Wspomaganie umiejętności komunikacyjnych u dzieci. Program zajęć socjoterapeutycznych

WARSZAWA
2011 rok

Spis treści:
I. Wstęp .............. ........................................ 4
II. Komunikacja językowa w stosunkach międzyludzkich i rodzaje jej zaburzeń ..............6
III. Charakterystyka grupy ........................................16
IV. Cele i treści programu terapeutycznego ........................................17
1. Cele ogólne programu terapeutycznego ........................................18
2. Treści programu terapeutycznego ........................................19
3. Struktura zajęć socjoterapeutycznych ........................................20
4. Metody pracy z grupą ........................................21
5. Formy realizacji programu ........................................22
V. Struktura programu terapeutycznego. Scenariusze zajęć ........................................23
VI. Podsumowanie i ewaluacja zajęć nr 3 ........................................38
Bibliografia
Aneks

I. Wstęp

Jesteśmy nauczycielkami z wieloletnim stażem pracy w oświacie. Miejsca, w których pracujemy, to placówki oświatowe zajmujące się dziećmi pochodzącymi głównie z rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych. Środowisko, w którym wychowują się nasi podopieczni jest specyficzne i w znaczący sposób wpływa na ich psychikę oraz kształtowanie się nieprawidłowych wzorców zachowań. Dzieci te, w większości przypadków, na co dzień mają kontakt z ludźmi zdemoralizowanymi, alkoholizmem, narkomanią itp. Można stwierdzić, że w dużej części przypadków, są to dzieci wychowane przez ulicę. W związku z tym są zaniedbane pod względem emocjonalnym, wychowawczym i edukacyjnym. Dodatkowym problemem, przeszkadzającym w prawidłowym funkcjonowaniu tych dzieci w domu i w środowisku szkolnym, jest bardzo częste występowanie u nich zaburzeń rozwojowych (np. specyficzne trudności w uczeniu się, nadpobudliwość psychoruchowa, ADHD itd.) niewynikających bezpośrednio z wpływu środowiska w jakim się wychowują, ale z ich cech wrodzonych. Rodzina nieprawidłowo funkcjonująca nie jest w stanie wspomóc ani prawidłowo stymulować rozwój takich dzieci. Szkoła, jako instytucja zajmująca się sferą wychowawczą i edukacyjną młodych ludzi, nie jest w stanie zapewnić indywidualnej i całkowitej opieki wychowawczo-edukacyjnej. Ratunkiem dla tych dzieci są instytucje o charakterze socjoterapeutycznym i programy terapeutyczne.
.Jak widać, osoby, którymi się zajmujemy mają dużo problemów i potrzebują całościowej, często specjalistycznej pomocy. My zajmujemy się głównie problemem przystosowania takich dzieci do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Problem przystosowania społecznego oraz umiejętności niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania jest wielopłaszczyznowy i wymaga wielokierunkowego oddziaływania
terapeutycznego na jednostkę.
Ze względu na to, że w ostatnich latach zaobserwowałyśmy narastanie problemów komunikacyjnych u dzieci, a także coraz częstsze występowanie zachowań negatywnych z użyciem agresji werbalnej i niewerbalnej, przy jednoczesnym obniżeniu wieku występowania takich zachowań, postanowiłyśmy stworzyć program terapeutyczny
poświecony problematyce komunikacji międzyludzkiej. W tworzeniu niniejszego programu opierałyśmy się na fachowej literaturze psychologicznej i pedagogicznej oraz własnych
doświadczeniach zawodowych. Za główny cel postawiłyśmy sobie zapoznanie dzieci z różnymi sposobami komunikowania się, alternatywnymi w stosunku do tego co stosują na co dzień i bez użycia agresji; zdobycie umiejętność porozumiewania się oraz jasnego wyrażania swoich potrzeb i myśli, a także konstruktywnego rozwiązywania konfliktów z dorosłymi i rówieśnikami.
Nasz program nie obejmuje wszystkich problemów związanych z komunikacją, niektóre z nich, jak np. agresja w kontaktach międzyludzkich, została tylko zasygnalizowana.
Jest swego rodzaju wstępem do dalszej pracy terapeutycznej nad problemami mogącymi się ujawnić podczas realizacji tych zajęć z grupą.

II. Komunikacja językowa w stosunkach międzyludzkich i rodzaje jej zaburzeń.

Język, a więc i komunikacja językowa to jedna z podstawowych i najważniejszych umiejętności człowieka, wyróżniająca go z pośród innych istot. Dzięki tej umiejętności ludzie za pomocą ograniczonego systemu znaków językowych (kodu) mogą tworzyć nieskończenie wiele wypowiedzi o poznawanym przez siebie świecie, mogą kontaktować się z innymi oraz przekazywać informacje na temat własnego środowiska i samych siebie (poglądów, potrzeb, emocji, wrażeń i odczuć itd.)1.
Porozumiewanie się za pomocą języka jest bardzo ważną umiejętnością pod względem społecznym, pozwala na zaistnienie jednostki w grupie. Ze względu na społeczny charakter języka mówi się o komunikacji społecznej. Jest to proces wytwarzania, przekształcania i przekazywania informacji pomiędzy jednostkami, grupami i organizacjami społecznymi, mający na celu dynamiczne kształtowanie, modyfikację bądź zmianę wiedzy, postaw i zachowań w kierunku zgodnym z wartościami i interesami oddziałujących na nie podmiotów2.
Wyróżnia się trzy rodzaje komunikacji społecznej:
• komunikacja interpersonalna – jej istotną cechą jest bezpośredni kontakt nadawcy z odbiorcą;
• komunikacja masowa – korzysta ze środków masowego przekazu, charakter tej komunikacji jest pośredni, czyli inaczej impersonalny, osoby biorące udział w akcie komunikacyjnym nie muszą być się w tym miejscu i czasie;
• komunikacja specyficzna – społeczna – jest efektem procesu komunikacyjnego na poziomie moralnym i interpersonalnym. Występuje zawsze tam gdzie są organizacje zamknięte.

1 J. Porayski-Pomsta, Komunikacja językowa, w: Nauka o języku dla polonistów, pod red. S. Dubisza, Książka i Wiedza, Warszawa 1999, s. 21.
2 K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Podstawy nauk politycznych, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003.

W zależności od kontekstu społecznego proces komunikacji może przebiegać na różnych poziomach. Najniższym poziomem komunikowania interpersonalnego jest komunikowanie się dwóch jednostek, kolejnym komunikowanie w grupie, następnie komunikowanie instytucjonalne, jeszcze wyżej znajduje się komunikowanie publiczne, w tym
także komunikowanie o charakterze politycznym oraz najwyżej ulokowane zostało komunikowanie masowe.
Ze względu na strukturę grupy społecznej, jej organizację, stosunki panujące miedzy jednostkami, możemy wyróżnić różne typy komunikacji społecznej:
• komunikacja horyzontalna – gdy jednostki mają te same prawa, są na tym samym poziomie funkcjonalnym;
• komunikacja wertykalna – mówimy, gdy komunikacja następuje pomiędzy grupami lub jednostkami zajmującymi różnorodne pozycje;
• komunikacja zcentralizowana – odbywa się za pomocą centralnej jednostki w grupie, jest to koordynator;
• komunikacja zdecentralizowana – kiedy wszyscy członkowie grupy społecznej mogą swobodnie komunikować się między sobą.
Z punktu widzenia socjoterapii najbardziej interesujący jest problem komunikowania się miedzy jednostkami. Zaburzenia procesu komunikowania się na tym poziomie powodują np. problemy w przystosowaniu społecznym ludzi.
Komunikowanie się jest procesem złożonym polegającym na przekazywaniu
wiadomości pomiędzy ludźmi – za pośrednictwem symboli, którymi są słowa (komunikacja werbalna – 7% komunikatów) oraz sygnałów pozawerbalnych (np. wyraz i mimika twarzy, pozawerbalne dźwięki mowy, ruchy ciała, gesty – komunikacja niewerbalna – 35% komunikatów)3. Komunikacja niewerbalna ma duże znaczenie w odbiorze komunikatu.
Na przykład, na podstawie spojrzenia, brzmienia głosu, gestykulacji, postawy ciała i wyrazu twarzy, a także bezczynności lub milczenia można uzyskać wiele informacji o nadawcy, pod jednym warunkiem, że odbiorca potrafi je we właściwy sposób zinterpretować.
Proces porozumiewania się został oparty na tzw. modelu komunikacji4 społecznej, który składa się z kilku elementów:

3 A. Pease, Mowa ciała. Jak odczytać myśli innych ludzi z ich gestów, Jedność, Kielce 2001, s. 10.
4 J. Porayski-Pomsta, 1999, op. cit., s. 23.

Aby proces komunikacji został prawidłowo i skutecznie zrealizowany muszą zostać spełnione następujące warunki:
• nadawca i odbiorca muszą się posługiwać tym samym kodem (językiem), czyli pewnym systemem znaków, który dla obu znaczy to samo;
• zaistnieje skuteczny nośnik tej informacji;
• przekaz pozostanie czysty od zniekształceń przez czynniki zewnętrzne (tzw. szum);
• przekaz spotka się z odbiorem;
• informacja w założeniu będzie przeznaczona dla danego odbiorcy.
Każdy komunikat składa się z treści oraz relacji. Jego celem jest określanie charakteru relacji występujących pomiędzy osobami uczestniczącymi w procesie komunikacyjnym i występuje na kilku poziomach:
• poziom rzeczowy – informuje nas o treściach, które są zawarte w wiadomościach;
• poziom ekspresji „ja” – osoby wyrażają własne uczucia;
• poziom apelu – występuje w momencie odwołania się do działań partnera w akcie komunikacyjnym;
• poziom relacji – zakreśla wzajemne relacje między partnerami rozmowy.
Każdy komunikat językowy posiada konkretne funkcje. Podstawową jest funkcja informacyjna, oprócz tego w procesie komunikacji występują funkcje pozainformacyjne, takie jak: sprawcza, impresywna (wywołująca reakcję u odbiorcy), ekspresywna (wyraz emocji,
woli i sądów nadawcy), poznawcza, symboliczna (reprezentatywna), prezentacyjna (przekazywanie informacji pośrednio) oraz niezmiernie istotna, zwłaszcza w procesie komunikacji interpersonalnej, funkcja fatyczna (podtrzymująca kontakt miedzy nadawcą i odbiorcą)5. Komunikaty niewerbalne, które są informacją dodatkową dla odbiorcy w procesie komunikacji również posiadają swoje konkretne funkcje6, a są to:
• funkcja zastępowania – sygnały niewerbalne określane mianem emblematów, np. ruchy rękoma, gesty, mogą być zastosowane zamiast słów lub podkreślać słowa;
• funkcja uzupełnienia – sygnały niewerbalne, o których mówi się, że są lustratorami, ponieważ uzupełniają komunikaty werbalne, precyzują je, są komplementarne w odniesieniu do nich;
• funkcja ekspozycji – sygnały nazwane pozami, pozwalają na zapoznawanie się z uczuciami i emocjami rozmówcy, w większej skali;
• funkcja regulacyjna – regulatory są używane do sprawdzania i regulacji płynności rozmowy. Rolę regulatora może spełniać wzrok. W tym przypadku są używane także adaptery, czyli sygnały, których celem jest łagodzenie napięć, jakich osoba doznaje np. strzepywanie pyłków z rękawa, drapanie, ściskanie dłoni czy obgryzanie paznokci.
Mówiąc o komunikacji interpersonalnej należy wspomnieć o elementach, które ją wspierają i jednocześnie wpływają na charakter komunikatów językowych, ich odbiór.
Jednym z takich elementów jest, wspomniana już powyżej, komunikacja niewerbalna, a także elementy jej towarzyszące, takie jak: kinezjetyka (mowa ciała, mimika twarzy, gestykulacja rękoma oraz wzrok), parajęzyk (cechy głosu takie jak barwa, ton, głośność oraz modulacja, interferencje wokalne – czyli wzajemne oddziaływania na siebie kilku cech głosu, a także wszystkie dźwięki pozajęzykowe), autoprezentacja człowieka (wygląd, strój, fryzura).
Ważnym elementem w interakcji personalnej jest również prosemika (zajmuje się dystansem w komunikacji. Każdy człowiek posiada tzw. sferę intymną, jest ona bardzo ważna dla każdego. Uważa się, że wynosi ona około 0,5 metra. Sfera osobista to odległość dzieląca
osoby znające się i darzące sympatią, w czasie spotkań zawodowych i towarzyskich.
W stosunku do osób nieznajomych lub takich, z którymi dochodzi do kontaktów bardzo rzadko lub z konieczności, ludzie zachowują tzw. dystans społeczny.). Istotnym elementem
podczas rozmowy może być również dotyk, dzięki któremu rozmówcy wyrażają swoje

5 J. Porayski-Pomsta, 1999, op. cit., s. 57-67.
6 Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Wyd. Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1996.

emocje. Występowanie tego rodzaju kontaktu jest uwarunkowane kulturalnie, w jednej kulturze może świadczyć o wysokiej kulturze osobistej, w innej o jej braku7.
Powyżej przedstawiony model komunikacji odnosi się do prawidłowego przebiegu procesu. W przypadku komunikacji interpersonalnej bardzo często dochodzi do różnego rodzaju zakłóceń komunikacyjnych, gdyż konflikt jest nieodłącznym elementem ludzkiego życia. Według K. Balawejder: Jeśli ludzie się spotykają, komunikują ze sobą, są otwarci, to prędzej czy później pojawiają się między nimi różnice prowadzące do konfliktu.
Wraz ze wzrostem zaufania do innych ujawniają się różnice poglądów, wartości, preferencji, upodobań, nawyków, interesów8. Sytuacja taka jest naturalna, ponieważ ludzie są złożonymi istotami i różnią się pomiędzy sobą, uznają odmienne wartości, mają inne zainteresowania. Im
większe dzielą ich różnice, tym trudniej im się porozumieć. Konflikt pojawia się wtedy, gdy ich potrzeby nie są w pełni zaspokojone i usiłują to zmienić kosztem potrzeb i pragnień innych ludzi.
Według M. Rosenberga9 do czynników utrudniających komunikację zalicza się świadome, bądź też nieświadome stosowanie porównań, osądów moralnych, wyrażanie dające wyboru), nie odróżnianie myśli
od uczuć, obwinianie siebie i innych oraz wypieranie się odpowiedzialności.
Nieefektywne porozumienie się pomiędzy nadawcą a odbiorcą komunikatu może wynikać zarówno z błędów popełnionych przez jedną, jak i drugą stronę w czasie komunikacji. Przyczyny te są nazywane barierami komunikacyjnymi. Z. Nęcki10 wyróżnia dwa typy zakłóceń:
1. Zakłócenia o charakterze fizycznym i psychologicznym:
• Różnice kulturowe – nieznajomość kultury, obyczajów, tradycji czy nawet języka partnera w komunikacji, wpływa negatywnie na proces porozumiewania się. Każdy z ludzi ma swój system poznawczy, oparty w większej mierze na przeszłości i związanych z nią doświadczeniach. W związku z tym wpływa on na interpretację komunikatów u każdej osoby inaczej.
• Brak umiejętności decentracji – większość osób nie potrafi wczuć się w sytuację mówiącego. Spowodowane jest to etnocentryzmem ludzkim. Aby komunikacja była

7 A. Pease, Język ciała - jak czytać myśli ludzi z ich gestów, wyd. GEMINI, Kraków 1992.
8 K. Balawejder, Rozwiązywanie konfliktów międzyludzkich, Wydawnictwo UŚ, Katowice 1994 r.
9 M. Rosenberg, Rozwiązywanie konfliktów poprzez porozumienie bez przemocy, Czarna Owca dawniej
Santorski & CO, Warszawa 2007.
10 Z. Nęcki, Negocjacje w biznesie, Wyd. Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1995.

skuteczna konieczne jest przyjęcie perspektywy mówiącego, a nie patrzenie tylko na swoją osobę. Etnocentryzm sprawia, że człowiek jest niedobrym słuchaczem, a przez to wykazuje też braki jako rozmówca.
• Utrudnienia percepcyjne – efektywna komunikacja jest również zagrożona w przypadku, gdy coś zakłóca percepcję rozmówców, czyli postrzeganie innych ludzi. Takie błędy w rozmowie mogą zostać spowodowane na przykład przez zbyt szybką i niewyraźną artykulację wypowiedzi rozmówcy, czy też warunki zewnętrzne, jak głośna muzyka czy zła pogoda.
• Stereotypy – bariera ta powstaje w skutek tego, iż ludzie wartościują swoich partnerów w komunikacji ze względu na ich status. Więcej uwagi i szacunku okazuje się ludziom o wysokim statusie niż tym o niskim. W takich sytuacjach odbiorca jest skłonny godzić
się z poglądami nadawcy, być dla niego uprzejmy. Odwrotnie odbiorca zachowuje się w stosunku do rozmówcy, którego cechą jest niski status społeczny.
• Wybiórczość uwagi – to zakłócenie jest skutkiem nie skupiania się na całości wypowiedzi współrozmówcy, tylko na jakimś pojedynczym fakcie. Przez co słuchacz nie dostrzega innych tematów poruszanych przez nadawcę.
• Samopoczucie – duże znaczenie odgrywają tutaj uwarunkowania psychologiczne ludzi komunikujących się. Poglądy są zazwyczaj stałe i ogólne, ale stan psychofizyczny w bardzo dużym stopniu zmienia ocenę zdarzeń.
2. Zakłócenia wynikające z istnienia bariery wewnętrznej ( są wynikiem emocji, problemów z zaufaniem, czy też zakłóceń w rozszyfrowaniu komunikatów werbalnych i niewerbalnych):
• Osądzanie – jest wynikiem narzucania własnych opinii innym, a także proponowania im rozwiązań skutecznych u innych osób, nie uwzględniając problemów samego
zainteresowanego. Rozmówca, który tworzy ten typ zakłóceń komunikacji, używa w konwersacji stwierdzeń, w których: krytykuje (Jak Ty mówisz? Twoja artykulacja jest nieznośna), obraża (Wyglądasz jak śmieć. Może byś się, chociaż umył?), orzeka (Z Twoją
inteligencją to ty nie zdasz tego egzaminu.), chwali po to by później manipulować bądź oceniać (Dobrze się uczysz, ale jakbyś jeszcze popracował nad swoim wyglądem,
to nie wyglądałbyś jak dziwak.)
• Decydowanie za innych – bariera ta jest wynikiem próby decydowania w danych sytuacjach za innych. Powoduje to w współrozmówcy powstanie uległości. Wynikiem takich działań jest ograniczona, przez rozmówcę otwartość i szczerość wypowiedzi.
Tworzenie tej bariery następuje zwykle poprzez: rozkazywanie (Masz się z nim już więcej nie spotkać!), zakazywanie ( Masz szlaban przez miesiąc. Nie wolno Ci oglądać telewizji i spotykać się ze znajomymi.), grożenie (Jeżeli nie zrobisz tego co Ci mówię, to zrobię
Ci krzywdę.), moralizowanie (Wyglądasz zbyt wyzywająco. W moich czasach dziewczyny ubierały się bardziej przyzwoicie.), zarzucanie pytaniami (Czemu słuchasz hip-hopu, a nie popu?).
• Uciekanie od cudzych problemów – występuje wtedy, gdy rozmówca poświęca dostatecznie dużo uwagi osobie, która na nim polega. Nie uwzględnia jednak jej problemów czy emocji. U osoby, która wprowadza ten typ bariery do komunikacji można zauważyć: pełnienie funkcji biernego doradcy (Na Twoim miejscu zrobiłbym tak...),
odchodzenie od tematu (Ciekawe jest to co mówisz, ale czy słyszałeś co się przydarzyło Rafałowi?), logiczne argumentowanie (Gdybyś uważał na pieniądze, to nie musiałbyś teraz uganiać się po komisariatach.), pocieszanie (Dziewczyna Cię rzuciła? To smutne, ale nie przejmuj się, wszystkich to dotyka.)
• Blokady językowe – mają charakter nieświadomy i świadomy, który może doprowadzić do obniżenia wartości współrozmówcy. W tym typie zakłóceń, w działaniu rozmówcy przejawia się: wtrącanie do wypowiedzi zwrotów w językach obcych (Umiesz się bawić.
You’re cool.), stosowanie kodów lub szyfrów, umówionych i znanych tylko wybranym osobą w grupie, używanie wulgaryzmów, nie akceptowanych przez nas (Stul dziób ty ***), stosowanie tzw. zabójczych frazesów (To jest normalne. To jest niemożliwe.).
Wszystkie, powyżej wymienione, bariery komunikacyjne mogą spowodować różne stany emocjonalne u rozmówcy. Należą do nich: opór lub bunt, złość, agresja, bezsilność, frustracja, poczucie niskiej wartości, spadek motywacji, poczucie braku zainteresowania.
Żeby komunikacja interpersonalna była poprawna należy zdawać sobie sprawę z istnienia owych barier. Można wówczas panować nad wypowiedziami i dzięki temu nie wpływać negatywnie na rozmówcę.
Innym elementem pomagającym w efektywnej komunikacji jest skuteczne i aktywne słuchanie, które składa się z kilku elementów11:
• aktywnego słuchania: parafrazowania (definiowania) swoimi słowami tego, co druga osoba mówi; klaryfikacja (prośba o wyjaśnienie niezrozumiałych treści); precyzowania
przez zadawanie pytań; podawanie informacji zwrotnej – dzielenie się odczuciami i doświadczeniami bez osądzania (natychmiast, szczerze i wspierająco);

11 Z. Nęcki, 1995, op. cit.

• słuchania empatycznego – słuchania z nastawieniem na zrozumienie emocji rozmówcy;
• słuchania otwartego – nie ocenia się rozmówcy, by osądy nie zasłaniały go;
• słuchania świadomego – zwracanie uwagi na integrację słów i emocji.
Brak zrozumienia komunikatów może wynikać z faktu, że nie słucha się drugiej osoby i w rozmowie stosuje się następujące postawy:
• filtrowanie – wybiórcze słuchanie, filtrowanie informacji;
• porównywanie – ocenianie czy porównywanie siebie z rozmówcą;
• skojarzenia – treść wypowiedzi rozmówcy wywołuje skojarzenie, w które odbiorca się zagłębia;
• przygotowywanie odpowiedzi – odbiorca myśli, co za chwilę odpowiedzieć, choć stara się
wyglądać na zainteresowanego;
• domyślanie się – odbiorca usiłuje zgadnąć, co rozmówca ma „naprawdę” na myśli;
• osądzanie – w trakcie rozmowy odbiorca osądza i reaguje schematycznie;
• utożsamienie się – cokolwiek mówi rozmówca, odbiorca odnosi do własnego życia i osądza w kontekście własnych doświadczeń;
• udzielanie rad – odbiorca słucha tylko początku, szukając rady dla rozmówcy;
• sprzeciwianie się;
• gaszenie – odbiorca wygłasza sarkastyczne uwagi, które zniechęcają rozmówcę do kontynuowania rozmowy;
• dyskontowanie – odbiorca słyszy komplement i wylicza wszystko co może obniżyć jego wartość;
• przekonanie o swojej racji – odbiorca podnosi głos, atakuje, by obronić własne stanowisko; przejawia się w tym niezdolność do przyjmowania krytyki, i brak zgody na inny punkt widzenia;
• zmiana toru – odbiorca obraca wypowiedź rozmówcy w żart lub zmienia temat;
• zjednywanie – odbiorca słucha na tyle by nie zgubić wątku, ale tak naprawdę w ogóle się nie angażuje.
Przyjmowanie takich postaw w akcie komunikacji może prowadzić do agresji, dlatego należy skoncentrować się na potrzebach, zarówno nadawcy, jak też innych osób, z którymi dochodzi do bezpośredniej konfrontacji werbalnej. Są to potrzeby podstawowe, uniwersalne
dla całej populacji, takie jak: potrzeba swobody, świętowania, potrzeba odnowy fizycznej, współzależności, integralności, czy potrzeby zabawy, wspólnoty duchowej. Współczucie i empatia są niezbędne do prawidłowego dialogu bez przemocy werbalnej. Ważny jest
również schemat wypowiedzi, jakiego się używa. Można go przedstawić w następujący sposób:
• spostrzeganie pozbawione elementu oceniania drugiego człowieka;
• rozpoznawanie i wyrażanie uczuć, jakie stwarza w nas ta sytuacja;
• uświadamianie potrzeb generujących nasze uczucia;
• świadome precyzowanie prośby w formie twierdzącej oraz wskazanie pożądanego zachowania, jakiego oczekujemy od naszego rozmówcy, przy czym należy prosić o takie rzeczy, które możliwe są do wykonania Tu i Teraz, unikając abstrakcyjnych sformułowań.
Jak już pisano, komunikacja interpersonalna jest jedną z najważniejszych umiejętności w życiu człowieka, potrzebną do życia w społeczeństwie. Każdy człowiek z czasem kształci w sobie te umiejętność. Posiadając odpowiednie kompetencje językowe12, umiejętności komunikacyjne oraz dobierając odpowiednie struktury językowe do intencji swojej wypowiedzi, sytuacji i odbiorcy, a także angażując własne możliwości poznawcze, emocjonalne i społeczne, tworzy prawidłowy komunikat. Bowiem, efektywność komunikacji
zależy właśnie od poziomu integracji tych możliwości13.
W przypadku dzieci poziom umiejętności komunikacyjnych jest niższy,
niż u dorosłych. Jest to związane z wieloma czynnikami, przede wszystkim z poziomem rozwoju językowego dzieci (co jest naturalne), sumą zebranych w życiu doświadczeń językowych oraz środowiskiem, w jakim dziecko się wychowuje (nie zawsze niestety środowisko dostarcza odpowiedniej stymulacji i wzorców do prawidłowego rozwoju
językowego, a co za tym idzie prawidłowych modeli komunikacyjnych). Kompetencja komunikacyjna dziecka pozwala mu jednak na podjęcie aktywności w sferze językowej, a także społecznej14. Na kompetencję tę składają się: językowa sprawność artykulacyjna, zasób słownictwa, umiejętność konstruowania zdań gramatycznie poprawnych, umiejętności
kompozycyjne i redakcyjne w decydujący sposób wpływają na chęć wypowiadania się15.
Kompetencja językowa – pełna wiedzę człowieka na temat posługiwania się językiem, zarówno, co do tworzenia, jak i używania jednostek językowych, wykorzystania środków formalnych, zjawisk i mechanizmów języka (jest to kompetencja językowa, Chomsky 1965) oraz co do posługiwania się językiem zgodnie z rolą społeczną i sytuacją, a także procesy przetwarzania informacji językowej z ich zautomatyzowanymi elementami i przeredagowywanie własnych wypowiedzi.

(za: I. Nowakowska-Kempna, Edukacja semantyczna w nauczaniu początkowym, w: Problemy edukacji lingwistycznej, Katowice 1999
13 Z. Dysarz, Poziom kompetencji komunikacyjnej dzieci prawidłowo rozwijających się i z zaburzonym rozwojem
w ocenie rodziców i nauczycieli, w: Mrozek R., Język w przestrzeni edukacyjnej, Katowice 2000.
14 M. Mnich, Modelowe ujęcie determinantów aktywności werbalnej dziecka w młodszym wieku szkolnym,
w: red. Michalewska M. T., Problemy edukacji lingwistycznej, Katowice 1999.
15 S. Grabias, Język w zachowaniach społecznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001

Gdy dziecko rozwija się prawidłowo, jego poziom kompetencji językowej wzrasta w czasie.
Problem pojawia się w momencie, jeśli ten proces zostaje zaburzony przez czynniki rozwojowe (różnego rodzaju zaburzenia językowe, zaburzenia emocjonalne itd.) lub zewnętrzne (np. brak odpowiednich wzorców lub negatywne wzorce w środowisku). Dzieci
takie mają problemy z nawiązaniem odpowiednich relacji społecznych, stają się agresywne lub przyjmują postawę wycofującą. Konsekwencją takich problemów może być brak stymulacji językowej, odrzucenie przez środowisko rówieśnicze. Z najnowszych badań przeprowadzonych przez Clarka McKown’a z Rush Neurobehavioral Center w Chicago16 wynika, że dzieci, które zostały odrzucane przez swoich rówieśników mają głównie trudności w interpretacji niewerbalnych sygnałów emocjonalnych, wysyłanych przez rówieśników. W związku z tym, dzieci te nie dostrzegają oznak zdenerwowania, zniecierpliwienia u rozmówcy, nie umieją zinterpretować takiego sygnału jak nerwowe stukanie obcasem i nie potrafią dostrzec potrzeb emocjonalnych innych dzieci. Główne obszary, w których dzieci te mają problemy, to:
• odczytywanie sygnałów niewerbalnych;
• interpretacja ich społecznego znaczenia;
• znajdywanie sposobów na złagodzenie bądź rozwiązanie konfliktu.
Jak wiadomo problemy w komunikacji pojawiające się w dzieciństwie mogą rzutować na przyszłe życie człowieka, dlatego też należy podjąć jak najwcześniej różnego typu działania mające na celu stymulację rozwoju językowego oraz korektę nieprawidłowych modeli komunikacyjnych. Elementem wspierającym prawidłowy rozwój kompetencji
językowych dziecka, oprócz rozmów, może być np. czytanie bajek. Innym rodzajem wsparcia rozwoju prawidłowego modelu komunikacji może być uczestnictwo w różnego rodzaju zajęciach grupowych, a także warsztatach socjoterapeutycznych.

16 Na podstawie artykułu pt.: Dzieci odrzucone przez rówieśników i ich problemy z komunikacją, w: http://www.psychologiadziecka.org

III. Charakterystyka grupy.

Grupę, która zostanie objęta programem terapeutycznym, będą stanowić dzieci obojga płci, uczęszczające do 4 klasy szkoły podstawowej, w wieku od 11 do 12 lat. Grupa ta będzie liczyć 12 osób. Zajęcia będą się odbywać w świetlicy socjoterapeutycznej. Dzieci te pochodzą z różnych środowisk (rodziny prawidłowo funkcjonujące
i dysfunkcyjne, np. rodziny alkoholowe). Są zagrożone niedostosowaniem społecznym z powodu zaburzeń emocjonalnych oraz zachowań agresywnych, mogących prowadzić do zaburzeń opozycyjno-buntowniczych i nieprzystosowania społecznego. Jedną z podstawowych przyczyn ich problemów w prawidłowym funkcjonowaniu społecznym jest to, że nie potrafią się prawidłowo komunikować. Problemy w prawidłowej komunikacji z innymi, a co za tym idzie nieumiejętność wyrażania własnych potrzeb, trudności w rozwiązywaniu sytuacji konfliktowych, powoduje różnego typu sądy urazowe oraz kształtuje niepożądane postawy i modele zachowań, np.: wycofanie (nie tylko w sytuacjach zagrożenia i konfliktu), opozycyjność, agresja. U wszystkich dzieci uczestniczących w terapii, stwierdzono ponadto zaburzenia towarzyszące, takie jak: specyficzne trudności w nauce
(dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia), nadpobudliwość psychoruchowa, deficyty uwagowe i in. Uczestniczący do programu zakwalifikowani zostali na podstawie orzeczeń poradni psychologiczno-pedagogicznej.

IV. Cele i treści programu terapeutycznego.

Socjoterapia jest bezpośrednią formą pomocy adresowaną zwykle do dzieci z zaburzeniami zachowania. Przyjmuje najczęściej postać ustrukturalizowanych spotkań grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych. Zapełnia ona lukę w sposobach udzielania pomocy psychologicznej dzieciom i młodzieży z objawami nieprzystosowania społecznego, dzieciom wychowującym się w rodzinach problemowych, czy dzieciom zachowującym się kłopotliwie. Wykorzystywana jest również w szkołach w ramach działań profilaktycznych w naturalnym środowisku wychowawczym. W procesie socjoterapii istotne są: formy aktywności uczestników zajęć, kontakt
terapeutyczny, grupa będąca przedmiotem i podmiotem zmiany korekcyjnej oraz charakter zaburzeń osób, do których proces socjoterapeutyczny jest adresowany. Ta forma działalności terapeutycznej ukierunkowana jest na eliminowanie lub na zmniejszenie poziomu zaburzeń, zwłaszcza zaburzeń zachowania, nadpobudliwości i zahamowania oraz niektórych zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży, a także, jak ma to miejsce w przypadku naszego programu, na pomoc w rozwijaniu kompetencji interpersonalnych takich umiejętność prawidłowej komunikacji. Zaburzenia te zakłócają
proces socjalizacji, utrudniają rozwój osobisty i społeczny, powodują i intensyfikują trudności szkolne.
U podłoża znacznej grupy zaburzeń przejawiających się często zachowaniami nieakceptowanymi społecznie, tkwią zwykle czynniki środowiskowe oraz brak umiejętności społecznych. Część z tych dzieci pochodzi z rodzin, w których wzajemne stosunki między dzieckiem a rodzicami są nieprawidłowe, występuje problem uzależnienia lub przestępczości, a także psychologiczne albo społeczne nieprzystosowanie rodziców. Dzieci wychowujące się w takim środowisku nie mają możliwości nauczenia się pozytywnych wzorców zachowań i prawidłowych modeli komunikacji.
Te niekorzystne warunki wychowawcze oraz brak podstawowych umiejętności osobistego i społecznego dzieci oraz na rozumienie problemów i otaczającej dziecko rzeczywistości. Dlatego też zadaniem
socjoterapii, a w związku z tym i naszego programu jest wspomaganie dzieci w rozwoju, kształtowaniu prawidłowych modeli zachowań i pojmowaniu rzeczywistości.
Za główny cel naszego programu, postawiłyśmy sobie pomoc dzieciom w nauce prawidłowej komunikacji, co ma im ułatwić nawiązywanie pozytywnych kontaktów z otoczeniem oraz jasne i właściwe wyrażania siebie, własnych potrzeb a także umiejętne rozwiązywanie problemów w sytuacjach konfliktowych.

1. Cele ogólne programu terapeutycznego.

Celem nadrzędnym programu jest wykształcenie poprawnych i skutecznych form komunikowania się bez użycia agresji, napięć emocjonalnych oraz stymulowanie rozwoju społecznego dzieci przejawiających zaburzenia w zachowaniu, a także wywieranie na nich takiego wpływu, aby umiały współżyć z ludźmi i stosowały się do obowiązujących zasad.
W związku z tym wyróżniłyśmy trzy rodzaje celów:
1. Rozwojowe:
• rozwijanie asertywności, uczenie się mówienia „nie";
• zaspokojenie potrzeby nawiązania bliskiego kontaktu z innymi osobami;
• zaspokojenie potrzeb wyrażania siebie;
• zaspokojenie potrzeby aktywności społecznej;
• budowanie poczucia wspólnoty grupowej;
• budowanie pozytywnego obrazu siebie;
• rozwój twórczego myślenia;
• rozwijanie koncentracji uwagi;
• rozwijanie komunikacji werbalnej i niewerbalnej;
• lepsze rozumienie siebie i innych ludzi.
2. Edukacyjne:
• zdobycie umiejętność porozumiewania się i konstruktywnego rozwiązywania konfliktów z dorosłymi i rówieśnikami;
• zdobycie umiejętności rozpoznawania i nazywania emocji podczas komunikowania się;
• dostrzeganie agresywnych odczuć i nabywanie umiejętności radzenia sobie z nimi;
• uczenie różnych sposobów prawidłowego komunikowania się, wyrażania siebie i swoich potrzeb;
• zdobycie umiejętności wyrażania uczuć negatywnych, nie wywołując w związku z tym sytuacji konfliktowej;
• zdobycie umiejętności zachowywania się zgodnie z zasadami i normami społecznymi;
• kształtowanie umiejętności słuchania innych i szanowania ich zdania;
• doskonalenie umiejętności pokonywania barier komunikacyjnych;
• nabycie umiejętności rozwiązywania konfliktów bez przejawów agresji;
• nauka spostrzegania zagrożeń komunikacyjnych.
3. Terapeutyczne:
• budowanie pozytywnego obrazu siebie, dzięki poznawaniu własnych mocnych stron i zwiększenie poczucia własnej wartości;
• stworzenie okazji do odreagowania napięć emocjonalnych oraz wyzwalania emocji;
• nawiązywanie nieagresywnych kontaktów oraz pokojowe rozwiązywanie konfliktów;
• opanowanie agresji, a także jej przezwyciężanie podczas procesu komunikacji;
• poprawa społecznego i emocjonalnego funkcjonowania i nauka nowych umiejętności społecznych;
• nauka wychodzenia z ról niekorzystnych dla dzieci;
• rozpoznawanie i nieagresywne wyrażanie emocji;
• rozwijanie zdolności akceptacji siebie i innych oraz empatii;
• przezwyciężanie nieśmiałości w nawiązywaniu nowych kontaktów interpersonalnych.

2. Treści programu terapeutycznego.

Treści programu zostały skupione wokół bloków tematycznych, takich jak:
• integracja;
• budowanie prawidłowych kontaktów interpersonalnych dzięki poznaniu siebie i innych (asertywność, empatia, tolerancja);
• różne sposoby komunikowania się;
• skuteczna komunikacja;
• rozwiązywanie konfliktów bez użycia agresji.

3. Struktura zajęć socjoterapeutycznych.

Proponowane przez nas zajęcia mają charakter ustrukturalizowanych zajęć grupowych, na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia.
Każde spotkanie ma swój cel szczegółowy podporządkowany celom ogólnym
programu oraz propozycje aktywności sprzyjające osiągnięciu założonych celów.
Zajęcia są podzielone na trzy etapy:
• etap wstępny, poświęcony integracji grupy i ustaleniu norm panujących w grupie
(2 zajęcia);
• etap właściwy, w którym będą realizowane najważniejsze cele programu, tj. cele terapeutyczne, edukacyjne i rozwojowe związane z tematem programu. Ten etap jest podzielony na 3 części:
o część dotycząca komunikacji niewerbalnej (1 zajęcia);
o część dotycząca komunikacji werbalnej (2 zajęcia);
o część dotycząca przeszkód w prawidłowej komunikacji oraz nauki
komunikowania się bez użycia agresji i przyjmowania postawy asertywnej w rozmowie (2 zajęcia).
• etap końcowy, podsumowujący zajęcia i poświecony zamykaniu grupy (1 zajęcia).
Proponowane zajęcia mają swoją strukturę i formę. Każde zajęcia są podzielane na 3 fazy:
• wstępną, w której dominują: rytualne powitania, podzielenie się informacjami na temat wydarzeń między zajęciami lub na temat aktualnego stanu emocjonalnego
uczestników zajęć, zabawy wprowadzające w temat zajęć, czasem wzbogacone o rundkę i mini wykład;
• właściwą, w której występują gry i zabawy bezpośrednio dotyczące tematu zajęć stwarzające sytuacje psychokorekcyjne, edukacyjne lub rozwojowe służące
aktywnemu nabywaniu doświadczeń emocjonalnych i poznawczych;
• końcową, mającą charakter podsumowania zajęć i ich zamknięcia.
Każde ćwiczenie wprowadzone na zajęciach jest omawiane po jego wykonaniu.
Ponadto, w każdym scenariuszu zostały umieszczone różnego rodzaju gry i zabawy wyciszające lub energetyzujące, w zależności od nastroju grupy i jej energii. Jest to niezbędne ze względu na charakter, tematykę zajęć i poziomu trudności ćwiczeń oraz zaangażowania w nie uczestników.

4. Metody pracy z grupą.

W czasie realizacji programu stosowane będą różne metody pracy z grupą, m.in.:
• praca w kręgu – umożliwia wszystkim uczestnikom grupy bezpośredni kontakt wzrokowy, sprzyja nawiązywaniu kontaktu emocjonalnego, zmniejsza dystans między dorosłym a dziećmi;
• rundka – pomaga uczestnikom zwerbalizować swoje uczucia, doświadczenia; każdy ma prawo wypowiedzieć się (nie obowiązek), podczas gdy inni słuchają i nie komentują wypowiedzi;
• „burza mózgów” – aktywizuje grupę i wyzwala jej potencjał twórczy, służy generowaniu pomysłów na rozwiązanie określonego problemu, polega na zapisywaniu wszystkich pomysłów bez ich oceny, zwłaszcza ze strony prowadzącego;
• rysunki i prace plastyczne – są bardzo ważną formą wypowiedzi dla dzieci mających trudności z werbalizacją, gdyż posługiwanie się kodem pozawerbalnym sprzyja lepszemu porozumiewaniu się; dziecko przekazuje swoja wiedzę o świecie i swój stosunek emocjonalny do jego elementów, pokazuje, co widzi, co czuje, jak myśli;
• inscenizacje, odgrywanie scenek – umożliwia wczucie się w sytuację innej osoby i jej zrozumienie, poruszenie ważnego problemu, odreagowanie emocjonalne ze zwrotną informacją od uczestników grupy;
• zabawy i gry – uwalniają dzieci od negatywnych emocji i przeżyć, służą relaksowi i wprowadzeniu dobrego nastroju, podnoszą energię grupy, sprzyjają integracji grupy.

5. Formy realizacji programu.

Zajęcia prowadzone będą z jedną grupą wiekową liczącą 12 osób. Cały program będzie trwał 4 tygodnie. Na jego realizację przeznaczamy 8 godzin zegarowych (60 min.).
Zajęcia będą się odbywać 2 razy w tygodniu.

V. Struktura programu socjoterapeutycznego.

Scenariusze zajęć socjoterapeutycznych

Wszystkie zajęcia prowadzone będą według wcześniej opracowanych scenariuszy.
W doborze gier, zabaw, ćwiczeń kierowałyśmy się potrzebami dzieci, z będziemy realizowały program oraz charakterem ich zaburzeń Proponowane zabawy, gry i ćwiczenia zawarte w programie zostały wybrane i zmodyfikowane dla potrzeb grupy z propozycji zawartych w dostępnej literaturze psychologiczno-pedagogicznej. Wykorzystane będą również ćwiczenia wymyślone przez nas oraz doświadczenia zdobyte na różnego rodzaju kursach i szkoleniach warsztatowych.
Praktyka zawodowa wskazuje na to, że bardzo rzadko zdarza się, aby zajęcia od początku do końca miały przebieg zgodny z przygotowanym planem. Jest to związane z charakterem grupy, specyficznymi cechami osobowościowymi członków grupy i charakterem, a także poziomem ich zaburzeń. Ponadto, pod wpływem rozwoju sytuacji w grupie należy założyć możliwość modyfikowanie i dostosowywanie zajęć do ujawnianych potrzeb jej członków.