Klasa szkolna jako środowisko społeczne i wychowawcze

Każdy z nas, jako istota społeczna przez całe życie należy do jakiejś grupy społecznej. Początkowo jest to rodzina, później grupy rówieśnicze i inne grupy związane z pełnieniem różnych ról społecznych. Dla dzieci w wieku szkolnym jedną z najważniejszych (zaraz obok rodziny) grup społecznych jest klasa szkolna, stanowiąca jedno z ogniw w strukturze szkoły.
Najczęściej spotykaną w literaturze definicją klasy szkolnej jest definicja Mieczysława Łobockiego. Nawiązując do określenia grupy społecznej zaproponowanej przez M. I C. Sherifów, przyjmuje on, że: „klasa szkolna jest zespołem składającym się z uczniów wzajemnie na siebie oddziaływujących, którzy różnią się zajmowanymi w nim pozycjami i rolami oraz mają wspólny system wartości i norm regulujących zachowanie w istotnych dla klasy sprawach”.1
Klasa jest częścią struktury organizacyjnej szkoły, posiada względnie stałą liczbę uczniów, określone przepisy i zasady funkcjonowania oraz zespół nauczycieli. Jest grupą zadaniową, której celem jest przyswajanie treści nauczania. Jest również, a może przede wszystkim środowiskiem wychowawczym. Dokonuje się w niej kształtowanie postaw, przekazywanie wzorów zachowań i norm moralnych. Jest więc ona ważnym czynnikiem w procesie socjalizacji młodego człowieka.

Struktura grupowa klasy szkolnej.

Początkowo, z chwilą rozpoczęcia roku szkolnego grupa uczniów w klasie stanowi luźną gromadkę dzieci nie pozostających ze sobą w ścisłych relacjach, zbiorowisko obcych sobie jednostek. Dzieje się tak dlatego, że dobór dzieci włączonych do klasy w zwykłych szkołach masowych jest przypadkowy i niedobrowolny, a jedynym kryterium jest wiek i miejsce zamieszkania.
Powoli jednak ten formalny zbiór, tworzony ze względu na cel i treść działania przekształca się w grupę nieformalną zaczynającą żyć swoim własnym życiem. Wspólne przebywanie w tym samym miejscu, udział we wspólnych zajęciach powoduje, że uczniowie poznają się coraz lepiej. Nawiązują się między nimi stosunki koleżeńskie i przyjacielskie, a także różnego rodzaju kłótnie i intrygi. Zaczynają tworzyć się mniejsze grupy koleżeńskie, w których porozumiewanie się jest znacznie ułatwione.
Układ miejsc, jakie zajmują poszczególni członkowie grupy względem siebie, nazywamy strukturą grupy. Miejsce jednostki w tej strukturze określamy jako pozycję jednostki.2
Ten wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi uczniami w klasie może powstawać ze względu na różne kryteria. Stosując je można wyróżnić rodzaje struktur grupowych. Przede wszystkim istniejąca w klasie szkolnej struktura może mieć charakter formalny tworzony przez nauczycieli i dyrektora ze względu na spełnianie przez uczniów wymagań szkoły. Odzwierciedla on obowiązujące w klasie przepisy prawne, regulaminowe i zwyczajowe szkoły.
Obok struktury formalnej istnieją w każdej klasie struktury nieformalne, tworzone spontanicznie według kryterium sympatii i antypatii.
Ta dwojaka struktura grupy klasowej stawia każde dziecko przed koniecznością przystosowania się do pozostających niekiedy w pewnej sprzeczności wymagań, jakie ona narzuca. Od umiejętności funkcjonowania w takich warunkach będzie zależało w jakim stopniu dany uczeń zdoła zaspokoić swoje potrzeby, takie jak: potrzeba bezpieczeństwa, uznania, przynależności, akceptacji i innych. Uwarunkowane jest jednak również uczuciami towarzyszącymi zachodzącym w klasie kontaktom. Czyli tym, czy mają one charakter pozytywny, czy negatywny. Wartość tych relacji ma także istotne znaczenie dla kształtowania się pozycji ucznia w klasie. Zarówno obiektywnej-będącej efektem wydanej oceny przez innych, jak i subiektywnej – tworzonej przez samo dziecko.3
Jak wspomniałam wyżej, w klasie szkolnej istnieje co najmniej kilka struktur nieformalnych i każdy jej uczestnik zajmuje jedną lub więcej pozycji w każdej z nich. Owych struktur jest z zasadzie tyle, ile istnieje możliwych kryteriów, na podstawie których można przyporządkować jej członkom określone pozycje. Takim kryterium mogą być np.: postępy uczniów w nauce, popularność jaką cieszą się wśród innych, przyjaźń czy wyniki sportowe.
Żadna z powstających w klasie struktur społecznych nie jest stała. Podlegają one nieustannym zmianom, które są spowodowane takimi czynnikami jak: podział zadań i funkcji wykonywanych w klasie, różne formy pracy grupowej uczniów, przejawiane przez nich motywy i zdolności oraz warunki lokalowe i środowiskowe.4 Każdy z tych czynników, przez fakt różnicowania pozycji między uczniami, wpływa na ożywienie interakcji między nimi, co warunkuje w sposób zasadniczy powstawanie struktur grupowych.

Stosunki interpersonalne w klasie szkolnej – uczeń wśród kolegów i koleżanek.

Każda struktura klasy szkolnej, traktowana jako układ określonych pozycji, jakie zajmują w niej poszczególni uczniowie, jest jednocześnie wyrazem panujących wśród nich stosunków interpersonalnych. Przebywając w klasie szkolnej uczniowie znajdują się w stanie ciągłego oddziaływania na innych i jednocześnie podlegają takim oddziaływaniom ze strony klasy. Wzajemne wywieranie na siebie wpływu zachodzi podczas nawiązywania kontaktów bezpośrednich, w procesie wykonywania przydzielonych zadań, a także w trakcie trwania sporów itp.
Stosunki interpersonalne mogą przybierać różną formę. Na przykład podczas pracy grupowej na lekcjach kształtują się stosunki rzeczowe, związane z procesem uczenia się. Natomiast na podłożu więzi osobistych, emocjonalnych kontaktów powstają stosunki osobowe, koleżeńskie i przyjacielskie.
Obok nich mogą występować jeszcze stosunki międzygrupowe, które mogą polegać na współpracy lub współzawodnictwie.
Na szczególną uwagę zasługują stosunki pomiędzy jednostką a grupą. Mogą mieć one charakter pozytywny lub negatywny. Uczeń pozytywnie ustosunkowany do klasy solidaryzuje się z kolegami, przestrzega norm grupowych, co zapewnia mu wzajemność, czyli pozytywny stosunek klasy do niego. Bywa jednak i tak, że uczeń jest nastawiony negatywnie do grupy, w której przebywa, nie nawiązuje bliskich kontaktów z kolegami, nie współdziała, nie angażuje się. Takie zachowanie powoduje, że jest wyłączony z życia klasy i znajduje się na jej uboczu.5
Ze względu na powiązanie poszczególnych uczniów z resztą klasy Dorota Ekiert-Grabowska wyróżnia kilka zasadniczych kategorii członków grupy.6.
Dzieci akceptowane, w stosunku do których występują silne postawy pozytywne. Są to osoby, które cieszą się uznaniem członków grupy, znajdują się najczęściej w centrum życia klasy. Są atrakcyjnymi partnerami wielu różnorodnych interakcji zachodzących w szkole i poza nią. Ich sytuacja psychologiczna jest najkorzystniejsza.
Inną kategorię stanowią dzieci przeciętnie akceptowane. Nie zajmują one ważnych miejsc w strukturze grupy, ale są raczej lubiane.
Kolejną kategoria to dzieci o statusie niezrównoważonym. Przez część klasy są lubiane i akceptowane, natomiast wśród drugiej części wzbudzają emocje negatywne.
Jeszcze inną kategorię stanowią dzieci funkcjonujące na marginesie życia klasy, nie podejmujące działań na jej rzecz, bierne społecznie. Ich sytuacja została określona jako izolowanie. Mogą występować dwie jego odmiany: samoizolacja i sytuacja izolowania jednostki przez grupę. Dzieci znajdujące się w takiej sytuacji nie liczą się w grupie. Nie są ani lubiane ani nielubiane.
Natomiast dzieci odrzucane – ostatnia wymieniana kategoria, są przedmiotem jawnej, zdecydowanej niechęci pozostałych członków grupy. Są nielubiane i nieuznawane. Koledzy unikają kontaktów z nimi. Zwykle znajdują się w konflikcie z grupą, ich zachowanie odbiega od ogólnie przyjętych norm. Ich sytuacja psychologiczna jest niewątpliwie najbardziej niekorzystna.
Dwie ostatnie kategorie zostały objęte wspólną nazwą – dzieci nieakceptowanych.
Stosunki interpersonalne z kolegami i koleżankami w klasie są niezwykle ważne dla każdego dziecka, mają bowiem wpływ na rozwój osobowości.
Dzieciom tak samo jak ludziom dorosłym przyjemnie jest, gdy posiadają sympatię otoczenia, gdy są lubiane i oceniane pozytywnie. Nie każdy jednak umie tę sympatię zdobywać, a jest też wiele osób, które zachowują się tak, jakby chciały specjalnie odstręczy od siebie otoczenie. Dla dziecka samotność w grupie jest jedną z najbardziej przykrych sytuacji, w jakich może się znaleźć, a także jedną z najbardziej groźnych dla przyszłego rozwoju jego stosunku do świata i innych.

Przypisy:
1.M. Łobocki: Wychowanie w klasie szkolnej. WSiP, Warszawa 1974 s.15.
2.Zob. D. Ekiert-Grabowska: Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej. WSiP, Warszawa 1982 s.9.
3.Integracja dzieci niepełnosprawnych w przedszkolu i szkole-raport z badań. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, PAN, Warszawa 1994 s.173.
4.M. Łobocki: op. cit s. 64.
5.Z. Zaborowski: Stosunki społeczne w klasie szkolnej. PWN, Warszawa 1964 s. 22-24.
6.D. Ekiert-Grabowska: op. cit. s. 28-30.