Metoda badań własnych - diagnoza rysunku rodziny

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

1. Cel badań

Wśród rozmaitych form aktywności człowieka ważną rolę w jego rozwoju spełnia działalność zmierzająca do poznania otaczającego świata.
W. Zaczyński pisze, iż badanie naukowe nie jest niczym innym jak celowym poznawaniem obranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej.

1
Podstawowym warunkiem podejmowania wszelkich badań naukowych jest, jak stwierdza M. Łobodzki uświadomienie sobie przez osobę badającą problemów, a często także hipotez roboczych, określających w sposób możliwie precyzyjny cel i zakres planowanych przedsięwzięć badawczych. Jego zdaniem praca badawcza musi być celowym i ukierunkowanym działaniem.2
W literaturze metodologicznej cel badań W. Zaczyński definiuje „jako określenie tego, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć swoim działaniem.

3
J. Brzeziński w swej pracy wskazuje na dwa rodzaje celów: zewnętrzne i wewnętrzne.
Cele zewnętrzne – wynikają z funkcji, jakie pełni nauka w społeczeństwie, życiu ludzi, a więc - na, zewnątrz - gdy jest stosowana do realizacji pewnych zadań teoretycznych lub praktycznych.

Cele te są realizowane dzięki celom wewnętrznym, jakie sobie zwykle stawia uczony bezpośrednio w swojej pracy badawczej. Oba rodzaje celów są ze sobą powiązane i prowadzą do przewidywania i wyjaśniania nowych stanów rzeczy, do ich racjonalnego ujmowania i przekształcania.

4
Według W. Zaczyńskiego „cel badań to określenie tego, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć swoim działaniem.” Ten cel zdaniem autora powinien być konkretny, jasny i realny.

5
Natomiast J. Gnitecki pisze, iż „cel badań to rodzaj zamierzonego efektu, do którego ma doprowadzić działalność badawcza.

6
Celem mojej pracy jest: zbadanie na ile rysunek rodziny może być pomocny w dokonywaniu diagnozy sytuacji społecznej dziecka.


2.Problemy badawcze

W literaturze metodologicznej występuje wiele interpretacji pojęcia „problem”. Muszyński twierdzi, że „problem to logiczne przeżywanie niewiedzy oraz potrzeba wiedzy. Problemem naukowym jest pytanie, które stawiamy sobie sami i na które odpowiedź możemy uzyskać jedynie w wyniku pewnych czynności badawczych.”

7
Zdaniem M. Łobockiego problemy badawcze to „pytania, na które należy szukać odpowiedzi na drodze badań naukowych.”

8 Natomiast dla S. Nowaka „problem badawczy, to tyle co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie.”

9
J. Pieter problem badawczy ujmuje jako „swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy oraz cel i granicę pracy naukowej”.

10 Z kolei T. Pilch, T. Bauman sądzą, że „problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to inaczej uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania.

11
Problem ujmuje się na dwóch poziomach: problem główny i problemy szczegółowe, które pomagają rozwiązać problem główny i pozwalają na lepsze opracowanie wyników.
Ze względu na cel badań główny problem badawczy mojej pracy brzmi: Jaka jest trafność i praktyczna użyteczność diagnozy sytuacji społecznej dziecka za pomocą rysunku rodziny?
Zmierzając do udzielenia odpowiedzi na główne pytanie badawcze niezbędne będzie udzielenie odpowiedzi na następujące pytania szczegółowe:
1. Jak można określić sytuację społeczną badanych dzieci na podstawie obserwacji i wywiadu?
2. Jak można określić sytuację społeczną badanych dzieci na podstawie analizy rysunku rodziny?


3. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Następnym etapem postępowania badawczego jest określenie metody, technik i narzędzi badawczych.
W metodologii badań spotkać można różne rozumienie metod i technik badawczych. Najczęściej pojęcie „metoda” jest traktowane jako sposób poznawania wybranego wycinka rzeczywistości. Tak właśnie metody ujmuje W. Zaczyński pisząc, że są to określone sposoby poznawania wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym, że są: celowe, planowane, obiektywne, dokładne, wyczerpujące.

12
Według J. Sztumskiego „metoda to system założeń i reguł pozwalających na uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do którego się świadomie zmierza.”

13
Natomiast S. Nowak przez „metodę rozumie określony, powtarzalny sposób rozwiązywania problemu.

14
Nieco inaczej pojęcie metody ujmuje T. Pilch „metoda to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego.” Autor ten wyróżnia następujące metody badawcze:
• eksperyment pedagogiczny,
• monografię pedagogiczną,
• metodę indywidualnych przypadków,
• metodę sondażu diagnostycznego.

15
W mojej pracy licencjackiej posłużę się metodą indywidualnych przypadków, która okazała się najbardziej przydatna do rozwiązania postawionego przeze mnie problemu badawczego.
R. Wroczyński metodę indywidualnych przypadków ujmuje „jako określony sposób badania jednostki, w całokształcie jej sytuacji.” Uwzględnia tu: czynniki biologiczne, np. dotychczasowe i aktualne warunki higieniczno- zdrowotne, zabezpieczenie socjalno- materialne, czynniki psychologiczne, oraz czynniki społeczne.

16
Z kolei T. Pilch przyjmując przedmiot badań i funkcję metody indywidualnych przypadków za elementy konstytutywne, definicję jej formułuje następująco: „metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.
Poprzez pryzmat jednostkowych losów ludzkich próbowałam zbadać skuteczność narzędzi badawczych, które były mi pomocne w opracowaniu diagnozy sytuacji społecznej dziecka w rodzinie.
W ścisłym związku z metodami pozostają techniki badawcze. A. Kamiński pisze o nich, że „są bliżej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Określa je jako czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów.”
Tak, więc metody i techniki badawcze nie wykluczają się. Pozostają ze sobą w ścisłym związku i wzajemnie się uzupełniają. W obrębie jednej metody można zastosować kilka technik, które zapewniają zebranie potrzebnych informacji.
Na użytek mojej pracy zastosuję następujące techniki badawcze:
technikę projekcyjną – rysunek rodziny, obserwację i wywiad.
Projekcja jest jednym z wieloznacznych pojęć w psychologii. Według T. Pilcha i T. Bauman „projekcyjna technika badania osobowości polega na przedstawieniu badanemu sytuacji bodźcowej, nie mającej dlań znaczenia arbitralnie ustalonego przez eksperymentatora, ale zarazem takiej, która będzie mogła nabrać znaczenia przez to, iż osobowość badanego narzuci jej swoje indywidualne znaczenie i organizację.
Z kolei J. Rembowski techniki projekcyjne rozumie jako jednostkowo specyficzne środki badania, prowadzące do realizacji zakreślonego metodyką projekcyjną celu. Autor podkreśla, iż celem badania projekcyjnego jest uzyskanie wglądu w psychikę człowieka dla wydobycia różnorodnych jej treści wyznaczających stosunek badanego do siebie i do otaczającej go rzeczywistości.
B. Hornowski twierdzi, że rysunki projekcyjne ujawniają nastawienie danej osoby do świata zewnętrznego, ukazują rozwój procesów poznawczych, stan napięcia emocjonalnego, różne inne negatywne postawy w stosunku do ludzi i świata, urazy i życzenia, potrzeby i fiksacje, stabilność i odpowiedzialność. Jego zdaniem w rysunkach projekcyjnych ujawniają się poglądy człowieka na własne „ja” i środowisko, w którym żyje. Przedmioty, które rysujący uważa za ważne lub, których nie docenia, stanowią materiał do badań. Rysunki projekcyjne są jakby zwierciadłem, w których odbijają się słabość i siła osobowości lub równowaga zachodząca pomiędzy nimi. Są one cennym narzędziem w ocenie osobowości.

21
M. Braun – Gałkowska pisze, że na podstawie rysunku rodziny można zebrać wiele informacji o badanym, a także o jego relacjach rodzinnych. Jej zdaniem poprzez ten test możemy poznać miejsce dziecka w rodzinie nie takie, jakim jest obiektywnie, ale takie, jakie dziecko samo sobie przypisuje.

22
Rysowaniem rodziny jako techniką projekcyjną do badania dzieci, ich postaw uczuciowych wobec rodziców i innych członków rodziny posługiwało się wielu badaczy. Jednym z pierwszych był Porot, który zaproponował, aby rysowanie rodziny ułatwić dziecku przez podanie mu polecenie: Narysuj swoją rodzinę. Wówczas, jego zdaniem należy obserwować rysujące dziecko, notować kolejność pojawiania się postaci, przekreślenia i wahania. Podkreśla również, iż należy wziąć pod uwagę wartościowanie i minimalizowanie niektórych postaci, a także fakt zapominania o niektórych postaciach. Jego zdaniem ważna jest również kolejność rysowanych postaci wtedy możemy poznać miejsce dziecka w rodzinie ze względu na sposób, w jaki się ono samo spostrzega.

23
Z kolei Corman proponuje, iż projekcja uczuć subiektywnych może być ułatwiona przez ogólne sformułowanie polecenia: Narysuj jakąś rodzinę, rodzinę, którą sobie wyobrażasz. Ten test zdaniem autora pozwala na wyrażenie tendencji nieświadomych, dziecko ujawnia wówczas główne aspekty swojej osobowości. Opisując rodzinę według własnego wyboru, dziecko wówczas wyraża własne problemy i trudności.
Natomiast Kos i Bierman kładą nacisk na przekształcenie rodziny przez czarodzieja, czyli rysowanie rodziny zaczarowanej. Zaproponowany przez nich test pozwala na wykrycie emocji najchętniej ujawnianych przez dziecko, które trudno jest zbadać innymi technikami.

24
A. Martynowicz – Woźniak pisze, że etapem kończącym badanie jest rozmowa o rysunku, podczas, której dziecko opowiada o tym, co narysowało. Jej zdaniem należy zadbać o nawiązanie dobrego kontaktu z dzieckiem, pozyskać jego zaufanie. Rozmowę należy podtrzymywać pytaniami, aby uzyskać jak najwięcej informacji o rysunku. Zdaniem autorki bardzo ważne są tu odpowiedzi dziecka na pytania o identyfikację poszczególnych osób, które porównywane są z informacjami o faktycznym składzie rodziny.
W mojej pracy badawczej zastosowałam test rysunku rodziny, opierając się na teście rysunkowym proponowanym przez Porota „Narysuj swoją rodzinę”.
Kolejną techniką zastosowaną przeze mnie jest obserwacja. Zdaniem R. Wroczyńskiego „obserwacja” polega na gromadzeniu spostrzeżeń w toku zorganizowanej czynności, której celem jest dostosowanie określonych zjawisk, a nie kierowanie nimi.

25 Natomiast w ujęciu Z. Zaborowskiego obserwacja jest planowanym i systematycznym spostrzeganiem ściśle określonych przedmiotów i zjawisk celem dokonania ich opisu lub charakterystyki.

26
T. Pilch i T. Bauman zaś podają, że: „obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń.”

27
W mojej pracy badawczej była to obserwacja swobodna, która polegała na nieformalnym zbieraniu przeze mnie danych na temat dziecka i jego rodziny. W toku różnych zajęć przedszkolnych zbierałam informacje o dziecku, jakie ono jest, czy jest radosne, czy smutne, jak podchodzi do świata, jakie są jego relacje w grupie rówieśniczej, czy potrafi współdziałać w grupie, czy miewa konflikty, jakie podejmuje zabawy, a także obserwowałam jego relacje rodzinne, kontakt z matką, ojcem, stopień zainteresowania rodziców sprawami dziecka.
W celu uzupełnienia materiału badawczego posłużyłam się również techniką wywiadu, która zdaniem A. Kamińskiego jest czynnością dwustronną, opartą na bezpośrednim kontakcie informatora z przeprowadzającym wywiad.

28
W ujęciu W. Zaczyńskiego „wywiad jest metodą zdobywania informacji przez bezpośrednie stawianie pytań tym wybranym osobom, które mogą nam udzielić pewnej sumy wiadomości.

29
T. Pilch wyróżnia dwa rodzaje wywiadów: wywiad skategoryzowany i nieskategoryzowany. Według autora wywiad skategoryzowany ogranicza kolejność i brzmienie stawianych pytań. Natomiast wywiad nieskategoryzowany daje możliwość swobody w formułowaniu pytań oraz zmieniania ich kolejności, a nawet pogłębiania zagadnień przez stawianie pytań dodatkowych.
Ze względu na sposób prowadzenia wywiadu T. Pilch wyróżnia: wywiad jawny, ukryty i jawny nieformalny. Wywiadem jawnym nazywa rozmowę, w której badany poinformowany jest prawdziwie o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu. Natomiast, jeśli przedmiotem wywiadu są zagadnienia drażliwe lub, jeśli rola społeczna badanego w danej zbiorowości określa ściśle jego opinie lub postawy, które niekiedy mogą być różne od osobistych, autor stwierdza, iż należy przeprowadzić wywiad ukryty, w którym badany nie jest poinformowany o celach i przedmiocie rozmowy.

30
Z uwagi na to, iż prowadzenie wywiadu z rodzicami na temat ich sytuacji rodzinnej jest sprawą delikatną, dlatego też w moich badaniach przeprowadziłam wywiad ukryty nieskategoryzowany, który zawierał pytania otwarte. Był to wywiad z rodzicami na temat rodziny. Osoby udzielające mi odpowiedzi nie były poinformowane o celach i przedmiocie rozmowy. W trakcie luźnej rozmowy, podczas codziennych kontaktów z rodzicami gromadziłam informacje dotyczące sytuacji rodzinnej badanych przeze mnie dzieci. Głównym celem wywiadu było uzyskanie informacji na temat struktury rodziny, pozycji dziecka w rodzinie, relacji, jakie zachodzą pomiędzy członkami rodziny, a także interesowało mnie, jakie rodzina stwarza dziecku warunki materialne, społeczne, kulturowe i uczuciowe
Prowadząc badania posłużyłam się odpowiednimi narzędziami badawczymi. Według T. Pilcha narzędzia badawcze oznaczają sposoby technicznego gromadzenia danych z badań.

31
W celu zebrania odpowiedniego materiału badawczego wykorzystałam narzędzia badawcze takie jak:
• arkusz do techniki rysowania rodziny
• arkusz obserwacyjny
• kwestionariusz wywiadu.


4.Teren badań i próba badawcza

Badania przedstawione przeprowadziłam w Przedszkolu
Miejskim Nr 15 w Lubinie.
Lubin jest miastem liczącym około 96 tysięcy mieszkańców, położonym w województwie dolnośląskim. Jest to miasto przemysłowe, nazywane „stolicą polskiej miedzi”. Większość mieszkańców Lubina, zatrudniona jest w trzech kopalniach koncernu miedziowego KGHM Polska Miedź S.A. Lubin to miasto średniej wielkości, nowoczesne i prężnie rozwijające się.
Przedszkole Miejskie Nr 15 w Lubinie znajduje się na osiedlu „Przylesie” przy ulicy Orlej 75. Funkcjonuje w godzinach od 6.00 do 16.30. W budynku przedszkolnym znajduje się pięć sal zabaw ( każda z zapleczem na pomoce dydaktyczne i sprzęt), łazienki, szatnia, kuchnia, pomieszczenia administracyjno - gospodarcze. Do przedszkola uczęszcza 121 dzieci do pięciu grup przedszkolnych.
W przedszkolu pracuje 21 osób: 10 nauczycielek i 11 pracowników administracyjnych, usługowych.
Badaniem objęłam siedmioro dzieci 6 letnich, w tym 5 dziewczynek i 2 chłopców uczęszczających do grupy zerowej Przedszkola Miejskiego w Lubinie. Są to dzieci pochodzące z różnych środowisk rodzinnych, a mianowicie: troje dzieci pochodzi z rodzin pełnych, troje dzieci z rodzin niepełnych, a w jednym przypadku była to rodzina zrekonstruowana.
Aby uzyskać dogłębniejsze informacje na temat sytuacji rodzinnej badanych przeze mnie dzieci prowadziłam obserwację i wywiad z rodzicami, który miał charakter nieformalny. W trakcie kontaktów z rodzicami zbierałam informacje na temat warunków materialnych rodziny, składu osobowego rodziny, jaki jest to typ rodziny, jaka jest pozycja dziecka w rodzinie, czy dziecko czuje się szczęśliwe w swojej rodzinie.
Posłużyłam się również techniką obserwacji. Obserwowałam relacje rodzinne zachodzące pomiędzy dzieckiem, rodzicami i rodzeństwem, jak reaguje dziecko na poszczególnych członków rodziny, w jaki sposób ze sobą rozmawiają, przekazują informacje, czy rodzice interesują się sprawami dziecka.
Swoją obserwację prowadziłam również podczas swobodnych zabaw dzieci, a także w trakcie zabaw, zajęć organizowanych z całą grupą. Szczególnie zwracałam uwagę na to czy dziecko chętnie nawiązuje kontakty z innymi dziećmi i dorosłymi, czy jest lubiane w grupie rówieśniczej, jak zachowuje się podczas zabaw, czy podejmuje się jakichkolwiek prac, jak przebiegał rozwój umysłowy tych dzieci. W części następnej przedstawię szczegółową charakterystykę badanych przeze mnie dzieci i ich rodzin.


5.Organizacja i przebieg badań

Badania przeprowadziłam w miesiącu listopadzie 2002 roku. Z pośród dwudziesto jedno osobowej grupy dzieci 6-letnich uczęszczających do Przedszkola Miejskiego Nr 15 wyłoniłam 7 dzieci, które objęłam badaniem. Przy wyborze dzieci, brałam pod uwagę fakt, iż dobrze znana jest mi sytuacja rodzinna tych dzieci i mam bliski kontakt z rodzicami tych dzieci.
Pierwszym etapem badań było obserwowanie, gromadzenie i spisywanie informacji uzyskanych od rodziców w toku różnych kontaktów na temat ich sytuacji rodzinnych. Posłużyłam się techniką wywiadu i obserwacji.
W drugim etapie badań zastosowałam technikę rysunku rodziny.
W czasie, gdy dzieci rysowały obserwowałam dzieci i prowadziłam z nimi rozmowę. Notowałam, w jakiej kolejności były rysowane postacie, ile czasu poświęcało dziecko poszczególnym osobom, jaka była staranność przy wykonaniu niektórych elementów, a także zapisywałam uwagi i komentarze słowne i bezsłowne przejawy emocji.
Trzecim etapem badań była interpretacja rysunków rodziny i konfrontacja tych informacji, które dowiedziałam się na podstawie rysunku rodziny z tymi, o których wiedziałam z wywiadu z rodzicami i obserwacji dziecka. Było to wnioskowanie o tym czy jest jakaś zgodność, spójność, czy rozbieżność pomiędzy informacjami uzyskanymi z wywiadu i obserwacji, a rysunkiem rodziny.
Na podstawie skonfrontowania tych danych zmierzałam do sprawdzenia tego na ile ta technika rysunku rodziny jest przydatna w diagnozowaniu sytuacji dziecka. Badania przebiegały w życzliwej i miłej atmosferze.