książki.
Zachęcajmy rodziców, by dziecko miało w domu pierwszą biblioteczkę, gdzie gromadzić będzie swoje ulubione książeczki. Jej posiadanie ma na celu kształtowanie postawy przyszłego czytelnika, który w sposób samodzielny będzie wybierał swoje lektury oraz szukał właściwej drogi do książki i czasopisma, a przede wszystkim – odczuwał potrzebę kontaktu z literaturą.


Literatura:
Polcyn K., Zaciekawić dzieci książką, w:
„Wychowanie w Przedszkolu”, nr 3, 2003,
Waksmund R., Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej, Wrocław 2000,
Adamczykowa Z., Literatura dla dzieci: funkcje, kategorie, gatunki, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2001,
Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, Warszawa 1985,