Przyswajanie mowy przez dziecko

1. Kształtowanie się zdolności słuchowych w prenatalnym okresie rozwoju dziecka

Badania nad prenatalnym środowiskiem życia człowieka, przeprowadzone przy pomocy hydroforu umieszczonego w worku owodniowym wykazały, że środowisko to jest spokojne, co nie oznacza, że panuje tam cisza. Stałym dźwiękiem są odgłosy pracy narządów wewnętrznych i tętna serca matki, dochodzą tam również odgłosy świata zewnętrznego, takie jak: wypowiedzi ludzkie oraz muzyka. Dźwięki te, mogą wywoływać niepokój ruchowy i tzw. ruchy duże, które trwają ok. 1 godz., mogące wywoływać zmiany w ruchach mięśni twarzy, a nawet „zadyszkę” lub „palpitację”.
Reakcja dziecka na silny dźwięk, mierzona wzrostem szybkości uderzeń serca, jest jego osobistą cechą i wskazuje na określony „typ osobowości”. Dzieci, które w okresie płodowym reagowały słabo i z opóźnieniem na dźwięki, których szybkość uderzeń serca była stała i trudno ją było zmienić pod wpływem stymulacji dźwiękowej, po urodzeniu – i wiele lat później – były stabilne emocjonalnie, nie wpadały w panikę, w myśleniu były konkretne. Dzieci, które w okresie reagowały żywo i szybko na dźwięki, oceniane były jako nadpobudliwe i nadwrażliwe.

2. Pierwszy rok życia dziecka (okres melodii)

W pierwszych dniach i miesiącach życia dziecka pojawiają się krzyki. Objawiają się one wtedy, gdy niemowlę jest głodne, spragnione, chore, gdy jest mu niewygodnie, ciepło itp. Ważne jest wtedy zdanie sobie sprawy z bardzo wczesnego różnicowania się głosów niemowlęcia w zależności od siły jego wrażeń. Ujawniające się wówczas dźwięki dają się ująć w pewne grupy o wcale określonym następstwie i porządku, przy czym, wpływ otoczenia nie gra tu żadnej roli:
- pierwsze 4-8 tygodnie to okres refleksyjnej wokalizacji,
- 2 – 4 m. ż. – nazwany jest głużeniem; w 2 m. ż. pojawiają się takie dźwięki, jak: nga, m, a, j,
- 3 m. ż. – nieznane nam z języka dźwięki gardłowe (związane jest to ze stanem fizjologicznym niemowlęcia, gdyż leży ono wtedy na plecach),
- 4 – 6 m. ż. – zanotowano takie głoski jak: b, p, g, m,
- 7 – 8 m. ż – powstają głoski: d, t, g, f, w; nowe spółgłoski są artykułowane wyraziście i mocno. Związane jest to z wyrzynaniem się zębów i ze zdobytą postawą siedzącą, (dla niektórych naukowców 7 – 10 m. ż. nazwany jest gaworzeniem, co związane jest z powtarzaniem sylab; dla innych – okres od 4 do 8 m. ż. jest tzw. okres „zabawy głosem” polegający na powtórzeniach dźwięków określonego typu),
- 9 m. ż. – pojawiają się głoski typu: l, j, i,
- 10 m. ż. – głoski syczące i mlaski; dziecko zaczyna interesować się akcentem, intonacją i rytmiką,
- 10 – 14 m. ż. – okres tzw. zmiennego gaworzenia objawiające się zróżnicowaną intonacją i akcentem
W przeciwieństwie do krzyków, gaworzenie jest odzwierciedleniem przyjemnych stanów niemowlęcia. Jest monologiem a nie rozmową. Mimo występującej tu większej ilości artykułowanych dźwięków, nie możemy ich nazwać wyrazami, ponieważ pozbawione są znaczenia.

3. Przełom pierwszego i drugiego roku życia (okres wyrazu)

W tym okresie dziecko nadal bardzo często posługuje się krzykiem i gestem. Jednak, między 9 a 13 m. ż. pojawiają się gesty wskazujące, wyrażające prośby o przedmiot, a w 14 m. ż. pojawiają się tzw. gesty reprezentujące – gesty te zastępują bądź reprezentują informacje.
Inną cechą tego okresu jest występowanie słówek obcych otoczeniu. Różnią się one jednak tym, że mają już określone znaczenie i świadomie są kierowane do otoczenia. Poza tym, dziecko rozumie wyrazy kierowane do niego, ale nie próbuje ich naśladować. Używa onomatopei do nazw zwierząt. Istotne w tym jest to, iż dorośli stosują je sami, a czynią to w celu ułatwienia wzrostu słownictwa dzieci.
W tym wieku pojawiają się już wszystkie samogłoski ustne, brak jest natomiast samogłosek nosowych. Występuje także chwiejność w opozycji dźwięczność – bezdźwięczność, twardość – miękkość, uproszczenie grup spółgłoskowych, co dotyczy głównie nagłosu (czyli: początku wyrazu), uproszczeniu najczęściej ulegają głoski: r, v, f, s, ch, k, g.

4. Przełom drugiego i trzeciego roku życia dziecka (okres zdania)

Dziecko zaczyna dopytywać się dorosłych o nazwy przedmiotów. Ujawnia się także w tym czasie pomnażanie zapasu słownictwa.
W tym wieku, pojawiają się:
- wszystkie samogłoski: i, y, e, ę, a, o, ą, u
- spółgłoski: - wszystkie wargowe twarde i zmiękczone: p, b, p’, b’, m, ’m’
- wargowo – zębowe twarde i zmiękczone: f, v, f’, v’
- tylnojęzykowe: k, g, k’, g’
- przedniojęzykowo dziąsłowe półotwarte: l, l’
- półsamogłoski: j, ł
- sporadycznie pojawiają się: - przedniojęzykowo zębowe: s, z, c, dz
- przedniojęzykowo dziąsłowe: sz, rz, cz, dż
- pozostałe wymawiane są niezgodnie z normą
- pojawiają się zastępstwa: - zamiast r pojawiają się: l, ł, j
- zamiast j pojawia się: ł
- zamiast f: ch
W tym czasie, dziecko używa również dużo wykrzykników, rozkaźników i partykuł.

5. Czwarty rok życia (↑; okres swoistej mowy dziecięcej, in. okres przedszkolny)

Według niektórych naukowców, w tym okresie ustala się wymowa głoski r, według niektórych zaś, głoska ta, pojawia się znacznie później. To samo jest z głoskami z szeregu syczącego: s, z, c, dz, oraz z głoskami z szeregu szumiącego: sz, rz, cz, dż
Wiadome jest jednak to, iż dziecko prowadzi już swobodne rozmowy. Rośnie też wtedy liczba pytań. Na początku są one ogólne i mają charakter globalny, z czasem stają się bardziej sprecyzowane. Pod koniec tego okresu ostatecznie wykształca się wymowa.

6. Przełom czwartego i piątego roku życia

Pięciolatek wymawia głoski: sz, rz, cz, dż, zdobywa ok. 2000 słów rocznie i zna znaki interpunkcyjne.

7. Szósty rok życia

Wymawiany jest pełny zasób głoskowy języka polskiego. Pojawia się również tzw. zjawisko autokorekcji polegające na bezustannym dostosowywaniu swej wymowy do wymowy otoczenia.
Dziecko nabywa 4000 słów rocznie, z czego: ponad 50 % stanowią rzeczowniki, 25 % - czasowniki, 14 % - przysłówki, pozostałe 11 % to inne kategorie części mowy.

8. Edukacja szkolna

O świadomości językowej dziecka w tym czasie świadczy znajomość swego imienia i innych nazw osób, przedmiotów i zjawisk znajdujących się w otoczeniu oraz użycie opisu w przypadku nieznajomości nazwy oraz poprawianie wypowiedzi rozmówcy.



Charakterystyczne cechy wymowy dziecka pięcio - sześcioletniego.
Większość dzieci wypowiada się zupełnie zrozumiale, co jest rezultatem opanowania umiejętności precyzyjnego reprodukowania wszystkich głosek. Normalnie rozwijające się zdrowe dziecko opanowuje technikę mowy ok. 5 r. ż. W tym wieku powinno poprawnie wymawiać wszystkie dźwięki.

Można wyróżnić dwie fazy rozwoju motoryki u dzieci:
1. fazę „doprzedszkolną”, w której uczy się ono reprodukować dźwięki mowy oraz stopniowo odtwarzać wszystkie elementy składowe słowa wg. ściśle obowiązującej kolejności;
2. fazę „przedszkolną”, w której uczy się precyzyjnego wykonywania trudnych ruchów artykulacyjnych

Trudności wymowy u dzieci szkolnych:
Największą liczbę notowanych przypadków wadliwej wymowy stanowi błędna reprodukcja głosek syczących (s, z, c, dz) oraz szumiących (ż, sz, cz, dż). Na drugim miejscu wymieniane jest tzw. reranie, czyli błędna wymowa głoski r, następnie wadliwa wymowa łatwych głosek artykulacyjnych: k, g, b, d itd., a także zaburzenia słuchu oraz deformacje w budowie narządów mowy.