Integracja dzieci niepełnosprawnych w świetle założeń teoretycznych

Stosunek do osób niepełnosprawnych ewoluował na przestrzeni wieków od pełnej wrogości (Platon- filozof ateński –uważał, że dzieci kalekie należy ukrywać a nawet pozbywać się ich) do względnej akceptacji. Pozycja tych ludzi zależała w różnych społeczeństwach od ogólnej kultury i poziomu życia. Wraz ze zmianami społecznymi zaczął zmieniać się stosunek do niepełnosprawnych wyrażający się w idei integracji, będącej kolejnym etapem ewolucji sposobu odnoszenia się osób zdrowych do upośledzonych.
Dzień dzisiejszy to etap prawa do integracji. Integracja oznacza „życie pomiędzy innymi i z innymi, podejmowanie odpowiedzialności rodzinnych, społecznych i zawodowych zgodnie z ich możliwościami i chęciami, podobnie jak to robią inni, zdrowi obywatele.”1.Integracja to nie tylko prawo upośledzonych do współżycia z innymi, ale i obowiązek społeczeństwa wobec tych jednostek, zapewnienie tych dóbr materialnych i duchowych, z których korzysta człowiek pełnosprawny.

Podstawowe założenia modelu kształcenia i wychowania integracyjnego.

Integracja to także nowy model oświaty (doświadczenia polskie liczą około 16 lat) będący przeciwieństwem segregacji, izolacji i dezintegracji. Procesów, które zapoczątkowało powołane do życia w XVIII wieku szkolnictwo specjalne. Jest alternatywą dla rozdziału pedagogiki ogólnej od specjalnej i dzieci zdrowych od niepełnosprawnych.
Chodzi w niej przede wszystkim o tworzenie środowisk, w których mogłyby wspólnie bawić się bawić się i uczyć dzieci o różnym stopniu sprawności psychofizycznej. Najprościej można powiedzieć, że jest to włączanie dzieci niepełnosprawnych ruchowo, upośledzonych lub chorych do przedszkoli i szkół masowych.
Świat ludzi pełnosprawnych jest naturalnym otoczeniem, w którym wcześniej czy później dziecko niepełnosprawne musi odnaleźć swoje miejsce. Szansę na przebywanie w takim środowisku stwarza właśnie integracyjny system kształcenia. Według Profesora Aleksandra Hulka – prekursora idei integracji w Polsce – polega on na „maksymalnym włączaniu dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy do zwykłych szkół oraz placówek oświatowych, umożliwiając im w miarę możliwości, wzrastanie w gronie zdrowych rówieśników.”
Tak rozumiana integracja zakłada „ udostępnianie dzieciom i młodzieży upośledzonej na zdrowiu korzystania ze wszystkich stopni szkolnictwa – podstawowego, ogólnokształcącego i zawodowego, zdobyczy kulturowych i tych form czynnego wypoczynku, z których korzysta młodzież zdrowa.”2
U podstaw koncepcji edukacji integracyjnej legło przekonanie, że tylko wychowując i kształcąc dziecko niepełnosprawne wśród pełnosprawnych rówieśników można osiągnąć jego integrację społeczną.
Innym ważnym elementem było dostrzeżenie i zaakceptowanie głębokiego sensu słów Marii Grzegożewskiej „Nie ma kaleki, jest człowiek.” Odchylenia od normy rozwojowej nie determinują całokształtu biopsychicznej struktury człowieka. Ograniczenia dzieci niepełnosprawnych mają zwykle charakter cząstkowy, a między nimi i pełnosprawnymi istnieje więcej podobieństw niż różnic. Dziecko niepełnosprawne jest przede wszystkim osobą – dzieckiem, a nie zespołem deficytów.
Przyjęcie takiego podejścia do osób niepełnosprawnych pociągnęło za sobą konsekwencje odnoszące się do kształcenia dzieci i młodzieży z deficytami zdrowotnymi. Za jedyną słuszną drogę uznano powołanie do życia systemu kształcenia integracyjnego. Obecnie integracja jest jednym z ogniw modelu kształcenia szkolnictwa ogólnego; nową alternatywą – w stosunku do szkolnictwa specjalnego – formą edukacji niepełnosprawnych.
Przyjmuje się w niej zmienioną w stosunku do tradycyjnej koncepcję nauczania i wychowania. Integracja traktuje ucznia podmiotowo, zwracając uwagę na jego indywidualność i niepowtarzalność. Bazuje na aktywności własnej dziecka, a celem procesu kształcenia i wychowania jest wyzwalanie tego, co w dziecku najlepsze.
Fundamentalnym założeniem jest również wszechstronne, całościowe kształcenie, a więc optymalny rozwój młodego człowieka we wszystkich wymiarach osobowości.
Wspólne przebywanie razem dzieci zdrowych i niepełnosprawnych ma nauczyć je wzajemnego społecznego kontaktu. Integracja chce wychowywać w duchu wzajemnej pomocy, szacunku i akceptacji, zrozumienia inności i otwarcia się na potrzeby drugiego człowieka. Sprzyja temu niejednorodność –heterogeniczność grup integracyjnych.
Szkoły, które opowiadają się za pełną integracją włączają do klas szkolnych dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Najliczniejszą grupę stanowią dzieci upośledzone intelektualnie. Drugą co do liczebności grupą są dzieci z niepełnosprawnością ruchową, związaną głównie z dziecięcym porażeniem mózgowym. Znaczna część to dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami zachowania oraz z deficytami narządów zmysłów słuchu i wzroku, a także przewlekle chore.
Włączanie do szkół masowych dzieci z tak wieloma rodzajami niepełnosprawności oznacza zmianę mentalności społecznej i przejście na wyższy etap rozumienia potrzeb, jakich dostarcza codzienne życie.3
Aby można było realizować odpowiedzialną integrację koniecznością staje się dokonanie istotnych zmian programowo – organizacyjnych w placówce, która chce przyjąć dzieci niepełnosprawne. Wynika to z przekonania, że styl pracy nauczycieli ma decydujący wpływ na postępy dziecka. Tak więc to, co robią nauczyciele, właściwy dobór materiałów, zadań, metod, sposobów oceniania ma ogromne znaczenie mimo indywidualnych różnic między dziećmi. Konieczne zmiany muszą znaleźć odzwierciedlenie między innymi w:
–skutecznych metodach nauczania opartych na współpracy dzieci i dorosłych,
–koncentracji na dobrej organizacji prac w klasie, a nie na brakach ucznia,
–tworzeniu wielopoziomowych programów nauczania, które zaspokoją zróżnicowane potrzeby uczniów,
–doskonaleniu modelu współpracy między nauczycielami w klasie,
–umiejętnym rozwiązywaniu bieżących problemów pojawiających się w pracy z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi,
–współpracy z rodziną i lokalnym środowiskiem,
–organizacji przestrzeni klasowej maksymalizującej aktywność dzieci,
–współpracy z instytucjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych (PEFRON, organizacje pozarządowe, placówki specjalistyczne,
–trosce o likwidację barier architektonicznych.4


Charakterystyka klas integracyjnych.

Dążenie do tego, by dzieci niepełnosprawne prowadziły zwyczajne życie, uczyły się w swoim naturalnym środowisku, a kiedy dorosną miały przed sobą perspektywy – to kierunek zmian, od którego nie ma już odwrotu. Integracja niepełnosprawnych w zakresie zwykłej szkoły stanowi wyraźny program docelowy wszystkich istniejących instancji naszego społeczeństwa. Jest dzisiaj w Polsce zjawiskiem dość powszechnie akceptowanym, budzi coraz większe zainteresowanie rodziców i nauczycieli. W wielu szkołach masowych tworzone są klasy integracyjne, są już także szkoły, które w całości mają charakter integracyjny.
Możliwość takiej formy kształcenia we wszystkich typach szkół zapewniła Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991roku (Dz. U MEN z 25 października 1991r. Nr 95, poz. 425) oraz jej nowelizacja z 25 lipca 1998 r. (Dz. U. MEN Nr 117, poz. 759 z dnia 9 września 1998 r.). Wspomniane dokumenty zwróciły uwagę na konieczność dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do potrzeb uczniów z różnymi rodzajami niepełnosprawności.
Klasy integracyjne organizowane są w Polsce według modelu hamburskiego.5 Kształcą się w nich dzieci niepełnosprawne, w tak zwanej pełnej integracji. W każdej takiej klasie uczy się16-20 uczniów w tym od 3 do 5 o zróżnicowanym rodzaju i stopniu niepełnosprawności. (Dokładnie reguluje to Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej Nr 29 z 4 października 1993r. – Dz. U. Z dnia 15 października 1993 r. Nr 9, poz. 36).
Warunkiem przyjęcia dzieci niepełnosprawnych jest zaakceptowanie przez rodziców tej formy kształcenia, zgoda nauczycieli, opinia poradni psychologiczno – pedagogicznej, zawierająca informacje o rodzaju potrzeb danego dziecka i sposobach ich zaspokajania oraz gotowość i możliwości szkoły związane z zapewnieniem tym dzieciom maksymalnych warunków rozwoju.
Podstawową zasadą funkcjonowania nauczania i wychowania integracyjnego jest przekonanie, że wszystkie dzieci powinny uczyć się razem, niezależnie od doświadczanych przez nie trudności oraz różnic. Integracja traktuje ucznia podmiotowo, podkreślając jego niepowtarzalność oraz bogactwo, jakie każdy ze sobą niesie.
Założeniem klas integracyjnych jest stwarzanie dzieciom możliwie jak najbardziej korzystnych warunków uczenia się. Integracja to głównie indywidualizacja wymagań. W odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych program nauczania jest modyfikowany w zależności od dynamiki rozwoju dziecka i jego postępów ( może on zawierać elementu programu szkoły życia, szkoły specjalnej lub szkoły powszechnej). W przypadku uczniów uzdolnionych rozszerza się zakres treści o charakterze twórczym, ukierunkowując dziecko na wykorzystywanie i przetwarzanie zdobytych wiadomości.
Łączenie w jednej klasie uczniów o różnym stopniu sprawności i różnych możliwościach wymaga wprowadzenia nowych zasad funkcjonowania klasy, nowych form procesu dydaktyczno – wychowawczego, a przede wszystkim stałej obecności dwóch pedagogów: specjalnego (wspomagającego) i ogólnego (nauczyciela nauczania początkowego, a klasach starszych – przedmiotowego). Taką sytuację umożliwia Zarządzenie Nr 29 MEN z 1993r.
Zatem w pionie klas I–III na lekcji stale obecny jest nauczyciel nauczania początkowego oraz pedagog specjalny, natomiast w klasach IV –VI pedagog specjalny, który jest z dziećmi od klasy I oraz zmieniający się nauczyciele – dydaktycy.
Obecność dwóch nauczycieli na lekcji zakłada konieczność stałej współpracy, poznanie wzajemnych zadań i oczekiwań. Jakość tej współpracy decyduje bowiem o atmosferze panującej w klasie oraz efektach nauczania i wychowania.
Obaj pedagodzy są równorzędnymi nauczycielami, w równym stopniu odpowiedzialnymi za klasę. Nie powinno być sztywnego, formalnego podziału zadań (zwłaszcza w klasach młodszych), lecz ich kompetencje należy traktować wymiennie. Wspólne przebywanie w czasie lekcji daje możliwość wymiany doświadczeń, wzajemnych konsultacji i uzupełniania kompetencji pedagogicznych. Wzajemne uzupełnianie się i elastyczność współdziałania wypracowywana jest przez nauczycieli na bieżąco. Pedagog prowadzący realizuje treści ramowe, natomiast pedagog wspomagający dostosowuje ich zakres do możliwości dzieci niepełnosprawnych. Dzięki pracy dwóch pedagogów i małej liczebności klasy, podczas każdej lekcji może występować indywidualizacja zadań zarówno dla dzieci chorych jak i dla zdrowych. Brane są pod uwagę możliwości rozwojowe wszystkich dzieci. Dzieci zdrowe, których jest większość są prawidłowym wzorcem dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, którzy mają jednocześnie większą motywację do pokonywania trudności.
Podstawową zasadą pracy w klasach integracyjnych jest zapewnienie dzieciom w wyważonej proporcji okazji do indywidualnego i wspólnego działania w formie dowolnej i kierowanej aktywności.
Chcąc realizować ten cel nauczyciele dążą do tworzenia okazji do wspólnej aktywności dzieci, uwzględniając jednocześnie indywidualne zainteresowania i uzdolnienia.
Unikają zbyt dużego nagromadzenia materiału i nie wywierają presji na dzieci mające kłopoty z nauką, dbając jednocześnie o zapewnienie wystarczająco wysokiego poziomu wymagań w stosunku do dzieci uczących się szybciej i łatwiej.
Kolejnymi, ważnymi elementami pracy nauczycieli jest:
-zachęcanie dzieci do samodzielnej pracy i podejmowania decyzji;
–pobudzanie, gdzie jest to tylko możliwe do rozsądnej współpracy i wzajemnej pomocy;
–intensywne pomaganie uczniom niepełnosprawnym by dać im możliwość przeżycia sukcesu;
–dążenie do maksymalnego rozwoju dzieci we wszystkich sferach: poznawczej, społecznej, moralnej i emocjonalnej;
–ocenianie stosowne do włożonej pracy i możliwości, nie zaś tylko na podstawie uzyskanych efektów.
Współpraca pedagogów dotyczy również wszystkich dziedzin pracy w szkole. Aby była to współpraca owocna i satysfakcjonująca niezbędna jest wzajemna akceptacja siebie i przyjęcie wspólnej linii postępowania. Integracja musi się zaczynać między nauczycielami, dlatego niezwykle ważne jest wypracowanie jasnych zasad współpracy, swoistego kontraktu współpracującego zespołu nauczycieli.
W klasach integracyjnych wprowadza się innowacje pedagogiczne w celu poszerzenia lub modyfikacji zakresu realizowanych w szkole celów i treści kształcenia czy wychowania.
Jedną z takich innowacji jest realizowanie zadań dydaktyczno-wychowawczych na tzw. „godzinach otwartych”. W trakcie ich trwania wolno uczniom uczyć się tego, co ich interesuje i jak długo chcą. Uczniowie dokonują wyboru przedmiotu swoich zajęć na podstawie planu tygodniowego, który wcześniej ułożyli wspólnie z nauczycielem. Praca według planu tygodniowego zapewnia każdemu dziecku indywidualne tempo wykonywania poleceń oraz możliwość wyboru zadań w danej chwili.
Innowacje organizacyjne mogą być bardzo różne. Uzależnione jest to od inwencji twórczej nauczycieli i w poszczególnych klasach i szkołach mogą dotyczyć różnych rozwiązań. Wspólnym celem jest jednak takie oddziaływanie na dzieci aby proces edukacji był jak najbardziej atrakcyjny.
Najczęściej spotykane formy uatrakcyjniania lekcji to między innymi:
–uroczystości scalające społeczność klasową (Andrzejki, Walentynki, urodziny każdego dziecka), z aktywnym uczestnictwem dzieci w przedstawieniach, konkursach i zabawach;
–lekcje organizowane poza szkołą ( wycieczki itp.)
–urozmaicone lekcje wychowania fizycznego ( wyjazdy na basen);
–zajęcia integrujące klasę ( zabawowe formy pracy uczące tolerancji i akceptacji odmienności);
–nauka języka angielskiego od klasy I;
–terapia sztuką;
–muzykoterapia;
–nawiązywanie kontaktów z klasami integracyjnymi z innych miast,
–nauka bez książek i zeszytów, wtedy, gdy wykorzystuje się kart pracy ucznia z różnych przedmiotów.6
Uwzględniając specjalne potrzeby dzieci niepełnosprawnych oraz zdrowych w trosce o ich harmonijny rozwój placówki prowadzące klasy integracyjne zatrudniają dodatkowo specjalistów wspomagających proces dydaktyczny. Są to między innymi:
–rehabilitant pełniący rolę nauczyciela usprawniania ruchowego, realizujący ćwiczenia ustalone z lekarzem prowadzącym i leczącym dane dziecko;
–logopeda zajmujący się dziećmi mającymi zaburzenia mowy w tym dziećmi z dysfunkcją słuchu;
–psycholog koordynujący od strony merytorycznej pracę integracyjną w szkole, współpracujący ze wszystkimi pedagogami w zakresie wszystkich innowacyjnych form pracy integracyjnej: zajęcia otwarte, indywidualne plany pracy itp.
Kolejnym elementem odróżniającym klasy integracyjne od zwykłych jest sposób ich urządzenia. Sale zespołów integracyjnych urządzone są zupełnie inaczej niż sale klas tradycyjnych. Ławki nie stoją w rzędach, lecz złączone są po dwie lub trzy, tworząc tzw. „wysepki”- miejsca pracy grupowej. Sposób ustawienia ławek w każdej klasie może być inny zależnie od potrzeb i upodobań dzieci. Taka organizacja przestrzenna umożliwia pracę zespołową i łatwiejsze kontaktowanie się nauczycieli z poszczególnymi uczniami. W jednym takim zespole jest zwykle 1-2 dzieci niepełnosprawnych. Obok nich siedzą dzieci zdrowe tworząc tzw. zespoły wsparcia. Stała obecność dziecka niepełnosprawnego mobilizuje pozostałych członków grupy do współdziałania z nim, do liczenia się z jego ograniczeniami, uczy odpowiedzialności za niego.
Dodatkowo w klasie wyodrębnione są charakterystyczne obszary – kąciki, których celem jest stwarzanie przyjemnej atmosfery i realizowanie różnych form aktywności. Do najczęściej spotykanych należą: kącik relaksacyjny, strefa ciszy, kącik zabawy, kącik czytelniczy, kącik przyrodniczy, muzyczny i inne. Są to miejsca, w których dziecko może odpocząć, odreagować negatywne emocje czy też rozwijać swoje zainteresowania.
W klasach integracyjnych niezwykle ważna jest współpraca z rodzicami. Dotyczy ona działań w czasie zajęć lekcyjnych, a także w czasie wolnym. W czasie zajęć lekcyjnych rodzice mogą prowadzić tzw. grupy zainteresowań, grupy ćwiczeniowe, grupy wyrównawcze, po szczegółowych uzgodnieniach z nauczycielami.7
W czasie wolnym organizowane są spotkania indywidualne lub zbiorowe z okazji różnych uroczystości. Mają one na celu wymianę doświadczeń w pracy z dziećmi, dzielenie się obserwacjami na temat funkcjonowania każdego ucznia, rodzaju przejawianych trudności w nauce, czynionych postępów lub ich braku. Rodzice często spotykają się ze specjalistami współpracującymi z klasą.
Klasy integracyjne tworzone według opisanych przeze mnie zasad przynoszą niewątpliwie wiele korzyści, zarówno dzieciom niepełnosprawnym, jak i zdrowym. Osobom poszkodowanym na zdrowiu zapewniają przygotowanie do normalnego życia w społeczeństwie, w którym większość stanowią ludzie pełnosprawni. Kształcenie integracyjne zakłada koegzystencję osób o zróżnicowanych możliwościach indywidualnych. W procesie wspólnego uczenia się dzieci niepełnosprawne nabywają wiele nowych umiejętności, dostrzegają swoje mocne strony, a nie tylko słabości. Możliwość realizowania obowiązku szkolnego w szkole masowej a nie specjalnej często nobilituje je w oczach innych, przywraca równowagę psychiczną i stwarza warunki do właściwego rozwoju emocjonalnego. Nawiązanie bliskich kontaktów z ludźmi zdrowymi sprzyja pozbywaniu się lęków przed nowym środowiskiem. Zapobiega również kształtowaniu się postaw roszczeniowych i unikania odpowiedzialności za swój los. Przebywając bowiem w gronie zdrowych rówieśników dzieci niepełnosprawne dostrzegają, że ich ułomność nie dyskryminuje, ale nie stawia też w sytuacji uprzywilejowanej. Przekonują się, że mimo kalectwa mogą być traktowane na równi z innymi. Natomiast dzieci zdrowe w czasie wspólnej nauki i zabawy uczą się dostrzegania potrzeb innych, akceptacji i tolerancji wobec odmiennych zachowań, opiekuńczości i odpowiedzialności za słabszych. Prawdopodobnie w dalszym życiu będą bardziej wrażliwi wobec osób niepełnosprawnych.
Innym korzystnym elementem jest mała liczebność klas integracyjnych i jednoczesna praca dwóch pedagogów. Taka sytuacja pozwala na dokładne zdiagnozowanie przyczyn trudności w nauce szkolnej, jak również daje możliwość odkrycia dziecka wybitnie zdolnego. Wiąże się z tym możliwość wzbogacania przekazywanych treści programowych o dodatkowe formy stymulujące rozwój. Indywidualizowanie wymagań w odniesieniu do dziecka niepełnosprawnego wzmacnia podstawowe funkcje poznawcze dzięki zwielokrotnieniu urozmaiconych ćwiczeń oraz pozwala nabywać nowe umiejętności. Aktywność dzieci zdrowych, ich spontaniczność mobilizuje dzieci niepełnosprawne do pracy na lekcji i po zajęciach. Dzieci zdrowe ze względu na zmniejszoną liczbę dzieci uczą się lepiej. Przyjazny i spokojny klimat sprzyja lepszym osiągnięciom. Nauczyciele mają szansę indywidualnej pracy z dziećmi, realizowania poszczególnych potrzeb i indywidualnego podejścia do każdego problemu.
Klasy integracyjne są próbą stworzenia dzieciom niepełnosprawnym jak najlepszych warunków rozwoju. Efektywne skorzystanie z kształcenia integracyjnego uzależnione jest również od samej osoby niepełnosprawnej. Istotne znaczenie ma tu stopień upośledzenia, występowanie sprzężonych defektów oraz stopień umiejętności komunikacyjnych i przygotowanie do pełnienia ról społecznych. Szczególnie ważnym elementem jest psychoemocjonalna gotowość do integracji z pełnosprawnymi rówieśnikami.8 Pozytywna postawa wobec nich, odczuwanie potrzeby kontaktu i współdziałania.
Efektywność kształcenia integracyjnego zależy zatem od stopnia przygotowania wszystkich osób związanych z tą formą kształcenia, czyli: dzieci niepełnosprawnych, rodziców, nauczycieli, grupy rówieśniczej a także środowiska społecznego.

Przypisy:
1. Biuletyn Towarzystwa Walki z Kalectwem, W-wa 1979.W:. Kształcenie i wychowanie dzieci i młodzieży niepełnosprawnej a służby socjalne-zadania pedagoga. Studia Pedagogiczne LIX. Red. A. Hulek. Zakład Narodowy Imienia Osolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków 1992 s. 203.
2. Red. A. Hulek: Pedagogika rewalidacyjna. PWN, Warszawa 1980 s.492-493.
3.J.Popławska, B.Sierpińska: ZACZNIJMY RAZEM Dzieci specjalnej troski w szkole podstawowej. WSiP, Warszawa 2001 s.8.
4.J. Bogucka, D. Żyro: Integracja w oświacie- materiały szkoleniowe.
5.J.Bogucka, A.Brzozowska: Klasy integracyjne. W.: Nowa Szkoła nr 3 1992 s.135.
6. I. Boreczko-Aksiucik: Indywidualizujemy zadań. W:. Red. J. Bogucka, M. Kościelska: Wychowanie i nauczanie integracyjne. Nowe doświadczenia. CMPPP MEN, Warszawa 1998.
7. J. Bogucka, A. Brzozowska: op. cit. s.138.
8. J. Kossewska: Uwarunkowania postaw-nauczyciele i inne grupy zawodowe wobec integracji szkolnej dzieci niepełnosprawnych. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000 s.72.