Potrzeby dziecka przedszkolnego a upodobania do literatury baśniowej.

Potrzeby dziecka przedszkolnego a upodobania do literatury baśniowej.

Starannie dobrane lektury stają istotnym elementem w społecznym i moralnym wychowaniu dziecka. Szczególnie opowieści fantastyczne były i są niezwykle popularne ,ponieważ budzą ogromne zainteresowanie dziecka.
„Baśń jest koncentratem tego, co dziecko pragnie znaleźć w utworze literackim” 1. Baśniowe postacie i ich losy, pewne powtarzające się wątki i motywy literackie baśni stanowią trwały element doświadczeń ludzi danego kręgu kulturowego, stają się źródłem wzruszeń kształtujących życie wewnętrzne licznych generacji i wprowadzają w świat fikcji literackiej wciąż nowe pokolenia.
Popularność literatury baśniowej we współczesnych generacjach dzieci bynajmniej nie słabnie, a badania nad czytelnictwem dziecięcym i upodobaniami literackimi wykazują, że baśnie są najbardziej atrakcyjne dla dzieci od 5/6 do 10/11 roku życia . Wśród dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym literatura baśniowa wywołuje też największy oddźwięk 2 . Niesłabnąca atrakcyjność literatury baśniowej dla dziecięcego odbiorcy na pierwszy plan wysuwa jednak pytanie o przyczyny, dla których wciąż te same wątki fabularne i postacie baśni, stale wzruszają, interesują i zachwycają dzieci.
Baśń jako gatunek literacki charakteryzuje się szeregiem cech, które czynią ją atrakcyjną dla dzieci i ułatwiają recepcję.
Psycholog - CH.Bühler,w książce „Baśń i fantazja dziecka” 3 dała analizę częściowo wyjaśniającą przyczyny upodobania dzieci do baśni.
Wytłumaczenie tego autorka znajduje między innymi w charakterystyce postaci baśni, w jej strukturze i walorach uczuciowych, które w znakomity sposób odpowiadają właściwościom psychologicznym i możliwościom umysłowym dziecka.

___________________
1 I.Słońska, Dzieci i książki, PZWS, Warszawa 1959, s.82.
2 H.Mystkowska, Rozwój zainteresowań książką
u dzieci 3-7 letnich [w:] I.Dudzińska ( red .)
Metodyka wychowania w przedszkolu. Cz.III, WSiP, Warszawa 1976, s.133.
3 podaję za:I.Słońska, Dzieci...op.cit., s.81.
Postać literacka.
(1)
=====================================================


Jak podaje słownik terminów literackich - postać literacka to „przedmiot o konstruktywnej roli w utworze, autonomiczny i „upostaciowiony” prezentacji wyobrażeniowej ( może to być osoba,
ale również zwierzę, roślina, krajobraz, sprzęt, pojęcie ), zaangażowany w akcji ( bohater )
lub tylko ukazany epizodycznie” 1. Dziecko spostrzega niedokładnie , nie umie abstrahować, wyróżniać cech istotnych, zwraca często uwagę na szczegóły drugorzędne, lecz ciekawe dla siebie. Baśń uwzględnia to. Charakterystyki bohaterów są lapidarne, uproszczone oparte na kontrastach. W baśni występują raczej typy niż poszczególne indywidualności. Królowa jest młoda i piękna, czarownica zła, stara brzydka, rycerz - odważny i piękny. Księżniczka nie ma więcej niż szesnaście lat, lecz jej ojciec - król co najmniej sześćdziesiąt: siwy, zgarbiony, z brodą po pas, szukający następcy.
Młodość i uroda nierozerwalnie więc łączą się z zaletami charakteru. Niepodobna tu się pomylić, światła i cienie rozłożone są jednoznacznie: dobry - zły, młody - stary, piękny - brzydki.
Istot fantastycznych obdarzonych czarodziejską mocą znajduje się w baśni wiele. Angielska encyklopedia dla dzieci 2 poświęca
im rzeczowy artykuł. Przede wszystkim wymienia istoty zwane wróżkami, podobne do ludzi, lecz obdarzone magicznymi zdolnościami.
Odmienny dział stanowią istoty maleńkiego wzrostu - krasnoludki i elfy. Osobny rozdział tworzą wodniki i rusałki. Wodnika można rozpoznać po tym, że zawsze ocieka wodą, a wodne panny, rusałki i syreny ukazują się często jako łabędzie. Długo można by jeszcze wyliczać mieszkańców krainy fantazji, wśród których rozpoznajemy bohaterów zarówno starożytnych mitów jak i średniowiecznych legend.
Ich obecność staje się motorem cudownych wydarzeń,
a chociaż różne odgrywają role, każda z nich wyznacza drogę prowadzącą ze świata realnego do fantastycznego.

___________________
1 S.Sierotwiński ( red .) Słownik terminów literackich, Ossolineum 1970, s.223.
2 S.Wortman , Baśń w literaturze i w życiu dziecka. Co i jak opowiadać?, SBP Warszawa 1958..op.cit., s.34.
(2)
=====================================================


Bohaterami utworów dla dzieci są również zwierzęta. „Wszystkie one znajdują się obok siebie w przestrzeni sztucznego raju. Lwy obok jeleni, myszy koło słonia, prawdziwy niedźwiedź obok pluszowego” 1. Zwierzęta występują nie tylko z cechami ich charakteru, ale również urody ( jeż ma igły, rak - szczypce ).
Zwierzęta z bajki i baśni bawią się, są dziećmi, odgrywają naiwne role dorosłych, lecz także „są sobą”, są realistyczne 2. A.Nikliborc 3 uważa, że zawsze przez dzieci chętnie widziane przygody antropomorfizowanych zwierzątek trafiają do wyobraźni, przemycając równocześnie mniej lub bardziej dyskretną naukę moralną.
Wszystkie postacie literackie o wyolbrzymionych cechach i niezwykłych właściwościach wzbudzają u dzieci wielkie zainteresowanie. Walory uczuciowe baśni.
Baśń przedstawia istotne problemy ludzkiego życia na tle losów bohaterów, które reprezentują z reguły postawy aktywne wobec przeszkód i trudności. Logicznym następstwem jest pozytywne zakończenie przygód baśniowych bohaterów.
„Ów happy end - jak twierdzi M.Tyszkowa - jest dla dzieci bardzo ważny, pozwala im utrzymać wiarę w zwycięstwo dobra i przywraca równowagę emocjonalną po wzruszeniach przeżytych w toku śledzenia konfliktów bohatera” 4. Dzieci chcą, aby w utworze stało się zadość ich poczuciu sprawiedliwości, aby za zło spotykała kara, za dobro zaś nagroda. Prosta jest więc moralność baśni. Kary i nagrody są naiwne i konkretne: bogactwo, ręka pięknej księżniczki, władza.
Baśnie odgrywają, przy okazji ogromną rolę w wychowaniu moralnym dziecka.

__________________
1 J.Cieślikowski, Literatura.osobna, NK, Warszawa 1985., s.274.
2 J.Cieślikowski, Bajeczka dziecięca. Próba określenia gatunku [w:] S.Aleksandrzak ( red .)
Kim jesteś Kopciuszku czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży, NK,Warszawa 1968, s.88.
3 A.Nikliborc, Od baśni do prawdy. Szkice z dziejów literatury zachodniej dla dzieci i młodzieży, NK, Warszawa 1981, s.22.
4 M.Tyszkowa, Baśń.i jej recepcja przez dzieci (:)
Baśń i dziecko Red.H.Skrobiszewska, Warszawa 1978, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, s.248.
(3)
====================================================


„Nigdzie bowiem - jak pisze I. Słońska -
tak dobitnie nie jest postawiony problem dobra
i zła. Dobroć, pracowitość, odwaga, a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzostwo, lenistwo, przedstawione w dramatycznej akcji, wzruszają dziecko i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych” 1. Dziecko przedszkolne jest już nie tylko zaawansowane w rozwoju psychicznym, że posiada nie tylko proste wyobrażenia o świecie, ale zauważa także problemy moralne ludzkiego życia i przywiązuje do nich duże znaczenie.
Charakterystyczną cechą małego „czytelnika” jest utożsamianie się z bohaterem, wczuwanie się w jego rolę, wiązanie jego przeżyć z własnymi 2. Słownik psychologiczny ujmuje tę cechę pod pojęciem „empatia” - którą definiuje jako „emocjonalne utożsamianie się z inną osobą, wywołanie u siebie emocji, która przeżywa druga osoba” 3. Słuchając baśni dziecko identyfikuje się przede wszystkim z postacią głównego bohatera. Zwraca się uwagę że to właśnie w tej postaci ulokowane zostaje własne „ja” dziecka.
„W recepcji baśni - jak przypuszcza M.Tyszkowa - dużą rolę odgrywa mechanizm projekcji własnych pragnień i dążeń, który ani zrealizować, ani nawet dobrze wyrazić dziecko nie może” 4. W baśniach zaś znajduje te właśnie dążenie ujawnione i realizowane, może więc przeżyć spełnienie zastępcze - identyfikując się z ich bohaterami. Odmienność sytuacji przedstawianych baśni nie przeszkadza ujrzeć w niej własne doświadczenia. Zauważył to już Froebel, gdy pisał „w opowiadaniach mamy innych ludzi, inne stosunki, inne czasy i miejsca, a jednak ten kto słucha, szuka własnego odbicia i nikt nie może mu powiedzieć, że nie jest to jego odbicie” 5. Słuchanie baśni i ich czytanie sprzyja rozwojowi orientacji w samym sobie i we własnych przeżyciach. Poprzez baśnie dziecko poznaje wewnętrzny świat
w formie obrazowej i dramatycznej.

__________________
1 I.Słońska, Dzieci...op.cit., s.13.
2 H.Mystkowska, Książka w wychowaniu przedszkolnym, PZWS, Warszawa 1965, s.40.
3 W.Szewczuk ( red. ) Słownik psychologiczny, WP, Warszawa 1985, s.76.
4 M.Tyszkowa, Baśń...op.cit., s.253.
5 podaję za : M.Tyszkowa, Baśń...op.cit., s.255.
(4)
=====================================================


Pomaga mu to uchwycić i poznać dokładniej świat własnych przeżyć, nazwać je i ocenić. Kształtuje się zdolność do oceny własnego i cudzego postępowania.
Struktura baśni
Struktura baśni jest niezwykle przejrzysta. Czas i miejsce nie są określone : rzecz dzieje się „dawno temu”, „w dalekim kraju”, „za lasami,za górami” - i to również odpowiada dziecku, które nie orientuje się jeszcze dobrze w czasie i przestrzeni.
Opisy są krótkie i plastyczne - najważniejsza jest akcja, działanie. W akcji wątki powtarzają się, ale to nie razi dziecka, przeciwnie - spotykanie znanych motywów i sytuacji wśród nieznanych, ułatwia przyjmowanie nowych wrażeń 1.Charakterystyczne dla struktury baśni
są powtórzenia, które szczęśliwie łączą oczekiwanie czegoś nowego ze znaną już sytuacją. Spotykamy też często przestrogi, przepowiednie, zakazy.
Treść baśni jest ich rozwiązaniem.
Przygotowanie akcji za pomocą przepowiedni
lub ostrzeżeń ułatwia dziecku śledzenie wypadków rozwijających się jakby według z góry podanego planu.
Fakt, że baśnie były literaturą przekazywaną ustnie, przyczynił się do nadania im „mnemotechnicznej” formy, operującej ustnymi zwrotami, tradycyjnym początkiem i zakończeniem, jasną, przejrzystą budową ( często pojawia się trójczłonowość: trzej bracia, trzy próby przez które musi przejść bohater itp. ).
Uprościwszy charakterystykę osób, problemy moralne
i kompozycję - baśń całą uwagę skupia na akcji. Zdarzenia następują jedne po drugich, coraz niezwyklejsze. Cudowne przemiany, nadludzkie zadanie, niespodzianki budzące radość lub grozę.
Baśń opiera się na metamorfozie, łączy w sobie elementy świata realnego i fikcji, dzięki czemu przeskakuje nad znanymi układami rzeczywistości, tworząc jej poetycką wizję” 2. Personifikacja i antropomorfizacja zjawisk rzeczywistości, jaka ma miejsce w baśniach
oraz wyżej wymienione cechy baśni sprawiły,
że świat w nich przedstawiony jest dla dziecka bliski i zrozumiały, odpowiada bowiem właściwościom dziecięcego myślenia i ujmowania rzeczywistości.

___________________
1 I.Słońska, Dzieci...op.cit., s.81.
2 M.Tyszkowa, Baśń...op.cit., s.24
(5)
====================================================


Analizując przyczyny atrakcyjności baśni wśród dzieci przedszkolnych należy sięgnąć również do współczesnych teorii odbioru dzieła,
które wymieniają przeważającą funkcję baśni jako zaspakajającej potrzeby psychiczne dziecka.
Klasyfikacji i zdefiniowania potrzeb czytelniczych dokonali w naszej literaturze J.Wnuk i E.Wnuk-Lipińska 1. Są to : potrzeba estetyczna, potrzeba wzorów zachowań, potrzeba tożsamości, potrzeba informacji o świecie zewnętrznym, potrzeba kompensacji, potrzeba rozrywki.
Potrzebę estetyczną rozumie się tutaj jako potrzebę wzruszeń i doznań emocjonalnych, wywołane kontaktem z artystycznie przetworzonym lub stworzonym obrazem świata.
Potrzeba wzorów zachowań - to poszukiwanie w baśni dyrektywnych, operatywnych rozwiązań własnych problemów życiowych, które można by zastosować do własnych zachowań.
Potrzeba tożsamości - to poszukiwanie zdarzeń, losów życiowych, postaw i poglądów identycznych lub podobnych do postaw i biografii czytelnika.
Potrzeba informacji o świecie zewnętrznym - to dążenie do poznawania tego co wykracza poza obręb bezpośredniego horyzontu poznawczego jednostki.
Potrzeba kompensacji - to jedna z mniej znanych i zbadanych potrzeb życia kulturalnego, polegająca na rozładowaniu napięć życia realnego przez pewną formę ucieczki w świat urojony, przez przyjmowanie na siebie ról i zadań przeciwstawnych do tych, które przeżywa w świecie realnym.
Potrzeba rozrywki, odprężenia, może być zaspakajana zarówno przez humor zawarty w utworze, jak i przez innego rodzaju symulację: lęk, grozę, napięcie, jeśli odbierana jest przez czytelnika umownie, to jest mieszczącą się w kategorii zabawy 2.Baśnie tworzą świat nieograniczonych możliwości .Są dla dziecka dostępne i piękne, odpowiadając przy tym dziecięcemu sposobowi ujmowania świata.


Opracowała: Anna Suszczewska
Nauczycielka Miejskiego Przedszkola nr 10 w Jeleniej Górze
_________________
1,2podaję za : J.Papuzińska, Współczesne problemy książki i czytelnictwa [w:] S.Frycie,
I.Kaniowska-Lewańska ( red. ) Kultura literacka w przedszkolu.Cz.I, WSiP, Warszawa 1988, s.211.
(6)