Rola pedagoga specjalnego w pracy z uczniem niepełnosprawnym intelektualnie

Jedną z cennych wartości ukształtowanych w końcu XX wieku jest racjonalnie pojęta troska o człowieka niepełnosprawnego i jego status społeczny. Zgodnie z artykułem 25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka „osoby niepełnosprawne bez względu na przyczyny i rodzaj swego inwalidztwa mają naturalne prawo do poszanowania ich godności, do wolności osobistej, do pełnego i równego udziału w życiu społecznym, do kształcenia, pracy i zaspokajania potrzeb socjalnych” (za: J. Wyczesany, A. Mikruta (red.), 2002, s. 92). Realizacja tych praw wymaga zapewnienia pomocy osobom niepełnosprawnym, stworzenia warunków wszechstronnego rozwoju na miarę ich indywidualnych możliwości. Ogromna rola przypada tutaj osobom pracującym z osobami z niepełnosprawnościami, a szczególnie pedagogom, nauczycielom pracującym z dziećmi i młodzieżą z różnego rodzaju deficytami rozwojowymi.
Uczniowie zakwalifikowani przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną do kształcenia specjalnego mają możliwość kształcenia się w szkołach ogólnodostępnych, integracyjnych oraz w szkołach specjalnych. Zadaniem szkoły jest doprowadzenie rozwoju każdego ucznia do maksymalnego rozwoju w granicach jego indywidualnych możliwości, przygotowanie do pracy i udziału w życiu społecznym. Zadania te szkoła realizuje poprzez rewalidację fizyczną, psychiczną, zawodową i społeczną jednostki. Osiągnięcie pozytywnych rezultatów tych oddziaływań jest możliwe przy maksymalnym usprawnieniu nie zaburzonych funkcji psychofizycznych, a równocześnie korygowaniu i kompensowaniu deficytów rozwojowych. Termin „rewalidacja” określa długotrwałą działalność terapeutyczno-wychowawczą, obejmującą wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie i wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości, czyli osób upośledzonych umysłowo, niewidomych i niesłyszących (Dykcik, 1997). Warunkiem optymalnego przebiegu oddziaływań rewalidacyjnych jest nie tylko znajomość zadań rewalidacji, ale także zasad postępowania, które powinny być przestrzegane w stosunku do każdej jednostki niepełnosprawnej. O. Lipkowski wyróżnia następujące zasady wychowania specjalnego: zasada akceptacji, z. pomocy, z. indywidualizacji, z. terapii pedagogicznej, z. współpracy z rodziną. Szczególnie ważne w pracy pedagoga specjalnego wydaje się stosowanie zasady indywidualizacji oddziaływań w zależności od możliwości i potrzeb ucznia oraz występujących zaburzeń, a także bezwarunkowa akceptacja osoby wychowanka. Autentyczność pedagoga, empatia i akceptacja ucznia sprzyjają efektywności podejmowanych oddziaływań.
W zakres pracy pedagoga specjalnego wchodzą zadania ogólnorozwojowe, profilaktyczne, socjalno-bytowe. Zadaniem nauczyciela jest wyposażenie uczniów w podstawowe umiejętności radzenia sobie ze zmieniającą się rzeczywistością.

Nauczyciel występuje w funkcjach:
- osoby organizującej proces nauczania – uczenia się i diagnozującej możliwości uczniów;
- osoby kreującej warunki do uczenia się, odkrywania, poszukiwania, komunikowania i działania;
- osoby uczestniczącej w wymianie emocjonalnej między uczniami w pracy grupowej i indywidualnej;
- opiekuna udzielającego pomocy uczniom (J. Wyczesany, A. Mikruta (red.), 2002, s. 90-91).
Zadaniem pedagoga w pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie jest przygotowanie ich do możliwie samodzielnego życia w społeczeństwie, dającego radość i osobiste zadowolenie, pomoc tym osobom w rozwoju, nauce i życiu, a także kształtowanie przychylnej atmosfery i właściwego stosunku społeczeństwa do osób z niepełnosprawnościami. Poczynania te muszą być zróżnicowane w zależności od stopnia upośledzenia umysłowego, względnie sprzężenia z innymi upośledzeniami, oraz od wieku osób, których mają dotyczyć.
Ważne jest zapewnienie uczniowi niepełnosprawnemu poczucia bezpieczeństwa, wsparcia, wyeliminowanie wszelkiej dyskryminacji w stosunku do niego w szkole, przede wszystkim niewłaściwego stosunku rówieśników do takiego dziecka. Oddziaływania powinny opierać się na dobrej znajomości środowiska wychowanka, szczególnie środowiska rodzinnego, i na współpracy z tym środowiskiem. Nauczyciel ucznia niepełnosprawnego współpracuje ze specjalistami pracującymi z uczniem, tj. rewalidatorami, socjoterapeutami, logopedami, lekarzami specjalistami, psychologiem, a także z instytucjami wspierającymi, np. Ośrodkami Pomocy Społecznej w zakresie organizowania pomocy materialnej. Współpraca pedagoga z osobami związanymi z ich wychowaniem pozwala na zharmonizowanie i ukierunkowanie postępowania nauczycieli, rodziców i najbliższego otoczenia ucznia, co ma istotne znaczenie dla celów rehabilitacyjnych.
Rolą pedagoga jest dobre rozpoznanie warunków życia, stanu zdrowia, sytuacji prawno – moralnej i socjalno – bytowej rodziny ucznia. Zadania pedagoga wiążą się z diagnozowaniem przejawów niedostosowania społecznego, zapobieganiem i przeciwdziałaniem występującym zachowaniom patologicznym. Pedagog powinien swoją postawą i oddziaływaniami zmierzać do ochrony wychowanków przed skutkami demoralizacji, wspierać w sytuacjach trudnych i wskazywać sposoby radzenia sobie z problemami.
K. Kirejczyk (1981, s. 679) wymienia następujące cechy dobrego nauczyciela - wychowawcy dzieci upośledzonych umysłowo:
- głęboka wiedza teoretyczna i doświadczenie pedagogiczne;
- odpowiednie właściwości osobowościowe;
- umiejętność bezpośredniego kontaktu, współpracy i współdziałania z ludźmi.
Niezbędna w pracy nauczyciela jest nie tylko gruntowna wiedza związana z nauczanym przedmiotem i znajomość metodyki, ale także szczególnie dobra znajomość pedagogiki upośledzonych umysłowo, ponadto zagadnień psychologii ogólnej i psychologii wychowawczej. Konieczne jest ciągłe pogłębianie wiedzy i doskonalenie posiadanych umiejętności. Ważne jest dokonywanie oceny skuteczności oddziaływań, wyciąganie wniosków i doskonalenie poczynań w celu uzyskania jak najlepszych wyników, czyli ewaluacja podejmowanych działań.
Wpływ na efektywność pracy dydaktyczno – wychowawczej mają cechy osobowościowe nauczyciela, umiejętności interpersonalne i podmiotowe traktowanie uczniów. Pedagog specjalny powinien wykazywać się kreatywnością. Powinien zachęcać do podejmowania działań, rozwijania zainteresowań, tym samym wspomagać indywidualny rozwój wychowanka. Oligofrenopedagog w swojej pracy tworzy warunki dla rozwoju uczniów przygotowując ich do życia w zespole, rodzinie i społeczeństwie. Otacza indywidualną opieką każdego wychowanka, równocześnie planuje i organizuje wspólnie z uczniami różne formy życia zespołowego. Powinien kształtować atmosferę współpracy, życzliwości, koleżeństwa i przyjaźni wśród uczniów, uczyć wychowanków poprawnych form współżycia, interakcji, komunikowania, kształtować wzorce zdrowego stylu życia i zagospodarowania wolnego czasu. Działania te powinny służyć wspieraniu rozwoju psychofizycznego uczniów, ich zdolności i zainteresowań.
J. Doroszewska (1981, s. 693) stwierdza, że nauczyciel nie może ograniczyć się do zajęć szkolnych, ale przede wszystkim musi swoje oddziaływania naprawcze (rewalidacyjne, rehabilitacyjne i resocjalizacyjne) rozszerzyć na wszystkie zakresy działalności wychowawczej (za: J. Wyczesany, A. Mikruta (red.), 2002, s. 88). Zadaniem pedagogów specjalnych jest umożliwienie uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych częstych pozaszkolnych kontaktów z rówieśnikami, co sprzyja rozwijaniu umiejętności społecznych.
Bardzo ważnym elementem w pracy z młodzieżą z niepełnosprawnością intelektualną jest organizacja czasu wolnego, która powinna sprzyjać adaptacji społecznej. Udział w różnych formach zorganizowanego czasu wolnego rozwija i wzbogaca osobowość, kształtuje zainteresowania, pasje i postawy. Służy rozwijaniu inicjatywy, aktywności i samodzielności, poczucia odpowiedzialności przed zespołem, wzajemnej pomocy. Rozwija się dążenie do poznawania, aktywnego kontaktu z rzeczywistością, chęć działania w kierunku rozwijania i wzbogacania własnej osoby a także na rzecz swojej grupy i środowiska. Rozwijanie zainteresowań i udział w zorganizowanych formach spędzania czasu sprzyja wzmacnianiu wiary w siebie i swoje możliwości, wiary w ludzi i odporności na niepowodzenia, wytrwałości w pokonywaniu zadań.
Istotne jest dostosowanie proponowanych form do możliwości osób niepełnosprawnych, dozowanie tempa pracy i stopniowanie trudności zadań. Podejmowane działania powinny wprowadzać osoby niepełnosprawne do udziału w życiu społecznym, umożliwiać przyswajanie wzorców zachowania według przyjętych norm. Kształtuje się i utrwala wzorce aktywności, właściwy system zachowań i relacji międzyludzkich. Wszystko to sprzyja realizacji naczelnego zadania, jakim jest uzyskanie przez osoby niepełnosprawne intelektualnie samodzielności życiowej oraz integracji ze środowiskiem osób pełnosprawnych.
Pracując w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym na stanowisku nauczyciela – wychowawcy jestem opiekunem koła turystyczno – krajoznawczego. Bierzemy udział w imprezach organizowanych przez Polskie Towarzystwo Turystyczno - Krajoznawcze zaliczanych do Pucharu Komisji Turystyki Pieszej. Uczestnictwo w rajdach pieszych i marszach na orientację jest formą integracji z młodzieżą szkół masowych. Przeciętnie w rajdzie bierze udział ok. 250 uczniów z różnych szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Rywalizacja na równych zasadach w okolicznościowych konkursach wiedzy organizowanych na trasach rajdów z młodzieżą szkół średnich i odnoszone sukcesy podwyższają poczucie wartości naszych uczniów. Wychowankowie naszego Ośrodka są akceptowani i wysoko oceniani przez kolegów ze szkół masowych. Wspólna wędrówka szlakami turystycznymi sprzyja nawiązywaniu relacji koleżeńskich a nawet przyjaźni. Rajdy turystyczne są zatem nie tylko formą rekreacji i wypoczynku, ale spełniają funkcje rewalidacyjne i sprzyjają integracji uczniów ze środowiskiem.
Jak stwierdza J. Wyczesany (1998, s. 163) „Nauczyciel – wychowawca specjalny musi być nastawiony na szukanie nowych pól i metod działania wobec dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo. Wychowanie specjalne jest raczej sztuką niż nauką. Oznacza to wielką rolę wychowawcy w zakresie poznania dziecka i dostosowania metod pracy do jego psychiki”.


BIBLIOGRAFIA:
Dykcik W. (red.), Pedagogika specjalna, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1998.
Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe. Pedagogika, PWN Warszawa 1981.
Wyczesany J., Mikruta A. (red.), Kształcenie zintegrowane dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Wyd. Nauk. Akademii Pedagogicznej, Kraków 2002.
Wyczesany J., Oligofrenopedagogika. Wybrane zagadnienia pedagogiki upośledzonych umysłowo, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1998.
Ploch L., Organizacja czasu wolnego, „Szkoła Specjalna”, 2003, nr 4.