Rozwój i kierowanie mową dziecka

Spis treści:
Wstęp........................................3
1. Mowa, narząd mowy........................................4
1.1. Mowa jako zespół środków do porozumiewania się.........................4
1.2. Narząd mowy........................................6
2. Rozwój mowy dziecka........................................14
2.1. Okres melodii (0 – 1 rok życia)........................................16
2.2. Okres wyrazu (1 – 2 rok życia)........................................19
2.3. Okres zdania (2 – 3 rok życia)........................................20
2.4. Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3 – 7 rok życia)..........................21
3. Kierowanie rozwojem mowy dziecka.......................................23
3.1. Rozwój mowy dziecka w okresie przedszkolnym...........................26
3.2. Środowisko kształtowania mowy........................................27
4. Ćwiczenia wymowy........................................33
4.1. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne............................34
4.2. Ćwiczenia oddechowe........................................38
4.3. Ćwiczenia rytmizujące........................................41
4.4. Ćwiczenia słuchu fonematycznego........................................42
5. Profilaktyka logopedyczna........................................44
5.1. Zasady profilaktyki logopedycznej dla rodziców...........................45
5.2.Zasady profilaktyki logopedycznej dla nauczycieli..........................48
6. Podsumowanie
7. Bibliografia

„ Należy więc i to do dobrego wychowania fizycznego,
ażeby dobrze wykształcić narzędzi mowy,
aby dzieci nauczyć każde słowo doskonale, wyraźnie
i czysto wymawiać.... Najlepszym dowodem
oświecenia narodu jest wydoskonalenie, czystość
i dokładność jego mowy, bo w niej jest skład
wszystkich jego myśli i całej jego nauki.”

Jędrzej Śniadecki, 1805 r.

Wstęp

Czym jest mowa? Dlaczego tak istotne jest dobre wykształcenie narządów mowy i dbałość o jej dokładność? Na te i inne pytania postaram się odpowiedzieć w swojej pracy. W swojej pracy wyjaśnię czym jest mowa, jak zbudowane są narządy mowy . Wyjaśnię jak przebiega prawidłowy rozwój mowy i jakie są jej okresy. Przedstawię jak należy kierować rozwojem mowy dziecka, aby nie miało ono problemów związanych z mówieniem i wypowiadaniem się. Przedstawię szereg ćwiczeń pozwalający na usprawnienie aparatu mowy. Jest to niezwykle ważne ponieważ dzieci z wadami wymowy mają utrudniony kontakt z ludźmi. Unikają załatwiania wielu spraw. Wady nieleczone pogłębiają się z wiekiem i coraz bardziej wyobcowują człowieka ze społeczeństwa. Staje się on odludkiem i dziwakiem. Popychają do zawodów do których nie mają predyspozycji degradując go społecznie.
Rozwój mowy najlepiej przebiega we wspólnocie w której dziecko odczuwa bliskość, ciepło i bezpieczeństwo. Rodzice powinni pobudzać dziecko do samodzielnych obserwacji, rozbudzać jego ciekawość, nie krytykować wypowiedzi. Od stanu mowy dziecka zależy w znaczniej mierze powodzenie w nauce, a szczególnie istoty wpływ ma ona na początkową naukę czytania i pisania. Jak powiedział Jędrzej Śniadecki tylko wymowa czysta, doskonała i dokładna da nam szansę na mądry i oświecony naród.

1. Mowa, narząd mowy
Według Tomasza Zalewskiego mowa jest to „układ symboli reprezentujących zjawiska nas otaczające lub dziejące się w nas samych. Mowa służy do przekazywania o nich informacji.” „Mowa jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi. Jest ono możliwe dzięki znajomości języka ( kodu), który jest systemem znaków i reguł gramatycznych.” Jest to proces jednolity jednak można w nim wyróżnić czynność nadawania mowy i czynność odbioru mowy. Aby proces ten miał miejsce niezbędne są przynajmniej dwie osoby posługujące się tym samym językiem ( kodem) , wyrażające chęć porozumiewania się prawidłowo działający system nerwowy oraz prawidłowo działające narządy mowy. Jeżeli u którejkolwiek z osób zabraknie któregoś z wymienionych czynników ich porozumienie może być utrudnione , a nawet niemożliwe. Na samą czynność mowy składa się bardzo wiele czynników i uzależniona jest ona od myślenia.

1.1. Mowa jako zespół środków do porozumiewania się

Posługiwanie się mową artykułowaną nie jest czynnością wrodzoną tak jak ssanie czy połykanie. Mowa kształtuje się stopniowo pod wpływem działania wielu czynników . Mowa warunkuje intelektualny i społeczny rozwój dziecka, dając mu możliwość poznawania świata i innych ludzi. Mowa jest narzędziem działania dla dziecka w dużo większym stopniu niż dla dorosłego. Dziecko mówiąc działa. Zastanówmy się jak jest przyczyna tego , że dziecko mówi. Przyczyn tych jest wiele, jednak podstawowym czynnikiem jest ogólne dojrzewanie dziecka i coraz większa specjalizacja receptorów i analizatorów zmysłowych dziecka. A także rozwój sprawności ruchowych w tym rozwój sprawności ruchowych narządu mowy, a zwłaszcza języka. Niezmiernie ważne jest dojrzewanie psychiczne dziecka w tym nastawienie na osiąganie celów, oraz kształtowanie się woli. Należy sobie uświadomić, iż małe dziecko zależne od osób dorosłych , od początku swojego życia jest wyposażone w określone struktury neuronalne. Dają mu one możliwość rozwoju zarówno psychicznego jaki i fizycznego a rolą dorosłych jest stworzenie mu właściwych warunków niezbędnych do wykorzystania tych możliwości. Niestety często okazuje się to o wiele trudniejsze niż mogłoby się wydawać .
Człowiek jest jedyną w przyrodzie istotą, która potrafiła wykorzystać wibrację powietrza emitowanego z ust dla wyrażenia swoich myśli, uczuć, pragnień. Mówiąc najogólniej człowiek w toku długotrwałego rozwoju biologiczno - społecznego wytworzył szczególny sposób porozumiewania się z innym człowiekiem właśnie za pomocą języka.
Według L. Kaczmarka możemy rozpatrywać mowę w dwóch aspektach, a mianowicie z punktu widzenia indywidualnego i społecznego. „W aspekcie indywidualnym mowę traktuje jako nadawanie i odbiór tekstu”. Tekst posiada tzw. treść, która jest zrozumiała dla rozmówcy tylko w momencie, gdy on posługuje się tym samym językiem .
Porozumiewanie się za pomocą mowy jest swoistym przekazywaniem informacji od nadawcy do odbiorcy. Niezbędnymi składnikami tego procesu są:
• mówiący czyli nadawca
• adresat wypowiedzi – odbiorca
• ich wzajemny kontakt
• komunikat czyli treść wypowiedzi
• kod językowy decydujący o formie przekazu .
Cały proces mówienia i rozumienia warunkowany jest pracą mózgu, narządów mownych, narządu słuchu i jego właściwości warunkujących słyszenie rozumienie i autokontrolę słuchową. Podstawą kształtowania mowy jest myślenie jest ona uzależniona od myślenia. Zdolność opanowania mowy przez człowieka zależy od właściwości anatomiczno – fizjologicznych mózgu, które decydują o jego inteligencji, osobowości, uspołecznianiu, sprawności narządów mowy .
Wymagania jakie mowa stawia mięśniom oddechowym, mięśniom krtani, gardła i jamy ustnej, są bardzo duże i niejednokrotnie przekraczają wymagania stawiane przez czynności podstawowe tych narządów. Istotna jest szybkość wykonywanych ruchów oraz precyzja i rytmiczność wykonywanych ruchów. Należy zdać sobie sprawę z olbrzymich trudności, jakie musi pokonać małe dziecko, które uczy się mówić. A przecież zanim cokolwiek będzie wypowiedziane, najpierw musi powstać plan wypowiedzi w ośrodkowym układzie nerwowym. Odpowiednie słowa trzeba wydobyć z magazynu pamięci wraz z regułami ich składania. Wszystko to powinno się dziać bardzo szybko, z punktu widzenia rozmawiającego – prawie natychmiast .

1.2. Narząd mowy
Mowa ludzka pojawia się dopiero na pewnym etapie rozwoju filogenezy. Powstała ona w wyniku złożonych procesów ewolucyjnych zachodzących w naszym gatunku. Mowa ludzka ma charakter artykułowany. Mówienie jest czynnością polegającą na szybkiej sekwencyjności wydawanych dźwięków, wiążącą się z intensywną pracą mięśni aparatu fonacyjnego i artykulacyjnego . Całość narządu służącego do wytwarzania dźwięków mowy składa się z trzech części:
1. Z aparatu oddechowego, który wytwarza prąd powietrza, niezbędny do wytwarzania dźwięków mowy;
2. Z aparatu fonacyjnego, czyli krtani, w której powstaje dźwięk;
3. Z aparatu artykulacyjnego, do którego zalicza się znajdujące się ponad krtanią jamy: ustną, gardłową i nosową nazywane jako całość nasadą .
Niezbędnym warunkiem prawidłowej czynności oddechowej jest drożność
i czystość dróg oddechowych a przede wszystkim nosa . W czynności oddechowej wspólnie biorą udział przepona brzuszna, płuca oraz mięśnie brzuszne i międzyżebrowe. Przy wdechu przepona brzuszna obniża się i zwiększa się objętość klatki piersiowej. Przy wydechu przepona unosi się do góry, a żebra opadają i klatka piersiowa zmniejsza swą objętość. W praktyce można wyróżnić trzy sposoby oddychania:
• szczytowe – lekkie unoszenie obojczyków i górnych żeber do góry
• piersiowym – rozsuwanie na boki żeber w środkowej części klatki piersiowej
• przeponowy – silny udział przepony, opada ona ku dołowi podczas wdechu a unosi się do góry podczas wydechu .
Oddychanie w czasie mówienia różni się od oddychania w czasie spoczynku. I tak podczas spoczynku oddychamy przez nos; wdech i wydech mają prawie jednakową długość; wdech jest nieco krótszy niż wydech; zużycie powietrza jest małe około 0,5 litra przy jednorazowym wdechu; oddychamy automatycznie. Natomiast podczas mówienia czy śpiewu oddychamy przez usta( w czasie wymawiania głosek nosowych powietrze wydostaje się także przez nos), ponieważ ustami można szybciej wciągnąć dużą ilość powietrza; wdech jest krótki, wydech znacznie dłuższy; zużycie powietrza jest duże około 1 do 2 litrów; wdechy są podporządkowane tekstowi, tzn. wykonywane są miejscach na które pozwala sens zdania .
Oddychanie jest niezbędne dla życia człowieka, jest czynnością odruchową, niezależną od jego woli. Kontroluje nim ośrodek oddechowy układu wegetatywnego, zlokalizowany w rdzeniu przedłużonym. Dla procesu mowy istotną rolę odgrywa oddech sterowany przez człowieka. Może on wywierać wpływ na niego za pośrednictwem kory mózgowej. Dla mówienia nieodzowne jest mówienie racjonalne, które daje optymalne możliwości głosowe i przeciwdziała zmęczeniu. Ponadto pozwala ono na dostarczenie organizmowi dostatecznej ilości tlenu oraz swobodne wykorzystanie całego aparatu oddechowego. Mięśnie oddechowe są podległe naszej woli w związku z czym możemy dowolnie wykonywać ruchy wdechowe i wydechowe o różnym nasileniu, zatrzymywać oddech na jakiś czas itp. Nieprawidłowe oddychanie może być spowodowane wadami anatomicznymi lub nieprawidłowych oddziaływań osób wychowujących. Może być przyczyną schorzeń górnych dróg oddechowych, nieprawidłowego zgryzu czy wad postawy.
Aparatem służącym do wytwarzania głosu jest krtań- organ fonacyjny o bardzo szerokiej skali częstotliwości drgań – wiązadeł głosowych. Jest ona dolnym odcinkiem górnych dróg oddechowych. Znajduje się na wysokości 4-7 kręgu szyjnego i mierzy od 4 do 6 cm. Zbudowana jest z wielu sprężystych chrząstek, wśród, których znajdują się: trzy chrząstki nieparzyste – pierścieniowa, tarczowa i nagłośniowa oraz trzy rodzaje chrząstek parzystych – nalewkowe, różkowe i klinowe. Chrząstki krtaniowe połączone są ze sobą stawami, błonami ściągnistymi i wiązadłami, co nadaje im znaczny stopień ruchomości .
Mięsnie zewnętrzne krtani oddziałują na całą puszkę krtaniową, natomiast wzajemne relacje chrząstek krtaniowych warunkują mięśnie wewnętrzne wśród których wyróżnia się trzy grupy:
1. Mięsień rozwierający szparę głośni, jedyny parzysty mięsień pierścienno- nalewkowy tylny, odwodzący fałd głosowy w stawie pierścienno – nalewkowy.
2. Mięsnie zwierające szparę głośni: pierścienno – nalewkowy boczny, tarczowo – nalewkowy, nalewkowy
3. Mięsnie napinające fałd głosowy: pierścienno – tarczowy, głosowy.
Unerwienie krtani pochodzi z nerwu błędnego. Nerw krtaniowy górny zaopatruje mięsień pierścienno – tarczowy i błonę śluzową jamy krtani do poziomu fałdów głosowych; nerw krtaniowy dolny( wsteczny) – pozostałe mięśnie krtani i błonę śluzową okolicy podgłośniowej. W krtani zlokalizowane są liczne receptory, które odgrywają rolę przede wszystkim w nerwowej kontroli fonacji. Należą do nich: mechanoreceptory w mięśniach wewnętrznych krtani, w ścięgnach i torebkach stawowych oraz baroreceptory w błonie śluzowej okolicy podgłośniowej, reagując na małe wahania ciśnienia podgłośniowego. Mechanoreceptory miotyczne (mięśniowe) wrażliwe są na rozciąganie, mają niski próg i wolny czas adaptacji .
Dolna część krtani przechodzi w tchawicę; górna łączy się z jamą gardłową. Jamę gardłową od krtani oddziela nagłośnia , ruchoma chrząstka zabezpieczająca krtań i tchawicę przed przedostaniem się do nich pokarmów lub płynów. Gdy oddychamy lub mówimy, nagłośnia podnosi się , natomiast przy połykaniu zamyka wejście do krtani . Krtań od dołu spoczywa na tchawicy, od góry łączy się z dolnym gardłem. Jest ona podwieszona do kości gnykowej. Krtań jest narządem bardzo delikatnym i wrażliwym. Reaguje na zmianę temperatury, wilgotność powietrza i zapylenie. Szkodliwe dla krtani jest głośne mówienie i nagły krzyk, który powoduje gwałtowne zwarcie wiązadeł głosowych, połączone z napięciem całego ciała .
Jama krtani wyścielona jest błoną śluzową cienką i wrażliwą .Błona śluzowa jest skłonna do obrzęków. W nabłonku śluzowym występują liczne gruczoły śluzowe, które nawilżają fałdy głosowe chroniąc je przed wysychaniem. Narząd głosowy właściwy mieści się w środkowym piętrze krtani. Znajdują się tu dwie pary fałdów: fałdy rzekome i fałdy głosowe. Fałdy głosowe utworzone są przez mięśnie i wiązadła pokryte błoną śluzową. Na ich brzegach znajdują się elastyczne pasemka zwane wiązadłami głosowymi lub strunami głosowymi. Wiązadła głosowe biegną poziomo na wysokości jabłka Adama. Fałdy głosowe mogą się rozsuwać dzięki ruchom obrotowym chrząstek nalewkowych. Wówczas między wiązadłami głosowymi tworzy się otwór zwany głośnią. Gdy mięśnie fałdów głosowych są rozluźnione wówczas głośnia ma kształt owalny. W czasie mówienia i śpiewania fałdy głosowe są mniej lub bardziej zsunięte. Przy wymawianiu głosek bezdźwięcznych głośnia ma kształt trójkąta równoramiennego. Przy głoskach dźwięcznych fałdy głosowe są zsunięte i wibrują. Przy mówieniu szeptem – zbliżają się do przedniej części, natomiast w tylnej powstaje otwór zwany głośnią międzychrząstkową.
Zwarcie wiązadeł głosowych podczas fonacji może być wykonane z różną siłą. Od siły zwarcia uzależnione jest tzw. „atakowanie” głosu .Wyróżniamy trzy rodzaje atakowania – nastawienia głosu:
• nastawienie miękkie
• nastawienie twarde
• nastawienie chuchające.
Nastawienie miękkie – polega na tym ,że ciśnienie powietrza podczas fonacji jest regulowane prawidłowo, równomiernie, swobodnie. Strumień wydychanego powietrza nie napotykając na swojej drodze zbyt mocnego zwarcia wiązadeł głosowych. Delikatnie wprawia je w drgania, nie uszkadzając ich. Nastawienie miękkie jest cechą głosu fizjologicznego, oraz głosu dobrze wyszkolonego.
Nastawienie twarde – następuje wtedy gdy dochodzi do gwałtownego zwarcia wiązadeł głosowych, np. przy nagłym krzyku. Do fonacji zużywana jest stosunkowo duża ilość powietrza, które płynąc dynamicznym, ostrym strumieniem niszczy narząd głosu. Nastawienie twarde może być przyczyną przykrych dolegliwości krtaniowych : częstych chrypek, guzków śpiewaczych, obrzęków krtani, czy też nieżytu krtani.
Nastawienie chuchające – powstaje przy niepełnym zwarciu wiązadeł głosowych podczas fonacji. Obok dźwięku krtaniowego powstaje szum na skutek tarcia powietrza o znajdujące się w rozstępie wiązadła głosowe. Nastawienie to może być czynnością zmierzoną osób mówiących. Często jednak występuje ono u osób ze źle wyszkolonym głosem, przy zmęczonych mięśniach krtani, jak też w niektórych schorzeniach słuchu .
Trzecim elementem aparatu mowy jest narząd artykulacyjny lub zespół narządów artykulacyjnych. Artykulacja związana jest z funkcją tzw. nasady, którą tworzą trzy jamy rezonacyjne, tj. jama gardłowa, usta i nosowa oraz jamy rezonacyjne w zatokach przynosowych . Jama ustna składa się z dwóch części : przedsionka i jamy właściwej. Sklepienie jamy ustnej tworzą podniebienie twarde i miękkie, które jest zakończone języczkiem (uvula). Jama gardłowa i jama ustna tworzą jeden wspólny kanał. Są to rezonatory o zmiennym kształcie. Do ruchomych części narządu artykulacyjnego należą wargi, język, podniebienie miękkie, żuchwa i krtań . Zasadniczą czynnością narządów mownych, a zwłaszcza dolnej szczęki i języka, jest czynność żucia i połykania. Czynności te polegają na wykonywaniu dwóch ruchów przeciwstawnych. Ruchy artykulacyjne wykonywane przez dolną szczękę i język są bardzo podobne do ruchów wykonywanych przez te narządy w czasie żucia a zwłaszcza połykania. Ruchy artykulacyjne odbywają się przy udziale tych samych mięśni, które biorą udział w połykaniu i żuciu .
Dno jamy ustnej wypełnia język , twór mięśniowy, zdolny do wykonywania wielu różnorodnych, skomplikowanych i precyzyjnych ruchów. Zbudowany jest z ośmiu par mięśni, dzięki czemu jest elastyczny i sprężysty. Można go przesuwać w głąb jamy ustnej, można wysuwać na zewnątrz, uwypuklać ku górze, obniżać spłaszczać. Pod spodem języka znajduje się wędzidełko, które wiąże go z dnem jamy ustnej. Wyróżniamy grzbiet języka ( dorsum), część przednią (praedorsum), środkową ( mediodorsum) i tylną część ( postdorsum). Pozatym wyodrębnia się czubek języka ( apex), brzegi ( corona), i obsadę ( radix), czyli najbardziej tylną część znajdującą się w jamie gardłowej .
Wargi są to fałdy stanowiące przedłużenie policzków. O ich ruchach decydują mięśnie twarzy. Większość ruchów warg jest wykonywanych jest poprzez mięsień okrężny warg. Zamyka on szparę ustną i wysuwa wargi do przodu. Można je ściągać lub rozchylać, napinać i rozluźniać, unosić kąciki ust lub obniżać, układać „zwieracz” lub „ ryjek”. Opracowane układy warg i języka zostały uszeregowane po to aby ułatwić logopedzie ocenę tzw. motoryki artykulacyjnej. Za wargami znajdują się szczęki z łukami zębowymi. Również one odgrywają niezmiernie ważną rolę w artykulacji. Poprawna wymowa głosek detalizowanych wymaga zbliżenia do siebie zębów dolnych i górnych. Wszelkie zatem ubytki w uzębieniu lub wady zgryzu będą stanowić poważną przeszkodę w prawidłowej realizacji wymienionych głosek . Kolejnym elementem narządu artykulacji jest podniebienie miękkie, które jest przedłużeniem podniebienia twardego. Należy od do narządów ruchomych. Przy oddychaniu podniebienie miękkie swobodnie zwisa. Przy połykaniu i wymawianiu większości głosek napina się i unosi ku górze, zamykając drogę powietrzu do jamy nosowej. Prawidłowa budowa podniebienia zarówno miękkiego jak i twardego ma istotne znaczenie dla artykulacji. Rozszczep podniebienia, podniebienie wysoko wysklepione lub skrócone nie dają warunków do prawidłowej artykulacji. Również deformacje szczęk, szeroko rozstawione zęby czy też rozległe ubytki w uzębieniu sprawiają duże trudności w artykulacji .
Kształtowanie właściwych postaw artykulacyjnych jest podstawowym obowiązkiem rodziców i nauczycieli zwłaszcza w przedszkolu. Odpowiednio prowadzone ćwiczenia w przedszkolu i w domu mogą uchronić dziecko przed licznymi konsekwencjami niewłaściwej artykulacji.

2. Rozwój mowy dziecka

„Nauka mówienia nie rozpoczyna się bynajmniej w momencie, gdy dziecko wypowie pierwsze słowa, lecz w chwili jego urodzenia, a nawet wcześniej, w życiu płodowym. Niemowlęta z wrodzonym zainteresowaniem przysłuchują się rozbrzmiewającym wokół nich dźwiękom i potrafią zrozumieć, co mówimy na długo przedtem, zanim same zaczną wypowiadać słowa. Jest to najważniejsza sprawa, którą musimy sobie uświadomić, jeśli chcemy pomóc dziecku w nauce mówienia - zrozumienie zawsze o krok wyprzedza mówienie ”.
Aby dobrze kierować czymkolwiek, trzeba przede wszystkim wiedzieć czym się kieruje. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa ją w ciągu swojego życia w kontakcie z mówiącymi ludźmi. Kontakt z innymi ludźmi jest możliwy dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych .
Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki umiejętności rozumienia poznaje świat i otaczających go ludzi, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, uczucia czy pragnienia.
Rozwój mowy warunkowany jest genetycznie. Zależy on jednak nie tylko od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale także od warunków społecznych, kontaktu ze środowiskiem, z innymi ludźmi mówiącymi . Jest to proces w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Jeżeli proces mowy przebiega prawidłowo, to prawidłowo przebiega również myślenie dziecka, gdyż oba procesy łączą się ze sobą bardzo ściśle. Kształtowanie się mowy dziecka ma także ścisły związek z jego rozwojem społeczno – emocjonalnym. Można zauważyć, że w przypadku jakichkolwiek zaniedbań środowiskowych, braku należytych wzorców do naśladowania następuje opóźnienie rozwoju mowy lub jej zaburzenia.
Według Leona Kaczmarka w rozwoju mowy możemy wyodrębnić cztery okresy kształtowania się mowy dziecka:
• okres melodii – ( 0 – 1 ),
• okres wyrazu – ( 1 - 2 ),
• okres zdania – ( 2- 3 ),
• okres swoistej mowy dziecięcej – ( 3- 7) .
Autor sugeruje istnienie bardzo ważnego okresu przygotowawczego, przypadającego na okres życia płodowego .
Okres przygotowawczy trwa od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. To właśnie wtedy kształtują się narządy mowy i rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Rozwijają się nadawcze narządy mowy, czyli organizujące informacje obszary myślowe; produkujące substancję ośrodki i drogi nerwowe oraz nasada, krtań, płuca i centralne ośrodki słuchowe i czuciowe. Okres ten nie jest czasem biernym; dziecko reaguje na różne bodźce, różnicuje je i zapamiętuje. Przychodząc na świat jest już zatem nie tylko wyposażone w narządy słuchu i mowy, ale potrafi precyzyjnie posługiwać się nimi w sposób celowy. Podstawową umiejętnością nabytą prenatalnie jest reakcja na bodźce słuchowe i wykorzystywanie ich w nawiązywaniu interakcji z otoczeniem.
To właśnie narząd słuchu jest najlepiej rozwiniętym narządem zmysłu w pierwszym trymestrze ciąży. Już od 20–go tygodnia funkcjonuje mechanizm słyszenia, stale się doskonaląc – między 22–30 tygodniem płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Wtedy także zaczyna się kształtować asymetria mózgowa w słyszeniu dźwięków - lewa półkula ma większą zdolność do specjalizacji w zakresie mowy .
Od 25–go tygodnia ciąży pojawia się tzw. odruch uszno – powiekowy, który ustala się po 28–ym tygodniu. Badania świadczą, że dziecko nie tylko odbiera i różnicuje dźwięki, ale także je zapamiętuje. Dla prawidłowego rozwoju mowy dziecka w okresie późniejszym niezbędna jest stymulacja słuchowa w okresie prenatalnym. Dzieci stymulowane słuchowo osiągają, znacznie szybciej normę rozwojową. Po przyjściu na świat dziecko rozpoczyna odkrywanie świata dźwięku. Odbywa się to teraz nie tylko drogą słuchową, ale i wzrokową oraz poprzez wydawanie dźwięków przez samo dziecko. Odkrywa ono znaczenie znaków językowych poprzez łączenie własnych zachowań z reakcjami otoczenia i wypowiedzi opiekunów z pewnymi stanami własnymi .

2.1. Okres melodii (0 – 1 rok życia)

Okres melodii przypada mniej więcej na pierwszy rok życia (0-1). Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę artykułowaną są krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia. Towarzyszą im formy awokalne: mimika twarzy, pantomimika, czyli ruchy wyrazowe całego ciała w tym zwłaszcza gesty wykonywane głównie kończynami górnymi .
Najwcześniejsza wokalizacja zawiera dźwięki zupełnie nie przypominające dźwięków mowy – kwilenie, płacz, chrząkanie, pomrukiwania i inne fizjologiczne odgłosy .
Przez pierwsze 2-3 tygodnie życia krzyk niemowlęcia nie jest jeszcze – w naszym odbiorze zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 2 i 5 tygodniem. Wtedy matka uczy się po rodzaju krzyku różnicować jego przyczyny, poznaje czy dziecko jest głodne, czy boli je coś, swędzi, mokro mu czy zimno. Dziecko natomiast zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka i to z właściwą, trafną wobec rodzaju potrzeby pomocą. Jest to pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych. Około 3 tygodnia życia pojawia się „uśmiech społeczny”. Dziecko uśmiecha się wtedy, gdy czuje obecność bliskiej osoby, gdy osoba ta zagaduje przyjaźnie i uśmiecha się. Na niej skupia wzrok i wodzi za nią oczyma. Matka jest, zatem pierwszym i najbogatszym źródłem bodźców wzrokowych, słuchowych i dotykowych .
W wieku około 2 – 3 miesiąca, pojawia się u dziecka samorzutnie bez wpływu otoczenia wydawanie dźwięków zwane głużeniem, gruchaniem lub guganiem. Dziecko z dobrym samopoczuciu, wyzwala wszystką swą energię w wydawanie z siebie dźwięków i ruchów całego ciała. Wszystkie bezwiedną zaprawą fizyczną do przyszłego działania: ruchy nóg do chodzenia, rąk do pracy, organów mownych do mówienia. Początkowo dźwięki w głużeniu są niewyraźne. Z czasem dopiero, po kilkudziesięciu, a niekiedy nawet już po kilkunastu dniach można w nim wyróżnić samogłoski, potem spółgłoski zwykłe i szczególne, jak wargowe wibracyjne, wreszcie różnego rodzaju sylaby i grupy spółgłoskowe i głoskowe oraz dłuższe lub krótsze logatomy. W przybliżeniu dadzą się porównać do grup spółgłoskowych takich jak: gli, tli, kli, gla, bli, ebw... . Głużą wszystkie dzieci, także głuche od urodzenia. Głużenie stopniowo zanika, u dzieci głuchych w osiemnastym miesiącu życia .
Około szóstego miesiąca życia niemowlę zaczyna łączyć oderwane dźwięki w gaworzenie. Jest to zamierzone, świadome powtarzanie dźwięków. Dziecko dzięki nabywaniu takich cech, jak zaostrzenie spostrzegawczości, zwiększenie uwagi, bardziej pewna pamięć, naśladuje dźwięki, które wydało przypadkowo wskutek ustawicznego ruchu różnych narządów mownych oraz dźwięki, których brzmienie uchwyciło z otoczenia . W gaworzeniu słyszymy sylaby (np.: ma - ma, la - la, ba - ba , ta - ta), z których budujemy wyrazy polskie, ale i takie, które nie posiadają istotnego znaczenia. Według J. Konorskiego, gaworzenie inicjuje proces wytwarzania się odruchów warunkowych słuchowo – werbalnych . Zatem mowa polega na kojarzeniu ruchów mownych, czucia tych ruchów oraz towarzyszących im wrażeń słuchowych. Notujemy, zatem jakieś głoski wdechowe i ssące, różne mlaski, kląskania, świsty, parskania i tym podobne twory. Gaworzenie jest także ćwiczeniem słuchu muzycznego. W 8–9 miesiącu życia dziecka pojawia się rozwój słuchu fonematycznego, czyli zdolność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej. Jest charakterystyczne, że wraz z kształtowaniem się słuchu fonematycznego dziecko wchodzi w językowy okres kształtowania się mowy, rozpoczynający się w ostatnim kwartale pierwszego roku życia.
Jest to kolejny dowód jak istotny dla prawidłowego rozwoju mowy u dziecka jest właściwie funkcjonujący słuch. Pod koniec pierwszego roku życia dziecko opanowuje poprzez nabywanie opozycji fonologicznych około 3 spółgłosek i 9 spółgłosek.
G. Demelowa pisze, że „około 9 miesiąca życia, następuje faza tzw. echolalii. Dziecko przejawia tendencje do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i pomyłek. Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie – prowadzi do ich utrwalenia, zautomatyzowania. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata, da, pa .
Kończąc charakterystykę pierwszego okresu należy wyjaśnić, że nauka mowy nie ogranicza się do płaszczyzny głoskowej, lecz obejmuje również inne jej płaszczyzny jak melodia i rytm. Umiejętność uchwycenia wyjątkowej melodyki w tym okresie jest tak ważna, że językowcy uznali ją za cechę najbardziej charakterystyczną, a zatem tytułową dla omawianego etapu rozwoju mowy.

2.2. Okres wyrazu (1 – 2 rok życia)

Drugi okres rozwoju mowy, zwany okresem wyrazu, trwa zazwyczaj od pierwszego do drugiego roku życia dziecka. Dzięki wzrastającej sprawności motorycznej, a zwłaszcza lokomocyjnej dziecko zbliża się do najbliższego otoczenia i natrafia na coraz to nowe przedmioty i zjawiska. Mowa staje się narzędziem myślenia, badania i odbierania świata. W tym okresie dziecko opanowuje wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest upraszczanie grup spółgłoskowych oraz to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania . Wypowiedzi dziecka często są jednowyrazowe lub dziecko naśladuje dźwięki wydawane przez interesujące go obiekty – zjawisko to nosi nazwę onomatopei.
Pod koniec okresu wyrazu dziecko dysponuje kilkudziesięcioma poprawnie artykułowanymi wyrazami i bardzo dużą liczbą wyrazów zastępujących, zniekształconych dźwiękowo. Od 18–tego miesiąca rozwój mowy ulega zdecydowanemu przyspieszeniu. Wynika to z faktu wzrastających możliwości psychofizycznych dziecka i zakończenia nauki chodzenia, która dotychczas je absorbowała.
Mowa nadal się doskonali i dziecko wchodzi w jej kolejny etap, zwany okresem zdania, który trwa od 2 – 3 roku życia.

2.3. Okres zdania (2 – 3 rok życia)

Dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo – dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż. Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie . Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba da” – które w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z rozwojem, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym . Dziecko dwuletnie jeszcze niewiele mówi, ale już prawie wszystko rozumie. W systemie fonologicznym pojawiają się już niemal wszystkie samogłoski (w tym nosówki) i 28 spółgłosek, [Kaczmarek 1977].
Pod koniec 3–go roku życia dziecko zna już około 1000 wyrazów, które potrafi łączyć w zdania. Początkowo przybierają one formę struktur łańcuchowych, niekompletnych i niespójnych logicznie, pełnych przerw intonacyjnych i powtórzeń. Z czasem obok zdań pojedynczych pojawiają się także złożone współrzędnie i podrzędnie, początkowo połączone bezspójnikowo . Dalsze doskonalenie mowy następuje w kolejnym etapie rozwoju, jakim jest okres swoistej mowy dziecka, trwający od końca 3 – go roku życia aż do 7 - u lat. Okres ten kończy się wraz z opanowaniem przez dziecko wymowy pod względem dźwiękowym.

2.4. Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3 – 7 rok życia)

W okresie swoistej mowy dziecięcej następuje ostateczne opanowanie pełnego zasobu fonemów języka ojczystego oraz dalsze doskonalenie systemów morfologicznego i składniowego. Dziecko bogaci zasób słownika czynnego i biernego, potrafi budować zdania poprawne gramatycznie i o odpowiedniej prozodii. Poznając otaczający świat zadaje dorosłym mnóstwo pytań, oczekując wyczerpujących odpowiedzi.
W pierwszym okresie „swoistej” mowy dziecko wzbogaca układ zasad gramatycznych. Układ ten nie jest jeszcze w pełni utrwalony. Dlatego dziecko kształtuje swoją wymowę drogą analogii i kontaminacji. Powstają wtedy ciekawe twory językowe. W tym okresie wymowa dziecka jest już na ogół poprawna. Spotyka się jednak dzieci, które „słabo” wymawiają słowa i całe zdania, mówią szybko lub powoli i zawsze niewyraźnie. Mimo iż rozumieją znaczenie wielu słów, używają nadal wyrazów z zakresu słownictwa podstawowego, często dziecięcego .
Wyraźna i prawidłowa wymowa jest podstawą kształtowania się umiejętności czytania i pisania, która decyduje o dalszych losach szkolnych dziecka. Błędy popełniane w mowie dźwiękowej pojawiają się przeważnie również w mowie pisanej, zaś nabywanie sprawności płynnego odczytywania zdań w połączeniu ze zrozumieniem tekstu zależy w decydującej mierze od poziomu rozwoju mowy i myślenia ucznia.
Mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja). Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż . Autorzy określają, iż rozwój mowy trwa do szóstego roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako opóźnienie rozwoju mowy . Mowa dziecka 5- letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dź, które pojawiły się w czwartym roku życia zaczynają się utrwalać. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć w izolacji, jednak w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s, z, c, dz. Głoska r powinna być już wymawiana, ale często pojawia sie dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe są upraszczane zarówno w nagłosie jak i w śródgłosie .
U sześciolatków mowa powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym. Mimo tej reguły mogą pojawić się kłopoty z wymową głosek sz, ż, cz, dż. Mogą pojawić się problemy z wymową grup spółgłoskowych, zwłaszcza w śródgłosie wyrazu .
3. Kierowanie rozwojem mowy dziecka

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, dziecko przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia, drogą naśladownictwa. Wielokrotnie powtarzane nazwy przedmiotów, znajdujących się w otoczeniu dziecka zostawiają słuchowe ślady w jego mózgu. Dziecko usłyszawszy potem daną nazwę- potrafi sobie wyobrazić przedmiot, do którego ona się odnosi, a z czasem potrafi również nazwać przedmiot. Wykształca się wtedy umiejętność różnicowania czucia ułożenia narządów mownych. W odpowiednich strukturach mózgu dziecka powstają stereotypy czuciowo-ruchowe, czyli możliwości wykonywania odpowiednich ruchów mownych . Największe znaczenie w procesie przyswajania mowy ma słuch. Dziecko uczy się stopniowo koordynować ruchy różnych grup mięśniowych, biorących udział w mowie.
Mówiąc o świadomym kierowaniu mową dzieci, należy pamiętać, iż jej rozwój jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale jednocześnie jest możliwy jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym. Podczas działalności dziecka, której towarzyszy mowa dorosłych, jego samego i rówieśników. Żeby mowa pełniła funkcję komunikacyjną, dziecko musi zrozumieć znaczenie treści dobieranych słów i zdań. Rozwój mowy związany jest z całokształtem psychoruchowego rozwoju dziecka oraz warunkami środowiskowo-wychowawczymi. Jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Na kształtowanie się mowy dziecka, wpływ mają czynniki wewnętrzne związane z jego psychoruchowym rozwojem, ale nie mniej ważne są czynniki zewnętrzne jak rodzina i środowisko w którym się wychowuje . Nie wątpliwie, prawidłowy rozwój mowy dziecka uwarunkowany jest przede wszystkim prawidłową budową organu głosowego i jego funkcjonowaniem. Niewłaściwy rozwój i budowa aparatu głosowego stanowią również przyczynę zaburzeń mowy. Usposobienie dziecka także ma wpływ na sposób wyrażania i mówienia. Dzieci o temperamencie cholerycznym, mówią szybko, choć nie płynnie, występuje u nich żywa i nieopanowana gestykulacja i mimika. Dzieci typu sangwinicznego, mówią prędko, głośno, wyraźnie i płynnie. Mowa dzieci typu flegmatycznego jest powolna, spokojna o opanowanej gestykulacji. Mowa dzieci melancholicznych, charakteryzuje się ubóstwem słów, małomównością, lakonicznością i cichym głosem .
Do czynników, które negatywnie wpływają na rozwój mowy należą:
- zachwiania równowagi procesów nerwowych na tle przemęczenia, zaburzeń snu, nadmiernie silnych podniet psychicznych, zbyt surowych lub niekonsekwentnie stosowanych wymagań wychowawczych;
- ogólny zły stan fizyczny dziecka wywołany wadliwym odżywianiem, złą pielęgnacją, okresem rekonwalescencji po przebytej chorobie zakaźnej, bądź długotrwałej;
- gwałtowne przeżycia o ujemnym charakterze emocjonalnym obciążające układ nerwowy;
- silne wstrząsy emocjonalne lub szok nerwowy towarzyszący fizycznym urazom;
- niski poziom intelektualny
J. Pieter wyróżnia pięć takich możliwości:
- uboga kultura- posługiwanie sie gwara lub nie wyrobionym językiem literackim, rzadkie rozmowy ograniczające sie do codziennych spraw bieżących
- prymitywna kultura językowa, ale częste rozmowy które pozwalają osłuchać się dziecku z mową ojczystą
- kultura językowa na której znać wpływ szkoły i oświaty pozaszkolnej, dbałość o udostępnienie dzieciom języka literackiego
- nie najwyższa kultura językowa dorosłych, ale świadome podnoszenie kultury językowej dziecka.
- wysoka kultura językowa i troska o prawidłowy rozwój językowy dzieci .
Zdaniem M. Stasiakiewicz, środowisko dydaktyczno-wychowawcze może stymulować aktywność twórczą, ale muszą być spełnione także warunki emocjonalno - motywacyjne sprzężone z materialnymi i metodycznymi, które powinny pozwalać uczniom :
- doznawać poczucia bezpieczeństwa i swobody,
- podejmować i kontynuować działalność z własnej chęci, według własnego tempa,
- odczuwać satysfakcje z własnej działalności i jej wyników,
- co najmniej współdziałać w wyborze celu działalności i jej wyników,
- samodzielnie dobierać materialne środki do realizacji celu,
- współdziałać z rówieśnikami i korzystać z niezbędnej pomocy nauczyciela,
- możliwie świadomie tworzyć i odkrywać własnym wysiłkiem cos dla siebie nowego i pożytecznego,
- samodzielnie sprawdzać i oceniać ( lub co najmniej współkontrolować i współoceniać ) swoje wysiłki i osiągnięcia,
- co najmniej współdecydować o akceptacji lub negocjacji ( odrzuceniu a nawet zniszczeniu ) swojej udanej względnie chybionej realizacji,
- współuczestniczyć w planowaniu dalszych celów i zadań pracy lekcyjnej i domowej, a zwłaszcza zadań przybierających otwartą strukturę problemową .
3.1. Rozwój mowy dziecka w okresie przedszkolnym

Rozwój mowy dziecka wiąże się ściśle z rozwojem myślenia i działania; kształtując mowę dziecka trzeba więc ujmować ten proces w związku z całokształtem rozwoju psychicznego i fizycznego . Nie ulega wątpliwości, iż właśnie w tym okresie życia, rozwój mowy jest najintensywniejszy i trwa do 6-7 roku życia. Potem jest ona jedynie coraz bardziej wzbogacana, szlifowana i doskonalona. Bazą zaś i podłożem są pierwsze cztery lata życia, a zwłaszcza od 3 do 6 roku. Mowa stanowi najbardziej efektywny sposób komunikowania się z innymi ludźmi i ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka oraz dla jego psychicznego i społecznego przystosowania. Każde dziecko winno być traktowane indywidualnie, gdyż nawet dzieci w tym samym wieku różnią się między sobą i w rozwoju mowy można dostrzec pewne różnice. Jednak, następujące po sobie etapy nie ulegają zmianie, dlatego konieczne jest, aby je znać i wiedzieć jaki poziom rozwoju mowy przypada na dany wiek, a w przypadku dysharmonii, rozpoznać pierwsze jego symptomy. Znajomość tego, co wskazuje na normalny rozwój mowy jest rzeczą istotną. Bez wiedzy o tym, kiedy i w jakich granicach tolerancji czasowej pojawiają się w mowie przeciętnego dziecka poszczególne głoski, nie można sensownie ingerować w rozwój mowy dziecka. W przeciwnym razie, zamiast pomóc, możemy zaszkodzić, bądź to wymagając od niego tego, czemu jeszcze sprostać nie potrafi bądź też zaniedbując rozwój mowy, lekceważąc czy też przeoczając niepokojące sygnały. Tak więc istnieje niebezpieczeństwo stawiania zbyt wygórowanych wymagań, które zamiast pomóc, mogą zniechęcić i przyczynić się do zahamowania rozwoju, bądź tez zbyt niskich – które nie pozwolą na wzrastanie tkwiącego w dziecku potencjału.
Bardzo ważna jest umiejętność kierowania rozwojem mowy od wczesnego dzieciństwa, dawanie dobrych wzorów wymowy, pobudzanie i prowokowanie do wypowiedzi, zadawanie pytań, udzielanie cierpliwie odpowiedzi na wszystkie dręczące dzieci problemy.

3.2. Środowisko kształtowania mowy

Podstawowym środowiskiem kształtowanie myślenia i mowy dziecka jest rodzina. Rozwój tych funkcji przebiega tam samorzutnie w związku z różnymi sytuacjami dnia powszedniego: ubieraniem, rozbieraniem, myciem czy jedzeniem. Dziecko ma okazję pytać o wszystko na bieżąco. Ma to szczególne znaczenie w tzw. wieku pytań i przekory, gdy dziecko zasypuje domowników lawiną pytań. Czynniki uczuciowe oraz atrakcyjne zdarzenia wzbogacają mowę (np. nowy ubiór, meble, porządki, uroczystości domowe). Jednak nie każda rodzina dobrze spełnia tę rolę. Jeżeli dziecko zbyt długo pozostaje w kręgu rodziny, nie nawiązując kontaktów z szerszym środowiskiem społecznym, może wykształcić się mowa zrozumiała tylko dla domowników. Często rodzice, a również i dziadkowie, sami przyczyniają się do powstawania zaburzeń mowy przez zbytni liberalizm, a nawet naśladowanie dziecięcej wymowy – spieszczanie. Bywa też odwrotnie – przez nadmierny rygoryzm, przecenianie możliwości dziecka, popisywanie się nim, ustawiczne wytykanie i poprawianie błędów, które w tym czasie mieszczą się w granicach normy rozwojowej, dochodzi do powstawania wad wymowy.
W pracy z dzieckiem należy pamiętać, że tylko cierpliwość, łagodność, wyrozumiałość i systematyczna praca ze strony rodziców i nauczycieli przyniosą dobre efekty. Ważne jest dostosowanie wymagań do możliwości dziecka, zachęcanie i budzenie wiary we własne umiejętności . Karanie i zmuszanie dziecka do ćwiczeń zniechęcą je do pracy nad poprawną wymową. Mówiąc o czynnikach wpływających na kształtowanie się mowy, należy pamiętać, iż jej rozwój jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale jednocześnie jest możliwy jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym. Aby mowa mogła pełnić funkcję komunikacyjną, musi nastąpić zrozumienie znaczenia, treści dobieranych słów i zdań oraz stopniowe nadawanie treści układom dźwięków, wymawianych przez dziecko. Następuje to w trakcie działalności dziecka, której towarzyszy mowa dorosłych, jego samego i rówieśników. Rozwój mowy, związany jest z całokształtem psychoruchowego rozwoju dziecka oraz warunkami środowiskowo-wychowawczymi. Jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne.
Na kształtowanie się mowy dziecka, ważny wpływ mają czynniki zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne związane z jego psychoruchowym rozwojem. Nie ulega wątpliwości, iż rozwój mowy dziecka uwarunkowany jest przede wszystkim prawidłową budową organu głosowego i jego funkcjonowaniem. Niewłaściwy rozwój i budowa aparatu głosowego stanowią przyczynę zaburzeń mowy.
Temperament dziecka ma także swój wpływ na sposób wyrażania i operacji głosowych. Dzieci o temperamencie cholerycznym, mówią szybko, choć nie płynnie, występuje u nich żywa i nieopanowana gestykulacja i mimika. Dzieci typu sangwinicznego, mówią prędko, głośno, wyraźnie i płynnie. Mowa dzieci typu flegmatycznego jest powolna, spokojna o opanowanej gestykulacji. Mowa dzieci melancholicznych, charakteryzuje się ubóstwem słów, małomównością, lakonicznością i cichym głosem .
Do czynników, które negatywnie wpływają na rozwój mowy należą:
- zachwiania równowagi procesów nerwowych na tle przemęczenia, zaburzeń snu, nadmiernie silnych podniet psychicznych, zbyt surowych lub niekonsekwentnie stosowanych wymagań wychowawczych;
- ogólny zły stan fizyczny dziecka wywołany wadliwym odżywianiem, złą pielęgnacją, okresem rekonwalescencji po przebytej chorobie zakaźnej, bądź długotrwałej;
- gwałtowne przeżycia o ujemnym charakterze emocjonalnym obciążające układ nerwowy;
- silne wstrząsy emocjonalne lub szok nerwowy towarzyszący fizycznym urazom;
- niski poziom intelektualny .
Dziecko, przebywając wśród bliskich sobie osób dorosłych, dąży do porozumiewania się z nimi, nawiązywania bliskich więzi, co inspiruje go do mowy. Ważną rzeczą jest, aby rodzice od najmłodszych lat życia dziecka, zwracali się do niego z różnymi wypowiedziami, demonstrując rozmaite przedmioty i czytając każdego dnia książki. Francuski psycholog, B. Pisarro twierdzi, iż dziecko już od pierwszych dni swego życia, winno być wychowywane w „kąpieli słownej” połączonej z czynnikami uczuciowymi wywołującymi pragnienie komunikacji. „Kąpiel słowna” ma nie tylko znaczenie dla opanowania języka jako takiego. Poprzez język organizujemy wokół dziecka ludzkie środowisko. Język jest efektem społecznym, wytworem kulturowym i może być przekazywany tylko i wyłącznie w kontakcie społecznym. Pomagając dziecku w opanowaniu języka włączamy je do naszej grupy społecznej, do naszego kręgu kulturowego. Zatem w procesie opanowywania języka przez dziecko możemy dostrzec aspekt socjalizacji.
Na zjawisko to zwrócili uwagę przede wszystkim psychologowie radzieccy związani z historyczno-kulturowa teoria rozwoju, jak np. L. S. Wygotski. Zdaniem Wygotskiego język, podobnie jak narzędzie, pośredniczy w działaniu człowieka, podobnie jak narzędzie powstał w toku pracy, w kontakcie z innymi ludźmi, i podobnie jak narzędzie rozwija sie i zmienia wraz z rozwojem społeczeństwa i może być przekazywany jedynie w kontaktach z innymi ludźmi .
Rozwój mowy u dziecka, jest intensywny wówczas, gdy jest ćwiczony w toku naturalnej, swobodnej rozmowy, w której partnerem dziecka jest osoba dorosła. W wyniku takich zabiegów, dziecko ma bogaty zasób słów, łatwo łączy słowa w coraz dłuższe zdania o coraz bardziej poprawnej strukturze gramatycznej, z których poprawnie konstruuje treści w logiczne całości .
Kontakt z rodzinnym otoczeniem wywiera bezpośredni wpływ na rozwój mowy dziecka, jego poprawność gramatyczną, zasób słów i intonację. Przyjemna atmosfera, spokój i troska o dziecko w rodzinie są doskonałym podłożem do niwelacji dysfunkcji mowy. Jednak nie każda rodzina spełnia dobrze swoją rolę. Jeżeli w rodzinie brakuje atmosfery pokoju i akceptacji oraz rodzinnego ciepła, dziecko czuje się zagrożone, pielęgnuje w sobie poczucie lęku, kreuje swój własny świat, do którego nikt nie ma dostępu, a jego wypowiedzi ograniczają się do minimum . Niekiedy można spotkać się ze zbytnim liberalizmem, a nawet naśladowaniem dziecięcej mowy przez osoby dorosłe. Posługiwanie się dziecięcą mową ma destruktywny wpływ na jej rozwój. Nadmierny rygoryzm, przecenianie możliwości dziecka, publiczne uzasadnianie popełnionych przez dziecko błędów, również nie mają w swym przesłaniu bodźca motywującego. Rodziny dostrzegające w dziecku geniusza, który musi sprostać wszystkim ambicjom rodziców, przyczyniają się do tego, iż dziecko załamuje się przy pierwszym niepowodzeniu, a w konsekwencji traci wiarę we własne siły, staje się bojaźliwe, jego glos ulega ściszeniu o drżącym zabarwieniu.
Szkodliwe sytuacje życia uczuciowego dziecka przyczyniają się do pogłębienia zaburzeń. Przykładem są instytucje opiekuńczo-lecznicze, domy dziecka, sanatoria. Obecność dziecka w ciągłym środowisku rodzinnym bez kontaktów z otoczeniem nie jest również korzystne, gdyż zawęża się pole stosunków interpersonalnych, a co za tym idzie bardzo nikłe podłoże wymiany słownych doświadczeń. W takim przypadku, mowę ukształtowaną w dziecku dostrzegają jedynie domownicy, którzy - prawem nawyku – nie dostrzegają narastających nieprawidłowości.
Poza rodziną, niemałą rolę w kształtowaniu mowy odgrywa przedszkole, które choć nie stwarza tak dogodnych warunków indywidualnej opieki nad wymową dziecka jak rodzina, to jednak góruje nad nią pod innymi względami. W przedszkolu bowiem, istnieje świadomy program działania, stwarzane są zamierzone sytuacje do słuchania prawidłowej bogatej mowy, do zadawania pytań, udzielania odpowiedzi, a nawet korygowania błędów i wad. Przedszkole gwarantuje również wczesne rozpoczęcie ćwiczeń ortofonicznych, na które składają się ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, kształtujące słuch fonematyczny, usprawniające narządy mowy, artykulacyjne, które skutecznie zapobiegają późniejszym wadom wymowy i wspierają jej rozwój. W wychowaniu przedszkolnym należy pamiętać, o stosowaniu zasad sprzyjających pełnemu rozwojowi dziecka w tym także rozwoju językowemu.
Do nich należą zasady opracowane przez Jolantę Zwiernik:
- „zasada kierowania rozwojem dziecka przez projektowanie otwartych sytuacji zadaniowych”; odwołuje się do osobistych kryteriów dziecka, odnoszących się do sposobów i reguł odkrywania świata i samego siebie;
- „zasada kierowania rozwojem dziecka przez otwarte relacje między nauczycielem a dzieckiem”; podstawą jest bezwarunkowa akceptacja drugiej osoby jako całkowicie odrębnej, rządzącej się i rozwijającej zgodnie z własnymi prawami;
- „zasada kierowania rozwojem dziecka przez otwartą organizację pracy w przedszkolu”; obejmuje swobodny wybór sposobu, środków, czasu i miejsca pracy, otwartej przestrzeni oraz otwartości organizacji dziecięcej grupy .
Mówiąc o czynnikach wpływających na kształtowanie i rozwój mowy dziecka, można wspomnieć o tych, które decydują o różnicach indywidualnych. Do najważniejszych z nich należą:
- stan zdrowia - u dzieci zdrowych postęp w rozwoju mowy przebiega szybciej niż u dzieci chorych, a przyczyną takiego stanu rzeczy jest ich większy kontakt z otoczeniem i większa motywacja. Naturalna ruchliwość, pragnienie działania wzbogacają życie psychiczne i wywierają pozytywny wpływ na rozwój mowy i myślenia.
- poziom inteligencji - dzieci z wysokim ilorazem inteligencji, uczą się znacznie szybciej niż te o niższym poziomie inteligencji.
- status społeczno-ekonomiczny - dzieci z zamożniejszych warstw społeczno-ekonomicznych maja zwykle więcej zachęt do mówienia, w wyniku czego szybciej opanowują mowę, ich wypowiedzi są konstruktywne, w przeciwieństwie do dzieci z warstw mniej zamożnych.
- płeć - dziewczynki uczą się szybciej niż chłopcy, a ich słownik jest bogatszy, zaś wypowiedzi dłuższe bardziej poprawne.
- chęć komunikowania się - im większe jest pragnienie komunikowania się z otoczeniem, tym większa jest motywacja do nauki mowy.
- stymulacja - im jest większa, tym wcześniej i efektywniej dziecko zaczyna mówić.
- wielkość rodziny - dzieci z mniej licznych rodzin, zaczynają zwykle mówić wcześniej i osiągają lepszą sprawność niż te z rodzin wielodzietnych, ponieważ rodzice poświęcają im więcej czasu na to, aby współuczestniczyć w procesie przyswajania mowy. Zbyt szybki rozwój mowy, nieproporcjonalny do wieku rozwojowego powoduje jednostronny rozwój umysłowy.
- kolejność dziecka w rodzinie - dzieci pierworodne mówią lepiej niż kolejne, co ma związek z większą dyspozycyjnością rodziców względem ich osoby.
- metody wychowawcze - wychowanie demokratyczne sprzyja uczeniu się mowy, zaś autorytatywny styl wychowania hamuje jego rozwój, ponieważ zakłada jednostronne komunikowanie się dziecka z rodzicami.
- porody mnogie - u wieloraczków zauważa się późniejsze opanowanie mowy, gdyż pierwszym ich kontaktem ze słowem jest żargon, osłabiający ich motywację do mówienia w sposób zrozumiały dla innych.
- kontakt z rówieśnikami - im głębsze są kontakty dziecka z rówieśnikami, im bardziej zależy mu na zaakceptowaniu przez członków grupy, tym większa jest jego motywacja do prawidłowej wymowy.
- osobowość - dziecko dobrze przystosowane mówi zwykle lepiej niż słabo przystosowane, a mowa jest jednym ze wskaźników psychicznego zdrowia dziecka .
Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, można stwierdzić, iż etapy rozwoju mowy u wszystkich dzieci są takie same, jednak sposób i czas następowania ich po sobie zależy od wielu czynników, które wpływają na powstawanie różnic indywidualnych w uczeniu się mowy, a niekiedy wręcz utrudniają, bądź uniemożliwiają jej rozwój. Należy troszczyć się o to, zarówno w domu jak i w przedszkolu, aby unikać tego, co mogłoby mieć negatywny wpływ na rozwój mowy, a promować to, co temu rozwojowi sprzyja.

4. Ćwiczenia wymowy

Ćwiczenia logopedyczne dzielą się na cztery rodzaje:
• ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne
• ćwiczenia oddechowe
• ćwiczenia rytmizujące
• ćwiczenia słuchowe
Ćwiczenia kształtujące wymowę należy prowadzić najlepiej podczas terapii indywidualnych tak aby stymulować rozwój dzieci rozwijających się prawidłowo, a także zapobiegać powstawaniu wad wymowy i korygować je, u dzieci tego wymagających. Powodzenie tych ćwiczeń zależy miedzy innymi od systematyczności i dokładności ich wykonania, a także dobrego zaplanowania zajęć. Ćwiczenia powinny być prowadzone w formie zabawowej lub zadaniowej. Jako że zabawa wyzwala wiele radości forma ta powinna być stosowana częściej. Dodatkową zaletą zabawy jest to, że podczas zajęć – zabaw dzieci uczą się szybciej. Każde nasze odezwanie się, każde polecenie, rozmowa, inspiracja, zaproszenie do stołu, wszystko to jest ciągłym procesem kształtowania wyobraźni, myśli i mowy oraz języka .

4.1. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne

Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest sprawne działanie narządów mowy. Przyczyną wadliwej artykulacji wielu dźwięków mowy jest niska sprawność ruchowa narządów mowy, co spowodowane jest m.in.: nieprawidłową budową tych narządów, wadami zgryzu, skróconym wędzidełkiem, złymi nawykami środowiskowymi, upośledzeniem umysłowym. Już od urodzenia dziecko ćwiczy swe narządy mowne, czy to podczas ssania, połykania czy żucia. Wymawianie każdej głoski wymaga innego ułożenia narządu artykulacyjnego i innej pracy mięśni. Ćwiczenia artykulacyjne mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy. Zabawy i ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mownych przeprowadza się w następujących seriach: ćwiczenia warg, ćwiczenia języka, ćwiczenia szczęki dolnej, ćwiczenia podniebienia.
Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne powinny być wykonywane nie tylko przy korekcji zaburzeń mowy, ale także przy poprawianiu wyrazistości i płynności mowy oraz w profilaktyce zaburzeń. Program wychowania w przedszkolu zakłada prowadzenie działań zmierzających do prawidłowego rozwoju, a także niwelowania ewentualnych zaburzeń mowy.
Począwszy od dzieci 3-letnich przewiduje się odpowiednie zabawy ćwiczące narząd mowy, uwrażliwiające na dźwięki otoczenia, a w starszych grupach przygotowujące do nauki czytania i pisania. Ćwiczenia artykulacyjne powinny być wykonywane bardzo dokładnie, bez pośpiechu. Należy pamiętać aby czas trwania i liczbę powtórzeń dostosować do indywidualnych możliwości dziecka. Ćwiczenia te powinni wykorzystywać również rodzice w pracy z dzieckiem, którego wymowa odbiega od normy fonetycznej. Wskazane jest prowadzenie tych ćwiczeń przed lustrem, aby dziecko najpierw mogło obserwować wzór prawidłowego ułożenia narządów artykulacyjnych, a później go naśladować i wykonać samodzielnie.
ZABAWY I ĆWICZENIA WARG:
• płaskie wargi rozciągnięte od ucha do ucha,
• uśmiech szeroki,
• podkówkę z warg,
• wargi nadęte,
• wargi wąskie
• przesyłanie całusków - wargi wysunięte do przodu,
• cmokanie
• rybka - wysuwamy wargi do przodu i rozszerzamy na końcu
• unosimy górną wargę, pokazujemy zęby
• chłodzimy wargami zupę
• układanie dolnej wargi na górną i odwrotnie
• gwizdanie, parskanie
• wymawianie samogłosek: i- u, a następnie a,e,u, i, o, y, - należy zachować tę kolejność .
Jeszcze inne propozycje ma I. Styczek:
• utrzymanie między ustami ołówka
• wciągać powietrze ściągniętymi ustami
• zamknąć usta i przesunąć je w lewą, apotem w prawą stronę
• gra na organkach lub grzebieniu
• przytrzymanie kartki papieru, którą logopeda próbuje wyciągnąć
• nadmuchiwanie balonów
• wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę .
ZABAWY I ĆWICZENIA JĘZYKA
• szybkie ruch języka w przód, do góry i do tyłu,
• czubek języka okrąża szeroko otwarte wargi,
• zmęczony piesek dzieci naśladują pieska, który głośno oddycha i język ma mocno wysunięty na brodę,
• kierowanie języka do nosa, do brody, w prawą i w lewą stronę
• czyścić zęby górne od strony zewnętrznej i wewnętrznej, a następnie zęby dolne z dwóch stron
• w trakcie zabawy naśladujemy płukanie buzi wodą powietrze z jednego policzka przechodzi do drugiego,
• wysuwanie języka jak najdalej z ust i chowanie go jak na dalej w jamie ustnej
• mlaskanie czubkiem języka
• mlaskanie środkiem języka
• przyssanie języka do podniebienia przy szeroko otwartych ustach .
ZABAWY I ĆWICZENIA PODNIEBIENIA MIĘKIEGO
• zabawa języczek wędrowniczek: Chory Tomek który bardzo źle się czuł i zachorował. Chłopiec był kapryśny, nie chciał jeść, był senny i bardzo kaszlał (naśladowanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej, kaszel z językiem daleko wysuniętym do przodu). Mamusia wezwała pogotowie (eo, eo, au, au,). Przyjechała pani doktor i zaleciła Tomkowi płukanie gardła, połykanie pastylek, picie syropu (naśladowanie tych czynności) oraz inhalacje (zaciskanie na przemian dziurki nosa i oddychanie wolno). Chłopiec bardzo zmęczony, ziewa i zasypia. Podczas spania chrapie (na wdechu i wydechu) itd.
• nadmuchiwanie baloników
• puszczanie baniek mydlanych kto więcej puści baniek?, komu uda się zrobić największą?
• echo powtarzanie sylab: ka, ko, ke, ku, ak, ok., oke, uku, oko, ga, go, ge, gu, aga, ogo, ege, ugu .
ZABAWY I ĆWICZENIA SZCZĘKI DOLNEJ
• naśladowanie otwierania szeroko buzi jak podczas ziewania
• wąchanie kwiatów duży wdech nosem i wydech ustami z jednoczesnym wymawianiem głoski aa (jako zachwyt), oo (zdziwienie).
• chwytanie górnej wargi dolnymi zębami.
• opuszczanie i unoszenia dolnej szczęki. Wymawianie szerokiego a i przechodzenie do wymawiania a połączonego z głoską s.
• podsuwanie dolnej wargi pod górne zęby
• przesuwanie dolnej szczęki w lewą stronę, a następnie w prawą
• wysuwanie dolnej szczęki do przodu i cofanie – wargi pozostają rozchylone
• wykonywanie ruchów żucia; uczestniczą w nich dolna szczęka, wargi i policzki .

4.2. Ćwiczenia oddechowe

Celem ćwiczeń oddechowych jest poszerzenie pojemności płuc, wypracowanie oddechu brzuszno – przeponowego oraz umiejętności posługiwania się podparciem przeponowym, zwalnianie fazy oddechowej za pomocą kontrolowanego napięcia mięśni oddechowych, przedłużanie i regulacja fazy oddechowej. Dodatkowo dziecko uczy się właściwego kierowania strumienia wydychanego powietrza Prawidłowe mówienie jest nierozłącznie związane z oddychaniem. W czasie mówienia oddychamy przede wszystkim ustami. Wdech jest szybki i krótki, a wydech długi, powolny. Mówiąc nabieramy tyle powietrza, ile potrzeba do wypowiedzenia wyrazu czy zdania .
Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużenie fazy wydechowej, a także zapobieganie takim zjawiskom, jak arytmia oddechowa, mówienie na wdechu, kolizja między rytmem oddychania, a strukturą wypowiedzi. Rodzaj ćwiczeń oddechowych musi być dostosowany do wieku dziecka i jego możliwości fizjologicznych. Z małymi dziećmi ( około 3 r. życia ) ćwiczymy oddech poprzez wprawianie w ruch lekkich przedmiotów i zajęcia śpiewno- rytmiczne, natomiast z dziećmi starszymi można pracować już na materiale językowym i regulować oddech przez pracę na samogłoskach, spółgłoskach dających się wydłużyć, na recytacjach wierszy i krótkich wypowiedzi .
Stosownie do tych sugestii H. Mystkowska proponuje m.in.:
• puszczanie baniek mydlanych - znana powszechnie zabawa jest nieocenioną pomocą do wydłużania faz wydechu i jego regulacji.
• zdmuchiwanie kawałka papieru z gładkiej lub chropowatej powierzchni
• dmuchanie na zawieszone na nitce krążki lub kulki z waty .
Ciekawymi pomocami logopedycznymi do ćwiczeń oddechowych są:
• logopedyczny tort i zestaw świeczek urodzinowych - wykonany z lekkiego trwałego materiału różnokolorowy imitujący prawdziwy tort urodzinowy dziecka. Daje możliwość zainscenizowania sytuacji urodzin dostarczając wielu wrażeń emocjonalnych rozwijających wyobraźnię i stymulujących opowiadanie i mówienie. Dodatkowo zabawa w zdmuchiwanie świeczek ćwiczy oddech i mięsień warg,
• logopedyczne kwiaty do wąchania - wykonane z drewna kwiaty różnych wzorów i kolorów mogące służyć jako pomoc w kształtowaniu prawidłowego toru oddechowego i regulacji długości fazy wydechu. Kwiaty możemy wykorzystać do nauki kolorów poprawnego nazewnictwa ich części. Mogą również służyć jako element dekoracyjny w każdym gabinecie przeznaczonym do pracy z dzieckiem,
• logopedyczne motylki - zawieszone na drewnianych patyczkach kolorowe motylki są pomocą do ćwiczeń w poprawie pracy przepony i usprawniania mięśnia okrężnego warg,
• logopedyczny muchomor - wykonany z drewna kolorowy grzyb służy do ćwiczeń w układaniu kropek na powierzchni muchomora za pomocą rurki plastikowej. To doskonałe ćwiczenie dla warg i regulujące fazę wydechu.
• logopedyczna biedronka - wykonana z drewna kolorowa biedronka służy do ćwiczeń w układaniu kropek na jej powierzchni za pomocą rurki plastikowej
• logopedyczna chmurka - wykonana z trwałego materiału chmurka wraz z zawieszanymi na nitkach kawałkami watek symbolizujących opady śniegu służy do ćwiczeń dmuchania.
• komplet rurek - zestaw zawierający rurki plastikowe, które mogą być wykorzystane do ćwiczeń wzmacniających pracę mięśnia okrężnego warg oraz regulujących fazę wydechu,
• tańczące piłeczki - wykonana z drewna pomoc z sześcioma kolorowymi piłeczkami zawieszonymi na sznurkach różnej długości. Może być wykorzystana do dmuchania na piłeczki i wprowadzania je kolejno bądź równocześnie w ruch,
• ćwiczenia mięśnia okrężnego warg - poradnik zawierający różne ćwiczenia dla dzieci o obniżonej sprawności ust oraz ćwiczeń wyrazistości mówienia. Ćwiczenia mogą być również stosowane w terapii jąkania i zaburzeń płynności mówienia szczególnie dzieci młodszych, u których konieczne jest wprowadzenie obrazu wzrokowego głoski. Praca na samogłoskach może służyć wydłużaniu fazy wydechowej i ogólnemu usprawnianiu motoryki aparatu artykulacyjnego. Zestawy ćwiczeń zawarte w poradniku mogą być stosowane zarówno w terapii grupowej jak i indywidualnej,
• zestaw samochodzików do dmuchania - 7 kolorowych samochodzików wykonanych z trwałego ale lekkiego materiału może służyć do ćwiczeń w dmuchaniu oraz ćwiczeń w zakresie orientacji przestrzennej przy zabawach w garażowanie,
• basen i zestaw plastikowych zabawek do pływania - miniaturowy basen na wodę wykonany z plastiku z kompletem zabawek lekkich, które mogą być wprowadzane w ruch na powierzchni basenu za pomocą wydechu
• wiatraczki różnokolorowe wprowadzane w ruch za pomocą wydechu dostarczają dziecku dużo radości usprawniając prace przepony i regulują fazę wydechu .
Forma ćwiczeń oddechowych prowadzonych z małymi dziećmi powinna być dostosowana do możliwości fizycznych dziecka, a więc musi mieć formę zabawy lub nauki piosenek lub wierszy. Każde ćwiczenie powinno być najpierw pokazane przez nauczyciela lub logopedę, a następnie wykonane razem z nim dopiero potem dziecko może wykonać je samodzielnie .

4.3. Ćwiczenia rytmizujące

Ćwiczenia rytmizujące mają na celu doskonalenie ogólnej motoryki, kształcenie poczucia rytmu, zaktywizowanie czynności analizatora słuchowego.
Bardzo pomocne w pracy nad doskonaleniem i korekcją mowy są ćwiczenia rytmizujące, szczególnie dla tych dzieci, których rozwój psychoruchowy nie przebiega prawidłowo. Dzieci te cechują się słabym poczuciem rytmu i niezbornością ruchową. Pracując nad mową dziecka, należy stosować e ćwiczenia nie tylko w zakresie narządów mowy, ale także doskonaląc dużą motorykę, gdyż będzie ona wspierać narządy mowy w jego funkcji ruchowej. Wielkim sprzymierzeńcem w kształtowaniu i korygowaniu mowy jest rytmik prowadzona w zasadzie w każdym przedszkolu .
Przykładem ćwiczeń rytmizujących mogą być:
- ćwiczenia techniki ruchu,
- ćwiczenia kształtujące umiejętność wykonywania ruchów lokomocyjnych (chodu i biegu),
- ćwiczenia kształtujące umiejętność wykonywania podskoków,
- ćwiczenia napinania i rozluźniania mięśni
- ćwiczenia metrorytmiczne,
- ćwiczenia w opanowaniu akcentu rytmicznego,
- ćwiczenia w odtwarzaniu rytmu z wzorów graficznych,
- ćwiczenia w przetwarzaniu rytmu na wzór graficzny
- ćwiczenia łączenia tekstu z elementami ruchowymi i rytmicznymi,
- ćwiczenia w wymawianiu np. imion z akcentem ruchowym,
- inscenizacje treści piosenek .
- odtwarzanie usłyszanego rytmu poprzez klaskanie, tupanie, stukanie, granie na instrumentach, kląskanie językiem itp.,
- rytmizowanie imion,
- marsz w rytm muzyki lub miarowego uderzania w bębenek,
- odtwarzanie rytmu za pomocą rysowania kropek, kółek, kresek itp.,
- odtwarzanie rytmu i wiązanie go z układem przestrzennym,
- wystukiwanie rytmu ilustrowanego układem przestrzennym,
- rozpoznawanie układu przestrzennego odpowiadającego wystukiwanemu rytmowi,
- rozpoznawanie rytmu zgodnego z układem przestrzennym .

4.4. Ćwiczenia słuchu fonematycznego

J. T. Kania słuch fonematyczny definiuje jako umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej, tj. umiejętność percypowania (wyodrębniania oraz identyfikowania) elementów fonologicznie relewantnych (istotnych), pomijania zaś cech dla procesu porozumiewania się redundantnych (nieistotnych) .
Rozwój analizatora słuchowego postępuje dużo szybciej niż rozwój aparatury artykulacyjnej. Gdy dziecko zaczyna mówić jego analizator słuchowy jest w zasadzie gotów do rozróżniania prawie wszystkich dźwięków .
Naturalny trening słuchu fonematycznego następuje bardzo wcześnie. Zabawki wydające różne dźwięki prowokują do naśladowania. Dziecko po głosie poznaje kto do niego przemawia i jak. Zdolność różnicowanie dźwięków mowy artykulacyjnej pojawia się u dziecka w drugim roku życia. Dotyczy to nawet głosek, których dziecko jeszcze nie wymawia . Niezmiernie ważne jest dbanie o prawidłową wymowę i artykulację.
- Obok usprawniania motoryki narządów artykulacyjnych, ćwiczenia słuchu fonematycznego (fonemowego) są ważnym elementem usprawniania procesu komunikatywnego. Zdaniem niektórych autorów powinny one być prowadzone jednocześnie z ćwiczeniami motorycznymi, a zdaniem innych oddzielnie. Słuch fonematyczny (in. zwany fonemowym) to umiejętność odbioru, utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy. Dzięki niemu odróżniamy tzw. dźwięki opozycyjne np. p-b, t-d, p-t-k, s-sz, t-s itd., co pozwala nam w efekcie różnicować wyrazy podobne brzmieniem np. półka- bułka, kasa- kasza. Słuch fonematyczny kształtuje się u dzieci w wieku 2,3 lat, dotyczy także głosek, których dziecko jeszcze nie wypowiada. Dzięki jego usprawnianiu koncentrujemy uwagę dziecka na wypowiadanych przez nas dźwiękach, pomagamy mu opanować poprawną wymowę w krótszym czasie .W przypadku zaburzeń słuchu fonematycznego dziecko ma trudności z różnicowaniem i artykulacją dźwięków podobnych. Ćwiczenia słuchu fonematycznego również powinny być poprzedzone ćwiczeniami słuchu fizycznego i muzycznego. W języku polskim wyróżniamy następujące opozycje:
- dźwięczność- bezdźwięczność p- b, pi- bi, f-w,fi-wi,t-d,k-g,ki-gi,s-z ,ć-dż, s-z, c-dz, sz-ż, cz-dż
- ustność- nosowość
- stopień zbliżenia - b-m,bi-mi, babimi-n,dż-ń narządów mowy f-p,w-b, fi-pi,wi-bi,s-t,z-d,sz-cz,ś-ć,ź-dź, ch-k,r-l
- miejsce artykulacji f-ch,s-sz,fi-ś,wi-ż,m-n,w-z-ż,p-t-k,b-d-g,pi-ki,bi-gi,c-cz-c,dz-dż-dź .
W przedszkolu prowadzone są ćwiczenia słuchowe z rozgraniczeniem dla dzieci młodszych i starszych. Dzieci młodsze rozpoznają dźwięki naturalne, pochodzące z otoczenia, natomiast dzieciom starszym pozostawiona jest analiza słuchowa mowy. Dziecko od najmłodszych lat nie tylko porównuje i rozpoznaje odgłosy zwierząt czy pojazdów ale także chętnie je naśladuje. Dlatego też należy wykorzystać tę naturalną chęć i dobrze ją wykorzystać, aby nasze dziecko w przyszłości ładnie mówiło, czytało i pisało.

5. Profilaktyka logopedyczna

W okresie dzieciństwa istnieją duże możliwości zapobiegania powstawaniu zaburzeń mowy. Warunkiem skuteczności zabiegów profilaktycznych jest wykrycie najwcześniej jak się da zagrożenia procesu rozwoju dziecka lub wczesnych objawów jego zaburzeń i skierowanie go na konsultację i badania diagnostyczne. Profilaktyki nie sprowadza się wyłącznie do zapobiegania zaburzeniom, lecz rozumie się ją również jako działanie zmierzające do umożliwienia dziecku optymalnego poziomu rozwoju poprzez kształtowanie sprzyjających warunków życia i wychowania, wspieranie rozwoju dziecka, ujawnianie jego uzdolnień, talentów, zainteresowań itp. Oddziaływanie profilaktyczne odbywa się drogą:
• bezpośrednią-na dziecko;
• pośrednią-poprzez pedagogizację i uwrażliwienie rodziców na popełniane błędy, niewłaściwe postawy rodzicielskie, wadliwy system wychowania w rodzinie;
• szkolenia dla nauczycieli.
Diagnozą logopedyczną powinny być objęte wszystkie dzieci przedszkolne. W ramach tych działań należy wyłonić dzieci i rodziców, wymagających szczególnych interwencji nauczyciela i logopedy. Wszystkie działania profilaktyczne podjęte w przedszkolu powinny być konsekwentnie i systematycznie kontynuowane w czasie pobytu dziecka w domu.

5.1. Zasady profilaktyki logopedycznej dla rodziców

Bardzo ważnym elementem profilaktyki logopedycznej jest współpraca z rodzicami. Chodzi o głębsze i szersze uświadomienie środowiska rodzinnego. Przedszkola z reguły zapraszają logopedę na prelekcje dla rodziców na temat zaburzeń mowy w ogóle i wymowy w szczególności. Takie prelekcje są wprost konieczne dla rodziców. Należy uświadomić sobie, że moment przejścia dziecka z przedszkola do szkoły bywa niekiedy ostatnią szansą nawiązania dialogu z rodzicami. Jest to czas szczególnej ich wrażliwości wychowawczo-rodzicielskiej i okazja ta nie może być zmarnowana.
Powinno się organizować wstępne spotkania z rodzicami w poszczególnych grupach, w celu zapoznania ich z zasadami profilaktyki logopedycznej oraz formami pracy przedszkola w tym zakresie. Podczas tych spotkań należy uświadomić rodzicom, jakie są przyczyny powstawania wad wymowy, metody ich zapobiegania i uzasadnić ich rolę w trosce o prawidłowy rozwój i zdrowie dziecka. Można zademonstrować przykładowy zestaw ćwiczeń oddechowych, artykulacyjnych, omówić sposób ich prawidłowego wykonywania, a także przekazać pisemny instruktaż do pracy w domu. Należy uświadomić rodziców, jak ważne w profilaktyce logopedycznej jest prawidłowe spożywanie posiłków (dokładne gryzienie i połykanie) oraz konieczność dostarczania dzieciom surowych warzyw i owoców do gryzienia, np.; surowej marchewki, czy jabłka.
Należy również zwrócić rodzicom uwagę na fakt, że należy dbać o stan uzębienia dziecka- prawidłowe szczotkowanie zębów po każdym posiłku. Brak uzębienia u dzieci może być przyczyną powstawania wad wymowy.
W czasie okresowych zebrań i indywidualnych rozmów z rodzicami należy dyskutować na temat doświadczeń w zakresie prowadzonej profilaktyki logopedycznej, trudności i wyników jej realizacji. Trzeba też zobowiązać rodziców do zgłaszania się z dziećmi mającymi trudności w wymowie na badania i konsultacje do logopedy. Istotną formą pedagogizacji rodziców oprócz pogadanek, prelekcji, kontaktów indywidualnych są zebrania otwarte dla rodziców. Jest to doskonała forma pracy, gdyż uczestniczy w niej zarówno rodzic jak i dziecko. Ćwiczenia logopedyczne, które wykonywane są na tych zajęciach rodzic może wykonywać razem ze swoim dzieckiem .
Leon Kaczmarek przedstawił dwanaście przykazań dla rodziców dbających o prawidłową wymowę u swojego dziecka:
1. Narządy mowy dziecka kształtują się i zaczynają funkcjonować już w życiu płodowym. Są one ogromnie wrażliwe na wszystkie bodźce fizyczne i chemiczne, zarówno sprzyjające jak i szkodliwe.
2. Mowa otoczenia powinna być poprawna. Do dziecka trzeba mówić wolno, dokładnie i wyraźnie, trzeba zaniechać sztucznego spieszczania i używania tzw. języka dziecięcego.
3. Dziecko powinno reagować na aktywność uczuciową i słowną otoczenia. Z początku jest to uśmiech, ruch rączki, przegięcie ciała. Wnet jednak nastąpią reakcje głosowe. Gdy ich brak, trzeba koniecznie zbadać słuch dziecka, gdyż może on być osłabiony.
4. Absolutnie nie wolno krępować dziecka w reagowaniu na aktywność otoczenia.
5. Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (rozszczep warg, dziąseł, podniebienia, zniekształcenia w układzie szczęk, uzębienia itp.), powinno się bezwzględnie pójść z nim do lekarza specjalisty: chirurga plastyka, ortodonty.
6. Dziecko leworęczne należy otoczyć specjalną opieką. W okresie kształtowania się mowy nie wolno zmuszać go do posługiwania się prawą ręką, gdyż mogą wystąpić zaburzenia mowy.
7. Kiedy dziecko samo zaczyna coraz więcej mówić nie wolno tej skłonności gasić np. obojętnością lub cierpką uwagą, bo wówczas dziecko zamyka się w sobie, staje się nieufne, niemieje.
8. Nie należy hamować żywiołowego pędu do mowy, trzeba wykorzystać ogromny ładunek uczuciowy, jaki dziecko wkłada w mowę.
9. Należy pilnie baczyć czy kształtowanie się mowy dziecka przebiega zgodnie z normą.
10. Od momentu zdobycia przez dziecko umiejętności mówienia zdaniami nie wolno bezustannie przeszkadzać mu przez ciągłe poprawianie i zmuszanie do poprawnego powtarzania, gdyż dziecko nabawi się kompleksu niższej wartości, straci zaufanie do otoczenia, przestanie mówić.
11. Dziecko trzyletnie monologuje, ale chce też rozmawiać z otoczeniem, zadaje mnóstwo pytań i przepada za opowiadaniami. Nie wolno lekceważyć tych faktów, gdyż pomaga to dziecku w wysławianiu się, w umiejętności wyrażania swych myśli i uczuć.
12. Jeśli mimo wszystko nie udało się zapobiec powstaniu defektów mowy, nie wolno opuszczać rąk. Powstające w Polsce coraz liczniejsze poradnie logopedyczne są w stanie pomóc dziecku, o ile rodzice i wychowawcy będą z nimi jak najściślej współpracować .

5.2.Zasady profilaktyki logopedycznej dla nauczycieli

Nauczyciel, mając wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej, klinicznej, pedagogiki i logopedii może wcześniej niż rodzice dostrzec potrzebę integracji i podjąć zabiegi profilaktyczne. Praca nad językiem i procesami poznawczymi dziecka wymaga systematycznych ćwiczeń w zakresie form gramatycznych, konstrukcji składniowych - tak w wypowiedziach wielozdaniowych, jak i w rozmowie. Ćwiczenia te w przedszkolu - ze względu na charakterystyczne cechy dziecka - muszą mieć charakter zabawy, gry dydaktycznej, muszą się wiązać z działaniem dziecka. Praca ta musi się opierać na planowym dostarczaniu dzieciom odpowiednich materiałów do tego rodzaju ćwiczeń. To właśnie należy do zadań wychowawczych, jakże często lekceważonych przez niektórych nauczycieli.
Stała obserwacja dzieci, poznawanie postępów lub opóźnień stawia przed nauczycielką zadania prowadzenia pracy indywidualnej lub przynajmniej kilkupoziomowej - w małych zespołach. W przedszkolu, wobec dziewięciogodzinnego pobytu dzieci, tego rodzaju organizacja pracy jest możliwa, ale wymaga dobrego przemyślenia układu zajęć, zabaw. Konieczne jest także dobre przygotowanie się nauczycielki do pracy w ciągu dnia. Jednym z najważniejszych zadań jest organizowanie sytuacji, które aktywizują czynności psychiczne dziecka i pobudzają do wypowiedzi. Sytuacje te musza się zmieniać, umożliwiać dzieciom odkrywanie czegoś nowego, co wywołuje pragnienie wyrażania myśli, uczuć, wątpliwości, wyjaśnień, pytań .
Nauczyciel, pracując nad rozwijaniem języka i mowy, prowadzi z jednej strony zabawy i zajęcia służące obserwacji i utrwalaniu zjawiska językowych, z drugiej strony organizuje wiele różnych sytuacji zachęcających dzieci do używania języka w jego różnych funkcjach. Dlatego, chcąc rozwijać kompetencję komunikacyjną dziecka, powinien dążyć do:
1. rozwijania umiejętności słuchania utworów literackich i tworzenia opowiadań poprzez:
- słuchanie bajek, baśni, legend ludowych, realistycznych i fantastycznych opowiadań, poezji. Teksty przekazywane przy użyciu standardowej (powszechnie stosowanej) odmiany języka. Wprowadzanie wyrażeń z innych odmian, np. wyrażeń gwarowych, archaizmów, języka zawodów, np. zwroty używane przez lekarza, konduktora itp. Osłuchanie się z nazwami gatunków literackich, tytułami utworów oraz nazwiskami znanych autorów.
- wykrywanie relacji między bohaterami opowiadania. Porządkowanie zdarzeń według relacji czasowych i przyczynowo – skutkowych. Zwracanie uwagi na zakończenie akcji. Ustalenie miejsca i czasu akcji.
- zwrócenie uwagi na charakterystyczne zwroty używane na rozpoczęcie i zakończenie opowiadania („Był sobie raz...”, „I żyli długo i szczęśliwie...”). stosowanie ich we własnych opowiadaniach dzieci.
- komponowanie własnych opowiadań: tworzenie historii dla wybranego przez dziecko bohatera, wymyślanie historii, która mogła się wydarzyć w określonym miejscu i czasie.
- opowiadanie o przeczytanej w domu książeczce, oglądanym filmie, spektaklu teatralnym, ciekawym zdarzeniu itp.
- rozwijanie umiejętności prowadzenia rozmowy poprzez:
- przysłuchiwanie się dialogom prezentowanym przez nauczyciela w teatrzyku kukiełkowym, podczas opowiadania, w rozmowie z osobą dorosłą.
M. Kielar wyróżnia 7 obszarów rozwijania mowy dziecka, które nauczyciel realizuje przemiennie:
1. wymowa,
2. słownik,
3. poprawność gramatyczna,
4. rozumienie i wyrażenie relacji,
5. opowiadanie,
6. mowa dialogowa,
7. przygotowanie do czytania i pisania.
Kierownicza rola nauczyciela polega na organizowaniu środowiska dziecka, tak aby pobudzało do działania, aby dziecko otrzymywało takie problemy których rozwiązanie pozwala mu na zastosowanie dotychczasowej wiedzy i umiejętności, jednocześnie wzbogacając ją o nowe elementy, nowe umiejętności .
Wykrywanie ról uczestników rozmowy: pytający, odpowiadający, wyjaśniający, informujący, itp.
Wykrywanie tematów rozmowy i sposobów pytania o nie. Przyjmowanie właściwej pozycji ciała w czasie rozmowy: zachowanie właściwej odległości między partnerami rozmowy, zwracanie się twarzą w kierunku partnera, modyfikowanie zachowań w zależności od rodzaju partnera (rówieśnik, nauczyciel, rodzice).
Słuchanie rozmówcy, podtrzymywanie tematu rozmowy, próby przekonywanie, argumentowania, wyjaśniania.
Zadawanie pytań i udzielanie istotnych odpowiedzi.
- używanie różnych charakterystycznych zwrotów na rozpoczęcie i zakończenie rozmowy , poznawanie i stosowanie zwrotów służących argumentowaniu (np. tak, bo...), przekonywaniu (np. posłuchaj, rozumiesz?),
- wypróbowywanie umiejętności prowadzenia rozmowy w zabawach w role, własnych inscenizacjach, w sytuacjach proponowanych przez nauczyciela, z użyciem środków pozawerbalnych (miny, gesty).
Treści z zakresu rozwijania języka i mowy dziecka należy wiązać z materiałem zawartym w innych działach programu i podejmować możliwie często w toku kontaktów indywidualnych, organizowanych przez nauczyciela zajęć i zabaw.
Przedstawione zadania stanowią podstawę do sformułowania wniosków do pracy wychowawczo – dydaktycznej nad rozwijaniem języka i mowy dziecka w wieku przedszkolnym:
1. Dziecko powinno otrzymywać dużo wzorów wypowiedzi poprawnych gramatycznie i wyrazistych. Dorosły, który pragnie pomóc dziecku w opanowywaniu języka, musi sam dobrze znać język.
2. Dziecko w wieku przedszkolnym powinno poznać standardową (powszechnie stosowaną) odmianę języka jak i inne odmiany. Stąd propozycja dostarczania dzieciom książek pisanych różnymi odmianami języka oraz organizowanie zabaw tematycznych wymagających używania języka w różnych sytuacjach.
3. Język może się rozwijać jedynie w sytuacjach społecznych. Najbardziej odpowiednią sytuacją do uczenia mowy jest dialog. Dziecko powinno nauczyć się brać udział w dialogu (czyli rozmowie): zadawać pytania, odpowiadać, wyjaśniać, argumentować, kwestionować.
4. Rozwój mowy powinien iść w parze z rozwojem innych procesów poznawczych: spostrzegania, wyobrażeń, pamięci i myślenia. Im bogatszym materiałem percepcyjnym dysponuje dziecko, tym bogatsza może być treść jego wypowiedzi i tym łatwiej dziecko będzie wytwarzało nowe kompozycje słowne.
5. Dziecko w wieku przedszkolnym zaczyna używać języka do organizowania myśli. Uczy się używać określenia językowe do wyrażania różnych relacji w zdaniach, stosuje nazwy jako kryterium porządkowania przedmiotów.
6. Dziecko chętnie tworzy, posługując się materiałem werbalnym. Należy pomóc dzieciom w bogaceniu tego materiału poprzez poszerzanie jego słownictwa i zapoznawanie z regułami języka .
Za Marią Kielar można wskazać, że w ramach rozwoju mowy dziecko powinno otrzymywać dużo wzorów wypowiedzi poprawnych gramatycznie i wyrazistych. Dziecko powinno nauczyć się brać udział w dialogu- zadawać pytania, odpowiadać, wyjaśniać, argumentować, kwestionować. Rozwój mowy powinien iść w parze z rozwojem innych procesów poznawczych. Im bogatszym materiałem percepcyjnym i wyobrażeniowym dysponuje dziecko, tym bogatsza może być treść jego wypowiedzi i tym łatwiej dziecko będzie wytwarzało nowe kompozycje słowne. Dziecko w wieku przedszkolnym chętnie tworzy posługując się materiałem werbalnym. Należy więc pomóc dzieciom w bogaceniu tego materiału poprzez poszerzanie jego słownictwa i zapoznanie z regułami języka .
Nauczyciele pracujący w przedszkolach i szkołach wiejskich mają do odegrania szczególnie trudną rolę. Muszą bowiem nie tylko wyrównać ewentualne opóźnienia w rozwoju mowy i skorygować wykryte wady, ale też precyzyjnie oddzielić wady i błędy od cech gwarowych i przygotowywać dziecko do wymowy zgodnej z ogólnopolską normą fonetyczną. Działania profilaktyczne należy przeprowadzać w 3,4,5 roku życia kiedy to następuje najintensywniejszy rozwój mowy dziecka i wtedy specjalistyczna terapia przynosi największe efekty.
Aby jednak oddziaływania profilaktyczne odniosły określony skutek, należy rozpocząć od uświadomienia personelu pedagogicznego, że nie wystarczą w przedszkolu tradycyjnie prowadzone ćwiczenia ortofoniczne. Pracę z dziećmi należy rozpocząć od indywidualnego rozpoznania stanu wymowy grupy oraz w razie konieczności od jej korekcji. Bez tego praca nauczyciela może przyczynić się do utrwalenia istniejących już wad wymowy, ze szkodą dla dziecka, a przecież łatwiej im zapobiec, niż później usuwać. Nauczyciel musi mieć świadomość na czym polega różnica między mową nie ukształtowaną i jej zniekształceniami oraz nauczyć się słyszeć wymowę dziecka. Należy zwrócić uwagę, że program wychowania w przedszkolu błędnie interpretuje niektóre zagadnienia np. dla dzieci 6-letnich program zaleca ćwiczenia artykulacyjne na wszystkich głoskach i to ze szczególnym uwzględnieniem trudnych głosek przedniojęzykowodziąsłowych. Nauczyciel musi uzmysłowić sobie, że ćwiczenia takie są celowe tylko dla dzieci, które rozwijają się prawidłowo. Ale u dziecka z tzw. seplenieniem bocznym lub międzyzębowym będą one utrwalać nieprawidłowy stereotyp i na nic wówczas zdadzą się zabawy naśladowcze, np. szum wiatru lub ruszenie lokomotywy, jeśli dziecko trzyma język między zębami. Jeśli dziecko błędnie realizuje głoskę to musi wcześniej nauczyć się poprzez ćwiczenia prowadzone przez logopedę prawidłowo wymawiać głoskę: najpierw w izolacji, potem w logotomach, później w wyrazach, zdaniach, kolejnym etapem mogą być zabawy i ćwiczenia ortofoniczne (w celu utrwalenia).
Ważnym czynnikiem decydującym o prawidłowo prowadzonej pracy profilaktycznej w przedszkolu jest dokształcanie nauczycieli w zakresie elementów logopedii i kultury żywego słowa.
Formy kształcenia nauczycieli przedszkoli to:
• warsztaty i kursy organizowane przez CDIDN,
• rady pedagogiczne szkoleniowe, na które zapraszani są: logopedzi, psycholodzy foniatrzy, laryngolodzy,
• współpraca z rodzicami i Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną, Ośrodkiem Zdrowia.
• zespoły samokształceniowe prowadzone przez logopedę.

6. Podsumowanie

Tematem mojej pracy jest rozwój i kształtowanie mowy dziecka w wieku przedszkolnym. Fundamentem i podłożem są pierwsze cztery lata życia, a zwłaszcza od 3 do 6 roku. Nie ulega wątpliwości, iż właśnie w tym okresie życia, rozwój mowy jest najintensywniejszy i trwa do 6-7 roku życia. Następnie jest ona jedynie coraz bardziej wzbogacana, szlifowana i doskonalona. Mowa stanowi najbardziej efektywny sposób komunikowania się z innymi ludźmi i ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka oraz dla jego psychicznego i społecznego przystosowania.
Uważam, iż temat rozwoju mowy jest ciągle aktualny, a jego znajomość z pewnością ułatwia pracę z dziećmi, tak w wychowaniu domowym, jak i w przedszkolnym. Sama także niedawno rozpoczęłam pracę z dziećmi w wieku przedszkolnym i pragnę pogłębić moją wiedzę na ten temat, by lepiej zrozumieć wychowanków i przyjść im z pomocą.
Jeśli chcemy, aby nasza praca była skuteczna i przynosiła dobre owoce także w życiu samych dzieci, ważnym jest, abyśmy poznali ich możliwości i predyspozycje. Prawda jest, iż każde dziecko winno być traktowane indywidualnie, gdyż nawet dzieci w tym samym wieku różnią się między sobą i także w rozwoju mowy można dostrzec pewne różnice. Niemniej jednak, następujące po sobie etapy nie ulegają zmianie, dlatego słusznym jest, aby je poznać i wiedzieć jaki poziom rozwoju mowy przypada na dany wiek, a w przypadku dysharmonii, rozpoznać pierwsze jego symptomy. Znajomość tego, co wskazuje na normalny rozwój mowy jest rzeczą istotną. Bez wiedzy o tym, kiedy i w jakich granicach tolerancji czasowej pojawiają się w mowie przeciętnego dziecka poszczególne głoski, nie można sensownie ingerować w rozwój mowy dziecka. W przeciwnym razie, zamiast pomóc, możemy zaszkodzić, bądź to wymagając od niego tego, czemu jeszcze sprostać nie potrafi bądź też zaniedbując rozwój mowy, lekceważąc czy też przeoczając niepokojące sygnały. Tak więc istnieje niebezpieczeństwo stawiania zbyt wygórowanych wymagań, które zamiast pomóc, mogą zniechęcić i przyczynić się do zahamowania rozwoju, bądź tez zbyt niskich – które nie pozwolą na wzrastanie tkwiącego w dziecku potencjału. W tej pracy pragniemy przybliżyć prawidłowy rozwój mowy dziecka w wieku przedszkolnym, uwzględniając wiek i wskazując na warunki mające pozytywny bądź negatywny wpływ, na prawidłowy rozwój mowy.
W niniejszej pracy, zostanie wykorzystana literatura pedagogiczna traktująca o psychofizycznym rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym. Praca składać się będzie z trzech rozdziałów. Pierwszy z nich, dotyczyć będzie samego rozwoju mowy z podziałem na trzy, cztero, pięcio i sześciolatki. Zwrócimy tu również uwagę, na rolę mowy w życiu dziecka. W rozdziale drugim, pokrótce omówimy najczęściej występujące zaburzenia mowy. W trzecim rozdziale, skoncentrujemy się na środowisku kształtowania mowy, zwracając uwagę na aspekty pozytywne, sprzyjające rozwojowi mowy oraz negatywne, stanowiące przeszkodę w tymże procesie.


8. Bibliografia

1. Błachnio K., Vademecum logopedyczne,
2. Bouvet D., Przyswajanie mowy przez dziecko. "Audiofonologia" T.VII. 1995
3. Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1985
4. Clark L., Ireland C.: Uczymy się mówić, mówimy by się uczyć". Poznań 1998,
5. Czelakowska D., Twórczość a kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Kraków 1996.
6. Demel G., Wady wymowy, Warszawa 1974,
7. Demel G., Minimum logopedyczne dla nauczyciela przedszkola, wydanie 9, Warszawa 1978,
8. Demelowa G., Elementy logopedii, Warszawa 1979,
9. Franczyk A., Krajewska K., Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, Kraków 2003.
10. Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G , Logopedia. Pytania i odpowiedzi.., Wyd. Uniwersytetu Opolskiego 1999,
11. Red. Grabias S., Kurkowski M , Typologie zaburzeń słuchu, głosu i komunikacji językowej... Lublin PTL 2000
12. red. T. Gałkowskiego, Z. Tarkowskiego, T. Zaleskiego , Diagnoza i terapia zaburzeń mowy pod, wyd. Uniwersytet M. Skłodowskiej - Curie Lublin 1993
13. Jastrzębowska G., 2003, Klasyfikacja zaburzeń mowy. W: Logopedia. Pytania odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Uniwersytet Opolski, Opole.
14. Jastrzębowska G., 1995, Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki, psychologii i filologii. Uniwersytet Opolski, Opole.
15. Kaczmarek L., Kształtowanie się mowy dziecka, Poznań 1953
16. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977
17. Kaczmarek L., Rewalidacja dzieci i młodzieży z zaburzeniami mowy. W: Pedagogika rewalidacyjna. Red. A. Hulek, Warszawa 1977
18. Kania T., Szkice logopedyczne. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1982,
19. Kida J., Kształcenie języka dziecka w młodszym wieku szkolnym, 1997r.,
20. Kornas – Biela D. ,Wokół początków życia ludzkiego, Warszawa 1993
21. pod red. M. Kwiatkowskiej , Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1985
22. Landy A., Kwiatkowska M. , Topińska Z., Rozwój i wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1970,
23. Ligęza M. : Podstawy rozwoju języka i mowy dzieci. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi.
24. Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki Tom II Opole 2003
25. Masgutowa S., 2005, Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych z układem ruchowym całego ciała. Warszawa.
26. Maruszewski M., 1970, Mowa a mózg. Zagadnienia neuropsychologiczne. PWN Warszawa.
27. Milewski T., 1975, Językoznawstwo. PWN, Warszawa.
28. Minczakiewicz E.M., Mowa. Rozwój. Zburzenia. Terapia., Kraków 1997,
29. Mystkowska H.: Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa, 1991,
30. Mierzejewska H., zaburzenia polskiego systemu fonetycznego w niektórych przypadkach afazji, Wrocław- Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1971,
31. Nowak J. E., Wybrane problemy logopedyczne, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1997.
32. Obrębowski A., Anatomiczne i fizjologiczne podstawy zaburzeń mowy, w „ Diagnoza i terapia zaburzeń mowy”, pod red. T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, Lublin 1993,
33. Pąchalska M., 1999 Afazjologia, PWN, Kraków.
34. Rocławski B., Podstawy wiedzy o języku polskim dla pedagogów i logopedów szkolnych, Gdańsk, 1983
35. Rocławski B., Podstawy wiedzy o języku polskim, Glottispol, Gdańsk, 2001
36. Ross Vasta, Marshall M. Haith, Scott A. Miller, Psychologia dziecka. Warszawa 1995,
37. Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1987,
38. Styczek I., Logopedia, Warszawa, 1979,
39. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1975
40. Skorek E. M., 2002, Z logopedią na ty. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
41. Słodowik- Rycaj E., 2000, O mowie dziecka, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.
42. A. Sołtys – Chmielowicz „Zaburzenia artykulacji Teoria i praktyka, Impuls Kraków 2008
43. Styczek I., Logopedia, PWN, Warszawa 1980.
44. Wierzchowska B., 1971, Wymowa polska, PZWS, Warszawa.
45. Zalewski T., Opóźnienia w rozwoju mowy, Warszawa 2002.
Czasopisma:
1. Wychowanie w przedszkolu,10/1982.M Kielar , Rozwijanie mowy dziecka w wieku przedszkolnym,
2. Wychowanie w Przedszkolu 4/1987, Ćwiczenia doskonalące wymowę, T. Gzik
3. Wychowanie w Przedszkolu 9/87 , M. Kielar –Turska – O potrzebie i sposobach stymulowaniu rozwoju myślenia.
4. Wychowanie w Przedszkolu 7/1992, Ćwiczenia oddechowe i rekreacyjne, T. Krzyżowska
5. Wychowanie w Przedszkolu 1/1996, Terapia logopedyczna w przedszkolu, J. Pikiewicz
6. Wychowanie w Przedszkolu 5/1996, O rozwoju mowy dziecka, R. Wojtyniak
7. Wychowanie w przedszkolu 2/1997,J. Trzaskalik, Ćwiczenia oddechowe w przedszkolu,
8. Wychowanie w przedszkolu, 5/1997, M. Kielar: Rozwijanie mowy dziecka w wieku przedszkolnym.
9. Wychowawca 7-8/1999, M. i P. Skowronkowie, Jak przebiega prawidłowy rozwój mowy?,
10. Wychowanie w Przedszkolu, 5/2000, Ćwiczenia logopedyczne, K. Rachwał – Łyżwa
11. Wychowanie w Przedszkolu, 9/2000, O mowie dziecka raz jeszcze, A. Dąbrowska
12. Wychowanie w Przedszkolu, 10/2000, Stymulacja językowego rozwoju mowy dziecka, K. Mach, G. Nowak,
13. Życie Szkoły 1/2002,Nieprawidłowości rozwoju mowy,
14. Wychowanie w przedszkolu 2/2002, J. Porayski- Pomsta, Nasze dziecko mówi,
15. Wychowanie w przedszkolu 1/2003,
16. Wychowanie przedszkolne 2/2003, A. Ścibor, Spotkania z logopedą,
17. Wychowanie przedszkolne 7/2003,
18. Wychowanie przedszkolne 8/2003,
19. Życie Szkoły, 10/2004, Dlaczego dziecko źle mówi,
20. Wychowanie w przedszkolu, 3/2008
21. Wychowanie w przedszkolu, 6/2008
22. Wychowanie w przedszkolu, 7/2008
23. Wychowanie w przedszkolu, 11/2008, Rozwijanie umiejętności mówienia, E. Jaszczyszyn

Internet:
1. http://www.logopeda.org.pl/?s=40&id=579 na dzień 12.09.2009
2. http://www.logopedia.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=183&Itemid=37 na dzień 09.042009
3. http://www.literka.pl/stymulowanie-rozwoju-mowy-i-myslenia-dzieci szescioletnich,artykul,17842,drukuj.html na dzień 12.04.2009
4. http://www.logopedia.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=91&Itemid=37, na dzień 09.04.2009
5. http://www.literka.pl/rozwoj-mowy-dziecka-w-wieku-przedszkolnym,artykul,10784,drukuj.html –z dnia 12.04.2009
6. http://www.literka.pl/rozwoj-mowy-dziecka-w-wieku-przedszkolnym,artykul,10784,drukuj.html na dzień 09.04.2009
7. http://www.literka.pl/charakterystyka-rozwoju-mowy-dziecka-7-letniego,artykul,20030.html z dn.07.04.2009