Wojna o Polskę i Europę - scenariusz lekcji historii – klasa III gimnazjum

TEMAT: WOJNA O POLSKĘ I EUROPĘ. WALKA O GRANICE II RZECZPOSPOLITEJ.

ZAGADNIENIA:
- dwie koncepcje granic odrodzonej Polski;
- wojna polsko-bolszewicka 1919-1921;
- „bunt” gen. L. Żeligowskiego i zajęcie Wileńszczyzny;
- traktat ryski 1921 r.;
- problem Górnego Śląska, Warmii i Mazur;
- kwestia Śląska Cieszyńskiego.

CELE LEKCJI:
Po lekcji uczeń:
- zna przyczyny wybuchu wojny polsko-bolszewickiej;
- porównuje federacyjną i inkorporacyjną koncepcję granicy wschodniej państwa polskiego oraz potrafi określić, która koncepcja została ostatecznie zrealizowana i w jakim stopniu;
- potrafi wskazać na mapie kolejne fazy działań wojennych 1919-1921;
- ocenia znaczenie powstrzymania bolszewików pod Warszawą dla dalszych losów Polski i Europy;
- umie powiązać proces kształtowania się zachodnich i północnych granic Polski z postanowieniami konferencji pokojowej w Paryżu oraz z trudną sytuacją na wschodzie ziem polskich;
- posługuje się pojęciami: federacja, inkorporacja, „cud nad Wisłą”, Litwa Środkowa, „bunt” Żeligowskiego, plebiscyt, Wolne Miasto Gdańsk;
- ustala okoliczności i konsekwencje zajęcia Wileńszczyzny przez oddziały polskie;
- rozumie przyczyny sporów z sąsiadami i ich wpływ na kształtowanie się granic Polski;
- analizuje teksty źródłowe;
- zna postacie: W. Korfanty, S. Petlura, L. Żeligowski, M. Tuchaczewski, J. Piłsudski, R. Dmowski;
- potrafi określić kształt terytorialny odradzającej się Polski, omówić i ocenić geopolityczną sytuację Rzeczypospolitej.

METODY I FORMY PRACY:
- praca uczniów z podręcznikiem pod kierunkiem nauczyciela, praca uczniów z tekstami źródłowymi i mapą, praca w grupach, pogadanka, dyskusja.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
Podręcznik do historii Przez tysiąclecia i wieki. Cywilizacje XIX i XX wieku. Kl.3., G. Kucharczyk, P. Milcarek, M. Robak, Warszawa 2004; teksty źródłowe: Rozkaz marszałka M. Tuchaczewskiego; E. V. d’Abernon, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920 (teksty w podręczniku); Józef Piłsudski o wojnie 1920 r. z Rosją Radziecką [w:] Historia. Ćwiczenia źródłowe dla gimnazjum, opr. M. Sobańska – Bondaruk, S. Lenard, Warszawa 2002, s. 307-308; mapa ścienna Rzeczypospolita w latach 1918-1939.


PRZEBIEG LEKCJI
I. CZĘŚĆ WSTĘPNA
Nauczyciel wspólnie z uczniami przypomina postanowienia traktatu wersalskiego w sprawie polskiej. Nauczyciel nadmienia o trudnej sytuacji międzynarodowej w dobie odradzania się państwa polskiego.

II. CZĘŚĆ ZASADNICZA
1. Nauczyciel przedstawia cele nowej lekcji, objaśnia sposoby pracy oraz zwraca uwagę na myśl zawartą w temacie lekcji.
2. Uczniowie na podstawie podręcznika wskazują główne przyczyny wojny polsko-bolszewickiej: a) dążenia bolszewików; b) dążenia strony polskiej z uwzględnieniem dwóch koncepcji (federacyjnej i inkorporacyjnej) rozwiązania problemu granicy wschodniej. Uczniowie analizują słabe i dobre strony tych koncepcji i zapisują wnioski.
3. Nauczyciel przy wykorzystaniu mapy omawia przebieg działań wojennych 1919-1921. Uczniowie określają przyczynę zawarcia sojuszu między J. Piłsudskim a S. Petlurą i znaczenie wyprawy kijowskiej
4. Uczniowie analizują teksty źródłowe. Ustalają: a) co było powodem rozpoczęcia wojny z Polską w świetle rozkazu M. Tuchaczewskiego i jakie były faktyczne cele Rosji bolszewickiej; b) jak Piłsudski uzasadnia działania wojenne podjęte przeciwko bolszewikom i co określa mianem „rewolucji z zewnątrz”, jaki jest jego stosunek do bolszewików?
5. Uczniowie analizują tekst źródłowy – jak lord d’Abernon ocenił bitwę warszawską i czy zgodzisz się z jego opinią?
6. Uczniowie określają, czy właściwe jest twierdzenie, że wojna polsko-bolszewicka była wojną o Polskę i Europę i czy zasadne jest określanie bitwy warszawskiej mianem „cudu nad Wisłą”.
7. Nauczyciel omawia postanowienia pokoju ryskiego 1921 r. Uczniowie ustalają, dlaczego federacyjnej koncepcji J. Piłsudskiego nie udało się zrealizować.
8. Nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy. Na podstawie informacji z podręcznika grupa:
I – wyjaśnia dlaczego upozorowano „bunt gen. Żeligowskiego” oraz omawia włączenie Wileńszczyzny do Polski. Uczniowie oceniają, jakie miało to znaczenie dla późniejszych relacji polsko-litewskich.
II – charakteryzuje ustalanie polskich granic na zachodzie i północy oraz ocenia i określa, w jaki sposób sytuacja na wschodzie kraju rzutowała na kształtowanie się tych granic.
III – omawia kwestię sporu o Śląsk Cieszyński ze strona czeską oraz jego rezultat w wymiarze terytorialnym i wpływ na późniejsze stosunki polsko-czechosłowackie.
Nauczyciel uzupełnia wypowiedzi uczniów.

III. CZĘŚĆ PODSUMOWUJĄCA
Uczniowie wykonują polecenia syntezujące. Odpowiadają na pytania nauczyciela:
1. Oceń relacje Polski z sąsiadami i wskaż państwa sąsiedzkie, z którymi te relacje były dobre.
2. Uzasadnij twierdzenie, że wojna polsko-bolszewicka była wojną o Polskę i Europę. Czy słusznie określa się bitwę warszawską mianem „cudu nad Wisłą”?
3. Czy gdyby Polacy nie angażowali się tak bardzo na wschodzie, to czy nie utraciliby tak wiele na zachodzie?
4. Oceń kwestię dostępu Polski od morza. Jaki był status Gdańska i czemu Polacy zdecydowali się na budowę Gdyni?
5. W jakich okolicznościach odbywały się plebiscyty na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach? Jakie były ich rezultaty?

PRACA DOMOWA: Oceń kształt terytorialny i położenie geopolityczne II Rzeczypospolitej. Czy były one korzystne dla Polski?


MATERIAŁY POMOCNICZE (teksty źródłowe)

„Armia spod Czerwonego Sztandaru i armia łupieżczego Białego Orła stają twarz w twarz w śmiertelnym pojedynku. Ponad martwym ciałem białej Polski jaśnieje droga ku ogólnoświatowej pożodze. Na naszych bagnetach poniesiemy szczęście i pokój ludzkości pełnej mozołu. Na zachód! Wybiła godzina ataku. Do Wilna, Mińska, Warszawy! Naprzód marsz!”

Rozkaz dzienny marszałka M. Tuchaczewskiego z 2 lipca 1920 (tekst zamieszczony w podręczniku Przez tysiąclecia i wieki. Cywilizacje XIX i XX wieku. Kl. 3., G. Kucharczyk, P. Milcarek, M. Robak, Warszawa 2004, s. 153).

„Sowiecka Rosja wojnę prowadziła z nami pod hasłem narzucenia nam, Polakom, ustroju jednakowego ze sobą, tzn. sowieckiego, i ten cel chrzciła nazwą rewolucji z zewnątrz. Fakt, że taki właściwie cel był dla wojny postawiony, był mi zupełnie dobrze znany i dlatego stwierdzam od razu, że osobiście prowadziłem wojnę nie o co innego, jak o to, aby ta rewolucja z zewnątrz przez sowieckie bagnety do nas przyniesiona nie była. [...] Gdy widzę pana Tuchaczewskiego, idącego śladami księcia warszawskiego Paskiewicza, jak stuka do bram Warszawy, powtarzając zaklęcia zaczerpnięte z Marksa, nie mogę nie odpowiedzieć mu tytułem znanej u nas w Polsce broszury innego wielkiego socjalizmu, Liebknechta: Soll Europa kosakisch werden? Czy Europa ma zostać kozacką?”

Józef Piłsudski o wojnie 1920 r. z Rosją Radziecką [w:] Historia. Ćwiczenia źródłowe dla gimnazjum, opr. M. Sobańska – Bondaruk, S. Lenard, Warszawa 2002, s. 307-308

„Współczesna historia cywilizacji zna mało wydarzeń, posiadających znaczenie większe od bitwy pod Warszawą w roku 1920. Nie zna zaś ani jednego, które by było mniej docenione [...]. Gdyby bitwa pod Warszawą zakończyła się była zwycięstwem bolszewików, nastąpiłby punkt zwrotny w dziejach Europy, nie ulega bowiem najmniejszej wątpliwości, iż z upadkiem Warszawy Środkowa Europa stanęłaby otworem dla propagandy komunistycznej i dla sowieckiej inwazji [...]. Bitwa pod Tours ocaliła naszych przodków brytyjskich oraz ich galijskich sąsiadów od jarzma Koranu. Bitwa natomiast pod Warszawą, rzec można śmiało, wybawiła Środkową, a także częściowo i Zachodnią Europę, od jeszcze bardziej wywrotowego niebezpieczeństwa, to jest od fanatycznej tyranii Sowietów.”

E. V. d’Abernon, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920, Warszawa 1990 (tekst zamieszczony w podręczniku Przez tysiąclecia i wieki. Cywilizacje XIX i XX wieku. Kl.3., G. Kucharczyk, P. Milcarek, M. Robak, Warszawa 2004, s. 153).