"Byś potrafił powiedzieć NIE"

Bursa nr 1 im. Małgorzaty Szułczyńskiej w Bydgoszczy

PROGRAM PROFILAKTYCZNY „Byś potrafił powiedzieć NIE”

(program zajęć psychoedukacyjnych i profilaktycznych dla wychowanków Bursy nr 1 im. Małgorzaty Szułczyńskiej w Bydgoszczy z zakresu problematyki przeciwdziałania uzależnieniom wśród dzieci i młodzieży)

Autorzy:

mgr Małgorzata Jeziorowska
mgr Joanna Rusin

Bydgoszcz 2010/2011


W PARU SŁOWACH O PROBLEMIE...


Nie podlega żadnej kwestii stwierdzenie, że obecne stulecie zmaga się z problemem istnienia na różnych płaszczyznach życia wszelkiego rodzajów środków psychoaktywnych, zwłaszcza zaś narkotyków...
To bardzo poważny problemem zarówno dla obywateli Europy, jak i wielkie bezpieczeństwo dla kondycji społeczeństwa całego świata.
W grudniu 2004 r. Rada Europejska jednogłośnie potwierdziła strategię antynarkotykową UE na lata 2009–2012, której celem jest osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony, dobrobytu i spójności społecznej przez zapobieganie zażywaniu narkotyków i ograniczenie ich zażywania.
Poruszenie na światowym szczeblu tej tematyki oraz przyjęcie w/w strategii, stanowiło wyraz politycznego ukierunkowania się na problematykę.
W zasięgu lokalnym, dotyczącym małych społeczności, którą tworzą ludzie znający siebie wzajemnie, swoje przyzwyczajenia, potrzeby i oczekiwania wobec życia, podjęcie tematyki stosowania środków psychoaktywnych, pozwala na wczesne uchwycenie momentu inicjacji, zapobiegnięcie ewentualnym skutkom i zagrożeniom zeń płynącym.
I choć to niezwykle trudny temat, wymagający wielkiego doświadczenia w tej materii, skutecznego koordynowania procesem uświadamiania i „uzdrawiania” jednostki, to MY- pedagodzy- w pełni świadomi swojej misji- głęboko wierzymy, że przy wielkim oddaniu sprawie, determinaji i chęci zmiany rzeczywistości na lepsze- osiągniemy ogromny sukces.

Pomysł stworzenia i realizacji programu adresowanego do wychowanków Bursy nr 1 im. Małgorzaty Szułczyńskiej w Bydgoszczy, zrodził się z wieloletniej pracy z młodymi ludźmi oraz spostrzeżeń dotyczących różnorodności problemów, z którymi się na co dzień zmagają. Dzięki pracy opiekuńczo-wychowawczej z młodzieżą widzimy konieczność udzielania pomocy wychowankom poprzez sprzyjanie ich wszechstronnemu rozwojowi, wspomaganie i zwiększanie szans rozwojowych oraz wyposażanie w takie informacje i umiejętności, które uchronią je przed podejmowaniem rozmaitych zachowań ryzykownych- w tym sięganiem po narkotyki i inne środki psychoaktywne.
Pojęcie zachowań ryzykownych odnosi się do różnych działań niosących ryzyko negatywnych konsekwencji, zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka, jak i dla jego otoczenia społecznego. Wśród najpoważniejszych zachowań ryzykownych znajdują się między innymi: palenie tytoniu, picie alkoholu, stosowanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków, środków wziewnych, leków), wczesna aktywność seksualna, zachowania agresywne i przestępcze.
Wszystkie z wymienionych wyżej zachowań, dotyczą zarówno ludzi dorosłych jak i dzieci, młodzieży -bez względu na wiek i płeć. Jednak negatywne konsekwencje zachowań ryzykownych u młodzieży są zazwyczaj poważniejsze i występują szybciej niż u osób dorosłych z powodu nie zakończonego jeszcze rozwoju biologicznego, intelektualnego, emocjonalnego, wolicjonalnego i społecznego.
Literatura przedmiotu opisuje, że w tym okresie więź między młodym człowiekiem i rodzicem staje się coraz słabsza, na rzecz grupy rówieśniczej. Wówczas z jednej strony młodzież jest skłonna do przekraczania norm, zakazów i nakazów pochodzących od dorosłych, z drugiej zaś wykazuje ogromny konformizm, gdy chodzi o normy obowiązujące w grupie równolatków. Taka młoda osoba o niskim poczuciu własnej wartości i małej tolerancji na sytuacje frustrujące, nie ma siły i umiejętności, by przeciwstawić się sytuacjom zagrażającym.
Stworzony przez nas program obejmuje : diagnozę sytuacji w placówce dotyczącą występowania zachowań ryzykownych, umiejętności radzenia sobie z nimi, a także propozycję zajęć skierowaną do wychowanków Bursy nr 1 w Bydgoszczy, jak i wychowawców dostrzegających konieczność podejmowania konstruktywnych kroków zmierzających do zmiany istniejącej sytuacji.
Diagnoza, będąca pierwszym etapem postępowania, miała na celu wyodrębnienie zachowań ryzykownych, pojawiających się wśród mieszkańców placówki.
W przyjętej procedurze diagnostycznej znalazły zastosowanie anonimowe ankiety dotyczące: picia alkoholu i palenia papierosów - używania innych środków psychoaktywnych (narkotyków, środków wziewnych, leków ) oraz agresji i przemocy.
Analiza wyników badań ankietowych stała się podstawą do opracowania programu „Byś potrafił powiedzieć NIE”, w ramach którego będą systematycznie organizowane spotkania i zajęcia psychoedukacyjne z zakresu wczesnej profilaktyki zachowań ryzykownych, w tym zwłaszcza problematyki przeciwdziałania uzależnieniom wśród dzieci i młodzieży.
Program ten to integralna część planu pracy bursy i jest ściśle skorelowany z programem opiekuńczo – wychowawczym placówki.
U podstaw teoretycznych założeń programu leżą ogólnie znane zasady z zakresu psychologii ogólnej i społecznej, które mają swe odzwierciedlenie przede wszystkim w Teorii hierarchii potrzeb i roli zaspokajania potrzeb w życiu człowieka, Teorii małych grup społecznych i rozwiązywania konfliktów w małych grupach, Koncepcji Społecznego Uczenia się, Teorii Zachowań Problemowych oraz Teorii Racjonalnego Działania.

CELE PROGRAMU:

•Program profilaktyczny „Byś potrafił powiedzieć NIE” będzie dotyczył tematu zapobiegania różnym zachowaniom ryzykownym, zwłaszcza zaś przeciwdziałania uzależnieniom wśród dzieci i młodzieży. Pragniemy, aby nasi wychowankowie poprzez eliminację czynników ryzykownych oraz pozytywne wzmacnianie –posiedli zwiększoną odporność na działanie czynników niebezpiecznych, w tym przede wszystkim stali się odporni na presję otoczenia do zażywania środków psychoaktywnych.


Program ukierunkowany jest na realizację następujących celów ogólnych :

-dostarczanie wychowankom adekwatnych informacji na temat skutków zażywania środków psychoaktywnych,
-pomoc w rozwijaniu u wychowanków ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (odmawianie, rozumienie siebie, wzmacnianie tożsamości i poczucia własnej wartości, nawiązywanie kontaktów z ludźmi, rozwiązywanie konfliktów, radzenie sobie ze stresem, właściwe gospodarowanie czasem wolnym, pozytywne myślenie, stawianie sobie sensownych, możliwych do osiągnięcia celów, opieranie się naciskom i presji otoczenia, asertywność),
-kształtowanie lub wzmacnianie norm przeciwnych zachowaniom ryzykownym,
-pomoc w zaspakajaniu ważnych potrzeb wychowanków (np.: akceptacji, współpracy, przynależności) oraz w osiąganiu przez nich satysfakcji życiowej,
-promocja zdrowego stylu życia wśród podopiecznych.


Cele szczegółowe programu stały się jednocześnie źródłem pomysłów na tematy zajęć :

I. Integracja i budowanie zaufania w grupie:
-zdobycie wstępnych informacji o sobie i pozostałych wychowankach z grupy,
-ustalenie norm i reguł obowiązujących podczas spotkań,
-ustalenie osobistych celów poszczególnych członków grupy wychowawczej,
-ustalenie celów grupy,
-zbudowanie poczucie bezpieczeństwa,
-stwarzanie atmosfery sprzyjającej otwartości i szczerości,
-wytwarzanie u podopiecznych poczucia przynależności do grupy,
-kształtowanie umiejętności budowania udanych relacji z innymi,
-dążenie do współdziałania w grupie,
-szukanie możliwości emocjonalnego wsparcia,
-dzielenie się swoimi myślami i odczuciami.


II. Postrzeganie siebie i rozumienie swoich uczuć:

-rozpoznawanie, wyrażanie i akceptowanie własnych uczuć i uczuć innych osób,
-asertywne wyrażanie swoich myśli, uczuć i poglądów,
-kształtowanie umiejętności stawiania sobie realnych celów,
-kształtowanie umiejętności panowania nad własnymi emocjami,
-poszukiwanie właściwych sposobów rozładowania napięć, stresu i dzielenia się odczuciami w tym zakresie.



III. Poczucie własnej wartości:

-dostrzeganie i akceptowanie podobieństw i różnic między sobą,
-dostrzeganie własnej wyjątkowości i niepowtarzalności,
-rozpoznanie mocnych stron i umiejętności,
-rozpoznanie możliwości twórczych,
-kształtowanie pozytywnego obrazu własnej osoby,
-kształtowanie umiejętności dbania o własną autonomię,
-uczenie się określania swoich potrzeb i sposobów ich realizacji.


IV. Rozwiązywanie problemów:

-kształtowanie umiejętności dostrzegania konfliktów i poszukiwania sposobów ich rozwiązania,
-nabywanie umiejętności konstruktywnego rozwiązywania problemów, negocjowania, przepraszania i przebaczania,
-kształtowanie umiejętności analizy zachowań agresywnych i asertywnych, ich istoty i przejawów,
-poznawanie etapów podejmowania decyzji i czynników wpływających na jej podjęcie,
-uczenie się dokonywania wyborów.

V. Zdrowy styl życia:

-uświadomienie podopiecznym różnic między zdrowymi i niezdrowymi sposobami zaspakajania swoich potrzeb,
-uświadomienie znaczenia zdrowego życia i jego wartością,
-tworzenie prawidłowych postaw i systemu wartości, dotyczących właściwego i niewłaściwego używania różnych substancji psychoaktywnych.

VI. Edukacja uzależnień:

-weryfikacja wiedzy i postaw wobec środków psychoaktywnych szkodliwych dla zdrowia,
-rozróżnienie pojęć : używanie, nadużywanie,
-poznanie i zrozumienie natury uzależnienia i jego faz,
-próba odpowiedzi na pytania: „Dlaczego ludzie palą, dlaczego ludzie piją, dlaczego stosują narkotyki?”,
-kształtowanie umiejętności dostrzegania korzyści z niepalenia, niepicia i niestosowania narkotyków,
-co wiemy, a czego nie wiemy o narkotykach?,
-dostarczenie wychowankom rzetelnej wiedzy dotyczącej wpływu narkotyków na ludzki organizm,
-dostarczenie wychowankom rzetelnej wiedzy dotyczącej wpływu używania środków psychoaktywnych na kontakty międzyludzkie,
-wspólne poszukiwanie właściwych sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.

VII. Jak mówić NIE:

-poznanie modeli zachowań charakterystycznych dla ludzi: uległość – asertywność- agresja,
-kształtowanie umiejętności respektowania praw innych,
-uświadomienie prawa do posiadania i obrony osobistego terytorium, własnego zdania i własnych racji,
-ćwiczenie zachowań asertywnych, przede wszystkim w odniesieniu do uzależnień.

VIII. Podsumowanie:

-utrwalenie nabytych umiejętności,
-przekaz informacji zwrotnych..

IX. W ramach programu „Byś potrafił powiedzieć NIE” przewiduje się ponadto realizację następujących zadań :

-projekcja filmów video dotyczących środków uzależniających,
-przygotowanie wystawki pt. POWIEDZ NIE NARKOTYKOM,
-uzupełnienie księgozbioru o pozycje z zakresu profilaktyki uzależnień,
-uaktualnianie wiedzy dotyczącej środków psychoaktywnych poprzez uczestnictwo w portalach internetowych spoświęconych tematyce przeciwdziałania uzależnieniom wśród dzieci i młodzieży.

Efektem podjętych działań w toku realizacji założeń programu „Byś potrafił powiedzieć NIE” będzie wypracowanie następujących umiejętności w ramach kompetencji społecznych:
•umiejetność budowania adekwatnego obrazu siebie,
•dostrzeżenie własnych mocnych stron, zalet i umiejętności,
•umiejetność określania własnych potrzeb,
•umiejętność radzenia sobie ze stresem w bezpieczny sposób,
•pozyskanie umiejętnego komunikowania się i aktywnego słuchania,
•dostrzeganie problemów i podejmowanie prób ich rozwiązania,
•dostrzeganie wartości zdrowego stylu życia,
•właściwie wykorzystywanie wiedzy dotyczącej środków psychoaktywnych,
•radzenie sobie w sytuacji presji otoczenia do zażywania środków psychoaktywnych,
•dbałość o siebie, odporność na niekorzystne wpływy środowiska i rówieśników.

Zadania:
•ustalenie reguł i celów grupowych,
•ustalenie celów indywidualnych,
•dbanie o zaspokojenie potrzeb fizycznych i psychicznych,
•podnoszenie samooceny podopiecznych,
•ćwiczenie komunikacji i asertywności,
•podejmowanie zadań grupowych i indywidualnych,
•uczestnictwo w grach i zabawach psychoruchowych,
•przyjmowanie potrzeby miłości i akceptacji,
•ofiarowanie rozumnej swobody działania,
•ćwiczenia, rozmowy i dyskusje w grupie,
•pokonywanie codziennych trudności np. w nauce,
•rozwijanie zainteresowań,
•przekazanie rzetelnych informacji.

Metody pracy:

•dyskusje,
•pogadanki,
•burze mózgów,
•miniwykłady,
•praca w parach,
•praca w małych grupkach,
•gry i zabawy psychoruchowe,
•ćwiczenia,
•odgrywanie ról i scenek,
•opowiadania,
•kształtowanie norm i reguł grupowych,
•relaksacja,
•różne formy plastyczne,
•projekcje filmów video,
•inscenizacja.

Założenia:
Program profilaktyczny ”Byś potrafił powiedzieć NIE” realizowany będzie w ramach zajęć odbywających się na terenie Bursy nr 1 im. Małgorzaty Szułczyńskiej w Bydgoszczy – raz w tygodniu po 2 h, w terminie od IX 2010r. do VI 2011 r.
Przewiduje się kontynuację zajęć w kolejnych latach.

Prowadzące:
Autorki programu oraz przeszkoleni wychowawcy placówki.

Adresaci:
Wychowankowie Bursy nr 1 im. Małgorzaty Szułczyńskiej w Bydgoszczy przynależne do określonych grup wychowawczych.

Współpraca:
Autorki - prowadzące – dyrektor - rodzice.

Wykaz przewidywanej dokumentacji merytorycznej:
-sprawozdania z wybranych spotkań tematycznych (zeszyt spotkań z grupą lub zapisy w dziennikach zajęć wychowawczych),
-sprawozdanie z realizacji programu..

Sposób ewaluacji programu :
-Arkusz Oceny Zajęć ( dla podopiecznych ),
- Arkusz Oceny Programu ( dla wychowawców).

Nakłady:
-sale do zajęć,
-materiały biurowe i papiernicze,
-dostęp do ksero,
-dostęp do środków audiowizulanych,
-dostęp do komputera i Internetu.

Podstawy teoretyczne programu :
1.Alberti R., Emmans M., Asertywność. Gdańsk 2002.
2.Bodanko A. ( red. ), Wspomaganie procesu wychowawczego programami profilaktyczno – edukacyjnymi. Kraków 1999.
3.Boenish E., Haney C.M., Twój stres. Gdańsk 2002.
4.Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących. Kielce 2000.
5.Brzezińska A., Struktura obrazu własnej osoby i jego wpływ na zachowanie. Kwartalnik Pedagogiczny 1973 nr 3.
6.Carr A., Program profilaktyki szkolnej w zakresie AIDS i chorób przenoszonych drogą płciową. Gdańsk 2004.
7.Danielewska J., Agresja u dzieci – szkoła porozumienia. Warszawa 2002
8.Dodziuk A., Dziewiałtowska O. , Rodzina i środowisko rówieśnicze ich wpływa na nadużywanie alkoholu w okresie dorastania, Świat Problemów 2000/2.
9.Frączek A., Pufal – Struzik I., Agresja wśród dzieci i młodzieży. Kielce 1996.
10.Gacek M., Postawy młodzieży szkół podstawowych wobec uzależnień i ich profilaktyki na tle prezentowanej wiedzy o szkodliwości wybranych środków. Lider 1997 nr 10.
11.Gajewska G., Szczęsna A., Doliński A., Warsztat pracy pedagoga. Zbiór scenariuszy – zeszyt III, IV. Zielona Góra 2000.
12.Grzesiuk, Style komunikacji interpersonalnej. Warszawa 1973.
13.Gwizdek B., Sołtys E.: Szkolne programy profilaktyczne. Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze 2003 nr 2, s. 13- 17.
14.Interwencje profilaktyczne / Robert Ponak // „Remedium”. – 2004, nr 11, s. 6-7.
15.Jakubowska B., Kaniewska – Pączek E., Kobiałka A., Profilaktyka uzależnień. Warszawa 1991.
16.Jakubowska H. Promocja zdrowia i profilaktyka uzależnień. Warszawa – Łódź 1999.
17.Kaczmarek M. , Jaki model profilaktyki ? Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 1998 nr 4.
18.Knez R., Słonina W.M., Saper – czyli jak rozminować agresję. Kraków 2002.
19.Kobiałka A., Jak żyć z ludźmi . Umiejętności interpersonalne. Program profilaktyczny dla młodzież. Warszawa 1997
20.Koczurowska J., Co czynić aby dzieci nie sięgały po narkotyki. Gdańsk 1995.
21.Kołodziejczyk A. Agresja w szkole. Programy zapobiegania i przeciwdziałania agresji w środowisku szkolnym. W: Zanim w szkole będzie źle... pod red. E. Ostrowskiej i J. Tatarowicza. Warszawa 1996.
22.Koniec W. A., Agresja. Wiadomości. Głosy. Rozmowy o Szkole. 1999 nr 7.
23.Kosińska E., Dlaczego młodzi piją ? Wychowawca 1995/12.
24.Król – Fijewska M., Stanowczo , łagodnie bez lęku. Warszawa 1993.
25.Kuć A., Profilaktyka uzależnień dzieci i młodzieży. Lider 1996 nr 10.
26.Lepiej zapobiegać niż leczyć : profilaktyka uzależnień w szkole / Barbara Żurakowska / „Wszystko dla Szkoły”. – 2005, nr 1, s. 1-3.
27.Lewandowicz J. Psychologiczne metody walki z nałogiem palenia tytoniu. Problemy Alkoholizmu 1996 nr 11.
28.Lindeenfield G., Asertywność – czyli jak być asertywnym, skutecznym i naturalnym. Łódź 1997.
29.Lindeenfield G., Poczucie własnej wartości. Łódź 1995.
30.Maxwell R. , Dzieci, alkohol, narkotyki.
31.Mc Guirr, Palenie i ja. Warszawa 1994.
32.Mellibruda J. , Poszukiwanie samego siebie. Warszawa 1977.
33.Michalak E., Glapka I.: Przygotowanie do tworzenia programu profilaktyki. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 2003 nr 1, s. 34- 35.
34.Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa 1983.
35.Pawłowska R., Psychospołeczne uwarunkowania powstawania uzależnienia u dzieci i młodzieży. Problemy Alkoholizmu 1997/5.
36.Portmann R., Gry i zabawy przeciwko agresji. Kielce 1999.
37.Program „Bezpieczna szkoła”. Stop agresji / Anna Łazikiewicz, Iwona Osiecka // „Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze”. – 2002, nr 2, s. 44-45.
38.Simm H., Węgrzyn- Jonek E.: Budowanie szkolnego programu profilaktyki. Kraków 2002.
39.Szkolny Program Profilaktyki do realizacji w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. Żyj zdrowo i szczęśliwie. Toruń 2003.
40.Stępień E., Frączek A., Przekonania młodzieży o zachowaniach zdrowotnych. Alkoholizm i Narkomania. 1991 nr 8.
41.Szymańska J. Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Warszawa 2000.
42.Szymański J. Profilaktyka w szkole. Wychowawca 2002 nr 10, s. 12- 13.
43.Tokarczuk O. ( red. ) Grupa bawi się i pracuje. Cz. I . Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. Wrocław 1994.
44.Wieczorek M. ( red. ) Grupa bawi się i pracuje. Cz. II. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. Wrocław 2000 .
45.Wojciecjowski M.: Profilaktyka a wychowanie // Remedium.-2002, nr 1.
46.Wojciechowski M.: Strategie w profilaktyce // Remedium.- 2002, nr 1.
47.Wojciechowski M.: Mity i zasady profilaktyki uzależnień // Remedium.- 2002, nr 5.
48.Wojcieszek K., Przyczyny problemów alkoholowych młodzieży. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 1995 nr 5.
49.Vopel W., Zabawy, które łączą. Cz. I i II. Kielce 2001.
50.Vopel K. W., Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży. Cz. 1-4. Kielce 1999.
51. Vopel K. W., Poradnik dla prowadzących grupy. Teoria i praktyka zabaw interakcyjnych. Kielce 1999.
52.Zajączkowski K.: Profilaktyka uzależnień a wartości: przewodnik dla rodziców i wychowawców. Kielce 2002.
53.Zieliński C., Profilaktyka w szkole. Nowe w szkole 2004 nr 6, s. 13- 17.
54.Żurowski F., Stres nie musi być twoim wrogiem. Warszawa 2000.


Podstawy prawne :
1.Konstytucja Rzeczypolspolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
2.Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 10 grudzień 1948 r.
3.Konwencja O Prawach Dziecka uchwalona przez ONZ 20 listopada 1989r. ratyfikowana przez Polskę 30 kwietnia 1991 r.
4.Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004r. Nr 256, poz. 2572 ze zmianami).
5.Ustawa o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 1 lipca 2005 r. (Dz.U. nr 141, poz. 1183).
6.Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 2002r. Nr11, poz.109).
7.Ustawa z dnia 26 października 1982r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jednolity Dziennik Ustaw z 2007 r. Nr 70 poz. 473).
8.Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29.07.2005 r. (Dz.U.2005 Nr 179, poz.1485 z pózn.zm.).
9.Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z dnia 9.11.1995 r. (Dz.U.1996 Nr 10, poz.55 z pózn.zm.).
10.Rozporządzenie MEN z dnia 21.05.2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół ( Dz. U. Nr 61 z 19.06..2001 r. , poz. 624).
11.Rozporządzenie MENiS z dnia 26.02.2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. (Dz. U. Nr 51, poz. 458).
12.Rozporządzenie MENiS z dnia 31.01.2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół. (Dz. U. Nr 10 z 2002 r., poz.96).
13.Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 8 sierpnia 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2003 r. Nr 146, poz. 1416)-
14.Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 marca 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2004 r. Nr 66, poz. 606).
15.Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 stycznia 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 75).
16.Rozporzadzenie MEN z dnia 9 lutego 2007 r.zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół.
17.Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. Nr 4 poz. 17).